Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 16

[p. 329]

De affiche/ historische flitsen

ffiche, getekend door Henri e Toulouse-Lautrec.

Telkens als ik luimig wil doen, duik ik even terug in mijn studentenjaren. Want dan is men luimig! Toen rijmden wij surrealistische gekheden samen. Wij zagen Christus op een tram... Beeld u zich in: Christus haast zich, haalt nog net z'n tram...

En wie komt daar nóg aanhollen, gebrekkig en kreupel? Ja, hij is het, Toulouse-Lautrec. ‘Henri’ noemt men hem. Een nette, rijk geklede kreupele. Sedert hij herhaalde malen gevallen is, zal hij wel altijd gebrekkig blijven. Het lijkt alsof de groei uit zijn benen is (deze groei kan best in het gipsverband gebleven zijn...). Hij zal een brief schrijven aan zijn kameraad en de tekst verluchten met tekeningen: over zijn bevindingen bij deze ‘krabbels’ zal hij, in hetzelfde schrijven, andermaal veel lol maken. Als hij de bomen wil weergeven - en dit valt niet mee - dan weet hij dit wel goed te krijgen door een sprankel humor. Zijn bomen, zo luidt zijn kommentaar, zien eruit als brokken spinazie (foei!).

Wanneer hij thuis bij zijn moeder is, rest hem wellicht nog de tijd om een bootje te knutselen voor zijn makker. Kan hij naderhand ook om gekscheren...

In feite hebben wij niet dadelijk bemerkt, dat Henri ten voeten uit helemaal uitgerust was als ‘beroepsfotograaf’. Want zo is het inderdaad! Hij weet met ‘nerveuze’ scherpte een beeld vast te leggen (flash-stijl) én met een gelijkaardige scherpte weet hij evengoed een ziel naakt te leggen, even naakt als de diverse ontspoorden, die hij kent, waarmee hij omgang heeft en die bezongen worden door Baudelaire, Rimbaud en anderen uit zijn omgeving. Hij is het die de affiche tot een ware kunst zou weten te verheffen.

Wanneer wij willen ontleden wat ‘eigen’ is aan een affiche-ontwerp, dan kunnen wij m.i. niet beter doen dan het ‘geslaagde’ schema af te drukken, verschenen op pagina 7 van Lo Duca's ‘L'Affiche’ (nr. 153 uit de reeks ‘Que sais-je?’, Les Presses Universitaires de France, Parijs). Persoonlijk vond ik dit schema uiterst passend en aangewezen en het is beslist rijker, dan men bij de eerste oogopslag vermoedt.

Op de vraag ‘Wanneer stemt een letter-karakter overeen met zijn publicitaire boodschap?’ - of, identiek ermee, maar anders geformuleerd - ‘Hoé zal een letter-teken zich met zijn publicitaire boodschap identificeren?’ (Eug. Nerdinger: ‘Zeichen, Schrift & Ornament’, uitg. Callway), brengen de plakaatcreaties van Henri de Toulouse-Lautrec hét antwoord: ‘L'affiche est un moyen plastique qui peut atteindre une haute valeur esthétique où l'idée, l'invention, la trouvaille dominent toute l'oeuvre de l'artiste’.

Ten jare 1830 was reeds alles betreffende de affiche vast-

[p. 330]

gelegd. Inderdaad, vóór 1812 zijn reeds alle belangrijke technische oplossingen gevonden en verwezenlijkt. In 1798 ontdekte A. Sennefelder de toepassing van de steendruk; deze werd dadelijk internationaal en universeel aangewend. In 1815 tekent Ingres een zestal portretten op steen. Lithografisch werk stond in de 19de eeuw hoog in aanzien. Onder de Franse kunstenaars uit het tweede kwartaal van de 19de eeuw noemen wij Descamps, wiens satires op het politieke leven welbekend zijn. Hier moeten wij, nà Gavarni ook een poos blijven stilstaan bij Daumier; beiden zijn litho-virtuozen.

Het klinkt echter bepaald vals te willen beweren dat de lithografie dient aanvaard als scheppingsbron van de plakkaatkunst. Het is integendeel vooral via de kunst dat wij de affiche bereiken! Dit doen wij dan via Daumier, Doré, Gavarni, Vernet en vooral Henri de Toulouse-Lautrec; nadien volgen nog o.a. Bonnard en Vuillard. Hierbij treffen wij overal eveneens de naam van Nadar aan. Deze naam wordt synoniem van de kersverse idee (Almanach Jean Raisin, 1894).

Daar aldus de grote Franse meesters zich voor de affichekunst interesseerden, is het niet verwonderlijk te kunnen vaststellen, dat Frankrijk het land werd, vanwaaruit de affiche haar wereldverovering begon. Tot in 1942 zijn hieromtrent de plagiaatssporen aanwijsbaar.

