Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 16

[p. 291]

kunst en geest
Indische wijsheid en westers denken

Het is een der paradoxen van deze tijd dat het materieel ongelooflijk arm Indië nu reeds bijna twee eeuwen een steeds groeiende fascinatie uitoefent op vele Westerlingen. Deze nam zelfs in de tegenwoordige tijd eigenaardige vormen aan: men denke aan de Yoga-furore bij sportmensen en elders, aan naar Nepal pelgrimerende beatniks, aan de laatste publicitaire stunt van de Beatles... Op een veel hoger plan plaatst zich natuurlijk de geestdrift van tal van hedendaagse Westerse schrijvers, wijsgeren en theologen voor de Upanishads en andere oude geschriften van de Hindoes, een geestdrift die reeds o.m. bij Goethe, Schelling en Schopenhauer een aanvang nam.

Nochthans heel anders was meestal, vooral dan in de IXX^e eeuw, de houding van de Engelse kolonisten, militairen, handelaars, beheerders e.d. tegenover de Indische gedachtenwereld; zij hielden ze voor een onontwarbaar net van onzinnige fabels, afgoderij en bijgelovigheid, schaamteloze praktijken, schadelijke maatschappelijke vooroordelen. Deze minachting vanwege de bezetters was trouwens een der voornaamste prikkels, waaraan het hindoeïsme zijn religieuze, culturele en weldra ook politieke revival te danken heeft: een aantal voorname figuren gingen er zich op toe leggen het hindoeïsme niet alleen van onzuiverheden te reinigen, maar het tevens te bevruchten door een vaak heilzaam contact met de Westerse cultuur. Men denkt in dit verband onmiddellijk aan grote Indiërs, die, niet alleen in Indië zelf, maar ook in het Westen, ruime bekendheid en waardering verwierven: Debendranath Tagore en zijn zoon, de grote dichter Rabindranath T. (waarvan Frederik van Eeden de werken bij ons heeft ingeleid), de brahmaan Ramakrishna en de verspreider van dezes gedachten in het Westen Vivekananda, de yogin Shri Aurobindo en Ramana Maharshi, de politieke denkers Mahatma Gandhi en Pandit Nehru. Zij hebben een onuitwisbare stempel geslagen op de ideologische ontwikkeling van het hele mensdom in de laatste decenniën.

De oude indische geschriften

Wie over Indische wijsheid spreekt heeft het echter niet in de eerste plaats over deze groten van het moderne Indië, maar wel over de oude Indische geschriften, die ontstonden in de loop van 3 tot 4.000 jaren, gaande van misschien 2000 v.Chr. tot de XII^de eeuw na Chr. Onder deze hoofdzakelijk in het Sanskriet gestelde werken moet ongetwijfeld voorrang gegeven aan de reeds vernoemde Upanishads, waarvan de oudste mogelijk ca. 500 v.Chr. gefixeerd werden. In de Upanishads, aldus Dr. J. Deleu, met hun wonderbare problematiek omtrent de oorsprong van de kosmos en de verhouding universum-ziel (brahman - atman), bereikte Indië, en mede het mensdom, een van de hoogste toppunten van zijn geestesgeschiedenis. Veel vroeger waren reeds de Veda's tot stand gekomen; de Rig-veda, die deels teruggaat tot 1500 v.Chr. is de voornaamste. Daar vindt men o.m. de bekende scheppingshymne, waarvan de inzet als volgt luidt:

Niet was het ‘niet-existerende’, noch was het ‘existerende’ toen.

Er was toen geen ruimte, noch het uitspansel daarboven.

Wat bewoog zich afwisselend? Waar?

In, onder de bescherming van wie (of van wat)?

Was er het water, het grondeloze, diepe?

(vert. Prof. J. Gonda)

De grote epen van de vroeg-hindoeïstische periode, die volgde op de vedisch-brahmaanse, zijn uiteraard verhalende en geen wijsheidsboeken. Toch is in een ervan, de Mahabharata (IV^e eeuw na Chr.?), een uiterst belangrijke tekst te vinden, die dikwijls voor de bijbel van het hindoeïsme doorgaat: de befaamde ‘Bhagavad-Gita’, het ‘Lied des Heren’, met de ongeëvenaarde evangelisch klinkende passus (een der weinige vroeg-Indische teksten) waarin over Gods liefde tot de mens gesproken wordt):

Denk aan Mij, vereer Mij, offer Mij: daardoor zult ge tot Mij komen. Ik beloof het u in der waarheid, want ik bemin u. Verzaak aan alle dingen van de Wet; dat Ik uw enige toevlucht zij. Ik zal u van alle kwaad bevrijden. Wees zonder kommer.

Uit de verdere ontwikkeling van het hindoeïsme zouden tal van teksten dienen vermeld. Aldus de Yoga-literatuur, met de ‘Yoga-Sutras’ van Patanjali (V^e eeuw?), die de metafysische ondergrond van dit in het Westen dikwijls te eenzijdig nagevolgd stelsel ontbloten. Of ook nog de verheven bespiegelingen van de Samkhya-wijzen (V^e tot IX^e eeuw). En niet het minst de diepzinnige bhakti-lyriek, van de hand van of in de geest van de Vedantafilosoof Shankara (VIII^e-IX^e eeuw) en van Ramanuja (XI^e-XII^e eeuw).

Ook de geschriften, die ontstonden in de schoot van de grote richtingen, welke in de loop der tijden van de vedistische traditie afweken, behoren uiteindelijk toch tot het Indische wijsheidspatrimonium al zijn zij meestal niet in het Sanskriet geschreven. De jaïnistische literatuur is zeer rijk met o.m. de Siddhanta uit de V^e eeuw na Chr. Nog talrijker zijn de boedhistische teksten, met als hoofdwerk de Tipitaka of ‘Boek der drie korven’ (V^e tot 1^e eeuw v.Chr., in het Pali), met de serene uitspraken over de gehechtheid, die bron is van alle leed, en over de bevrijding van alle begeren in een vreedzaam gelukkig nirvana.

Hoe rijk aan inhoud deze vele geschriften zijn, toch worden zij soms in de schaduw gesteld door de onovertroffen Upanishads; bij de verschijning van een deel ervan in Engelse vertaling, op het einde van de XVIII^e eeuw, schreef de eerste gouverneur van Brits-Indië, Warren Hastings, terecht dat het werk nog zal leven als de Engelse heerschappij reeds lang zal opgehouden hebben te bestaan. De Upanishads zijn geen samenhangend traktaat, maar de verzamelplaats van verscheidene gedachtenstromingen, de smeltkroes waarin alle latere wijsgerige opvattingen zich nog in gesmolten toestand bevinden.

Naar een eerlijke dialoog

De Westerlingen, die de Indische gedachte hebben pogen te benaderen en te doorgronden, hebben er spijtig genoeg meestal een te eenzijdige houding tegenover aangenomen.

[p. 292]

Er is vooreerst, aldus betoogt J.A. Cuttat, de polemische houding, die er niet in de eerste plaats aan denkt te begrijpen, maar te weerleggen. Dat is spijtig genoeg te lang de houding geweest van vele christelijke zendelingen in Indië, enkele schitterende uitzonderingen niet te na gesproken, zoals de jezuïet de Nobili, die zich reeds bij het begin van de XVII^e eeuw op een bewonderende studie van de Indische heilige boeken toelegde. Men is zich in het christendom te laat bewust geworden van de buitengewone betekenis dezer ‘prechristelijke waarden’, als revelatie van de Geest ‘qui flat ubi vult’, als elementen van het ‘mystisch lichaam’ der universele waarheid, als belangrijke episode in het immense ‘trébuchement vers Dieu’ (D. Rops) dat de geestelijke geschiedenis van het mensdom is.

Niet minder eenzijdig is de louter descriptieve houding, die kenmerkend is voor de meeste negentiende-eeuwse positief wetenschappelijk aangelegde indologen, zoals M. Müller, Burnouf, Grossmann e.a. Het waren mensen die veelal aprioristisch stonden tegenover het christendom en meteen gesloten waren voor alles wat met het bovennatuurlijke of met mystiek te maken heeft. Hun exploraties in de geestelijke wereld van het Oosten moesten onvermijdelijk wegens deze onoverwinnelijke vooringenomenheid mislukken, hoe waardevol hun werk ook geweest is op linguïstisch en historisch gebied.

Ten slotte is er de concordistische en syncretistische houding. Deze strekking wil alle religieuze gegevens van Oost en West tot één systeem verwerken. Dit gebeurt soms in prochristelijke zin (zoals bij de Duitse romantieker Schelling), soms in minder of meer antichristelijke geest (zoals de door Vivekananda gestichte orde van Ramakrishna, het neo-boeddhisme, de theosofie, e.a.). De experimenten, die in het beste geval een grootste gemene deler tussen allerlei religies willen opzoeken, lopen uit op een nivellering van alle waarden, een ontzenuwen en ontkrachten van alle stelsels, een vreeswekkende verwarring.