Na de bloeitijd van Henri de Toulouse-Lautrec, worden wij getroffen door de publicitaire creaties van Chéret, die kan beschouwd worden als dé ontwerper van de hedendaagse affichekunst. Behalve de buitengewoon produktieve Chéret zullen velen onder ons zich wellicht nog namen herinneren, zoals b.v. Steinlen, zulks wegens zijn impressionistische ‘instantanés’, typerende beeldschetsen, puur schetsmatig getekend en waarbij hoofdzakelijk de ‘verklarende tekst’ publicitair aandoet. In het vaarwater van Henri de Toulouse-Lautrec vinden wij Jean L. Forain. Verder herinneren wij ons persoonlijk ook heel goed affiches van Adolphe Wilette (bv. voor Cacao van Houtten) gezien te hebben. Na hem komen even aan de spits J. Villon, Grasset, La Jeunesse, Léandre, Chavannaz, e.a.

Toch is er ook in Frankrijk een beïnvloeding van over de grenzen merkbaar. Aldus worden wij vooral getroffen door de sterke aflijningen, toegepast door de school van Ludwig Holwain; in een vereenvoudigde figuratie vinden wij hier steeds het natuurmodel terug, in een voor ons erg gewaagd lijkende, maar tenslotte goedbegrepen techniek. Een sterke indruk liet o.m. een werk als het ‘Sneeuwkonijn van Sankt-Moritz’ (1930) van Diez. Het past ook uit eigen land de creaties van een Capiello (bv. ‘Thermogène’ en ‘Bitter Campari’) terug in het geheugen te brengen. En dan, nog wat dichter bij ons, Cassandre, wiens sprekende vondst voor ‘l'Etoile du Nord’ (1927) - en in 1925 ‘L'Intransgeant’ - ons bijblijft.

In 1935 wordt in ons land een campagne gevoerd om

[p. 331]

Affiches, ontworpen door Henri de Toulouse-Lautrec.

verandering te brengen in het publicitair motief, waarop gunstig gereageerd werd.

Een werkelijk geslaagd ritme treft men bv. in de bekende affiche ‘DUBO - DUBON - DUBONNET’ aan, terwijl de vondst voor ‘Odol’ (‘Le sourire Odol’) in lachende tanden wordt uitgedrukt. Van Paul en Jean Collin verschenen ook een aantal merkwaardige affiches.

Tijdens deze vlugge trektocht doorheen het publicitair scheppingswerk, viel het ons op dat tussen zóveel produktiviteit slechts één element blijvend standhoudt: de artistieke vertolkingswaarde. Precies daardoor slaagde Henri de Toulouse-Lautrec erin als voorloper op te treden: persoonlijk in zijn stijl, persoonlijk tegenover zijn milieu, persoonlijk door zijn technische begaafdheid.

Max Van Damme

[p. 332]

Plakbrief van de Brugse kunstenaar Frank Lateur (†). Van alle vooraanstaanden, van wie de naam voorkomt op deze affiche, leven er nu slechts nog een viertal.

Affiche, getekend door wijlen Jos De Swerts, uit Antwerpen. Zij was bestemd voor de 13^e IJzerbedevaart ‘Hulde aan Joe English, de schone Vlaamse kunstenaar’.

[p. 333]

De drie affiches, op deze bladzijden gereproduceerd, dragen de stempel van de tijd en als de jongeren daarbij, een tikje oneerbiedig, zeggen: ‘Zij komen uit de oude doos’, wel, laten wij, die ook jong zijn geweest, het dan niet kwalijk opnemen. Toch denk ik dat het de moeite loont, dat werken uit die reeds verre periode ook naar voren zouden worden gebracht, niet alleen om hun kunstwaarde, maar om aan te tonen, hoe men, zovele jaren geleden, onze mensen publicitair aansprak.

‘Romantisme’, zullen enkelen zeggen, wel ja, en waarom niet? Hebben de grootste kunstenaars, vooral rond de eeuwwisseling, geen prachtig publicitair werk geleverd? Is men er wel zo zeker van, dat die reeds oude platen niet evengoed onze mensen van nu - die toch instinctmatig proberen het daverende leven te ontvluchten - zouden aanspreken als de talentvolle, maar dikwijls geweldig brutale plakbrieven, die onze steden en dorpen sieren of ontsieren?

Op aantrekken, overtuigen, verleiden, komt het aan. Men sprak toen een andere taal - meer tot het hart - nu: meer tot de zinnen. En laten wij bekennen dat ‘dromen van een affiche’ moeilijk gaat in onze prachtige straten. De kunstenaar van nu staat in een heel andere realiteit. Aan de haastige voorbijganger wordt veel minder gevraagd of hij ‘dat’ gaarne ziet en of zijn kunstgevoel wordt aangesproken. Het gaat om een aanklampen, een dwingen om in één enkele oogopslag een beeld op te vangen, een zien en begrijpen van wat de ontwerper hem zeggen wil. Auto's flitsen voorbij, een woord, een kleur, men begrijpt of denkt te hebben begrepen. De affichekunstenaar werkt volgens de noodwendigheden en in de atmosfeer van zijn tijd - en dat is altijd waar geweest voor alle takken van de kunst. Zo zal het werkelijk schone, afgezien van mode en tijdsomstandigheden, schoon blijven en een ereplaats blijven bekleden bij kunstminnaars en kunstverzamelaars.

Sam Devriendt

Affiche, ontworpen door Sam Devriendt, voor een tentoonstelling van A.K.O.S. (Antwerpse Kunstenaars Oud Strijders).
‘Nog getekend onder de indruk van het frontleven’, schreef Sam Devriendt erbij. ‘Een mens blijft mens...’