Het spreekt vanzelf dat geen dezer drie houdingen volledig te verwerpen of te weerhouden is. Alleen de dialoog-houding biedt een uitkomst, hoe hoog ook de eisen zijn voor een eerlijk gesprek. Vanwege de christen veronderstelt de dialoog met de Indische wijsheid: een oprecht en broederlijk mededeelzaam geloof, een waarachtige wetenschappelijke objectiviteit, een rechtzinnige waardering voor de geestelijke rijkdom van Indië en haar bruikbaarheid voor het Westen. Deze geestesgesteltenissen treft men meer en meer aan op onze dagen (o.a. R.C. Zaehner te Oxford, Mircea Eliade te Chicago en H. de Lubac te Lyon). Zo alleen kan men tot een vruchtbare toenadering van het Westerse en het Indische denken komen.

Twee werelden

De benadering van de Indische wijsheid is niet zo gemakkelijk. Er zijn grondige verschillen tussen het Westerse denken en het Indische. Dit laatste is zeer traditiegebonden en knoopt steeds aan bij oude, voor de Westerling moeilijk te vatten, Vedische geschriften, te meer dat de betekenis van sommige essentiële termen naargelang van de kontekst wisselt en de vertalingen en commentaren elkaar voortdurend tegenspreken. Er is ook het hevig antirationalisme van de Indiër, die verstand en redenering zowel als zintuigelijke waarneming dikwijls verwerpt, om alles te verwachten van een hoger intuïtief vermogen en van onmiddellijke beleving. Er is zijn volkomen gemis - of liever zijn volstrekt onbelangrijk achten - van alle historisch inzicht en van alle evolutie, ten voordele van een zich op het plan van de eeuwigheid bevindende hogere werkelijkheid. Er is het bevreemdende en voor ons onwezenlijk schijnende van zekere in Indië algemeen aanvaarde opvattingen, zoals de zielsverhuizing en het voorafbestaan hebben van de ziel in een vroeger wezen. Er is het ondogmatische karakter van het Indische denken, dat wij weleens tolerantie heten, maar dat samengaat met een onmogelijkheid voor de Indiër om tot vaste stelsels te komen en de tegenspraken te overwinnen, en met een uiterste subtiliteit en wisselvalligheid van de gedachte, zodat zij ons Westerlingen voortdurend ontsnapt: wij immers zoeken alles tot helderheid te brengen en in alles absoluut geldende beginselen vast te leggen. Er is ten slotte het onaards karakter van de Indische wijsheid, met eruit voortvloeiend een volkomen veronachtzaming van alle handelen, van alle onmiddellijk praktische aangelegenheden, van alles wat ‘hier en nu’ van belang is, daar waar wij, Westerlingen, steeds maar gedreven worden door onze bezetenheid voor de concrete realisaties en de ‘sacrosancta efficientia’. Aldus kan men, op een voorzeker wat te simplistische wijze, beide culturen tegenover elkaar stellen.

Sommige lezers zullen, niet volledig ten onrechte trouwens, bij zichzelf de bedenking gemaakt hebben dat de tegenstelling tussen Indisch en Westers denken niet zonder gelijkenis is met de tegenstelling tussen de kunstenaar en de doorsneemens, zoals men ze dagelijks ook in onze nuchtere kontreien kan vaststellen. Ligt hier misschien een verklaring voor het feit dat Westerse artiesten zo gemakkelijk in de ban geraken van Indië, van zodra zij ermede in kontakt treden?

Deze verschilpunten tussen Indië en het Avondland mogen niet doen denken dat er geen parallellen te vinden zijn tussen beide ideeënwerelden. Wij verwijzen hiervoor naar een onlangs verschenen artikel van Karlo Oedingen (‘Parallelen zwischen Asiatischem und Europäischem Denken’, in Tijdschrift voor Filosofie, Juni 1966, pag. 339-365). Dit artikel beperkt zich in feite uitsluitend tot de Upanishads, waarvan talrijke passages door de auteur gelegd worden naast ermede overeenkomstige teksten uit Oud en Nieuw Testament en uit Westerse wijsgerige werken en religieuze geschriften. Aansluitend bij C.G. Jung concludeert Oedingen: Es ist unsinnig das Asiatische (z.B. den Yoga) einfach nachahmen zu wollen. Aber die Fülle der Berührungen zwischen beiden Welten dürfte zeigen, dass es wohl möglich ist von der anderen zu lernen... Die ‘Last der Wahrheit’, die des Menschen Teil ist, ist gross - wir dürfen nicht leichtfertig bedeutsame Versuche menschlichen Denkens und Erfahrens aus unserem Gesichtskreis verbannen.

Indië in de westerse literatuur

Op deze manier weet Oedingen te ontsnappen aan wat de Fransen ‘la tentation du concordisme’ hebben geheten. Hetzelfde mag niet gezegd worden van alle hedendaagse Westerse literatoren, die zich met Indische wijsheid inlieten. Het is onmogelijk hier ook maar een overzicht te geven van dat soort literatuur; er bestaat nog geen enkele algemene studie over dit onderwerp, behalve gedeeltelijk voor het Duitse taalgebied (H. von Glasenapp, Das Indienbild deutscher Denker, Stuttgart, 1967). Wij mogen dus volstaan met op enkele typische gevallen te wijzen.

De grote Engelse romancier Aldous Huxley onderging een merkwaardige evolutie. In een eerste fin-de-siècle-fase had hij van conventionele moraal, godsdienst en romantische liefde een meedogenloze satire gemaakt (Point counter

[p. 293]

Point). Een kentering begint zich te vertonen in het begin der dertiger jaren als hij zich van de etische en politieke rol van de schrijver bewust wordt (Brave new World). In een laatste fase gaat zijn aandacht naar de Oosterse, vooral Indische, mystiek; hij poogt een bondig systeem te bouwen, los van elke christelijke geloofsvorm, waaraan hij de naam ‘Perennial Philosophy’ schenkt. Dat is ook de titel van een der voornaamste werken uit zijn laatste periode (1945), waarin hij aan gedachten, die hoofdzakelijk uit de Indische wijsheidsboeken komen, tal van uitspraken uit andere culturen verbindt, om aldus zijn onkerkelijk-mystisch standpunt te staven.

In ons eigen taalgebied had zich vroeger een in zeker opzicht gelijkaardige ontwikkeling voorgedaan bij Frederik van Eeden. Na zich als schrijver volledig voor een etischpolitieke taak te hebben ingezet, komt ook hij ‘langs Oosterse paden’ tot een door mystiek gedragen letterkundig oeuvre. Het is via de theosofie, het boeddhisme, Tagore en de Bhagavad-Gita dat zijn gedachte naar het katholicisme toegroeit, waar hij ten slotte, spijt zijn diepe aangeboren afkeer voor de roomse priesters, in opgenomen wordt.

Ook in de wijsgerige ontwikkeling van Romain Rolland, de auteur van de nooit volprezen roman ‘Jean-Christophe’, neemt Indië een grote plaats in. Hij was vooral een getuige, in de eerste plaats een getuige voor de geesteswaarden, voor de intuïtie, voor het mysticisme. Zonder van het hindoeïsme een eigen levensmystiek te maken, zoals Huxley, wordt hij toch een der schrijvers, die het meest gedaan hebben voor het bekendmaken der Indische gedachte in het Avondland, met zijn boeken over Gandhi, Ramakrishna en Vivekananda en met zijn Indisch journaal. Hij bleef steeds verscheurd tussen droom en werkelijkheid, communisme en geweldloosheid, christendom en hindoeïsme, literatuur en muziek, vaderlandsliefde en internationalisme. Een andere bezetene van Indië is de Italiaans-Franse auteur Lanza del Vasto, een der meest eigenaardige avonturiers van de geest van deze eeuw. Zijn verblijf in Indië maakte van hem een discipel van Gandhi en een grote bewonderaar van het Indische volk. In ‘Pélérinage aux sources’, een boek dat bij zijn verschijnen op het einde van de oorlog heel wat ophef maakte, toont hij hoe Indië waarden en deugden heeft weten te behouden, die in de technocratische maatschappij van het Westen verdrongen worden: nederigheid, onthechting, medelijden, handenarbeid. In latere geschriften gaat hij ermee verder een volkomen eenvoud en levenssoberheid aan te prediken in de geest van het hindoeïsme en van het evangelie. Ook het experiment van lekenbroederschap, dat hij in Zuid-Frankrijk heden nog voortzet, is naar hetzelfde doel gericht.

Als laatste vermelden wij de onvergetelijke figuur van Simone Weil. Deze zeer intelligente Jodin heeft in een te kort leven een zeer uitgebreid letterkundig, wijsgerig en mystisch oeuvre gerealiseerd, waarin de evolutie duidelijk aan het licht komt, die haar bracht van het communisme, over het hindoeïsme, tot een mystisch katholicisme: haar ‘Cahiers’, ‘Attente de Dieu’ en ‘Intuitions préchrétiennes’ tonen aan hoeveel bv. de Upanishads voor haar hebben betekend, waarvan de termen en ideeën voortdurend uit haar pen komen. Ook het beroemde ‘La pesanteur et la grâce’ - ongetwijfeld haar hoofdwerk - zou niet hebben kunnen ontstaan, zonder dat zij door haar omgang met de Indische wijzen in de mystiek ingeleid was geweest. Dat alleen reeds bewijst welke buitengewone, onvervangbare rol het Indische denken voor ons Avondland gespeeld heeft en nog kan spelen.

Dr. Albert Smeets