Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 16

[p. 192]

kunst en geest

De pracht van de Vlaamse lelijkheid

Vóór enkele maanden verscheen een merkwaardig essay van de hand van de Antwerpenaar Dirk Wilmars: ‘De psychologie van de franstalige in Vlaanderen’ (N.V. Standaard-Boekhandel, Antw., 1966). De auteur analyseert de oorzaken van het vreemde verschijnsel van franssprekende Vlaamse elite, waarvan hij de mentaliteit goed blijkt te kennen, voornamelijk dan wat Antwerpen betreft; het boek werd ongewild aangevuld door de zo pas verschenen ‘Confession d'un flamand’ van Charles d'Ydewalle, die op een overigens nogal candiede manier de kompleksen en vooroordelen van zijn kaste uitstalt. Wilmars beschouwt als voornaamste oorzaak van de verfransing in Vlaanderen: het feit dat de politieke leiding en het hoofdbestuur in onze lage landen praktisch zonder onderbreking berustte in de handen van franssprekenden, zulks van diep in de Middeleeuwen tot 1930. Hij komt er aldus ook toe - dit is o.i. het meest originele deel van zijn boek - aan te tonen hoe de 19^de en 20^ste eeuwse Vlaamse kunst grotendeels precies datgene nam als uitgangspunt, wat de frans-sprekende elite verafschuwt, nl. het lelijke; schilders en letterkundigen wisten dit evenwel op te drijven tot authentieke schoonheid. Wij hebben Wilmars gevraagd deze stelling voor onze lezers nader te verklaren.
A.S.

De grote uitwijking van de 16^e en de 17^e eeuw is naar mijn oordeel de voornaamste oorzaak van de Vlaamse lelijkheid. Honderdduizenden Zuidnederlanders trokken naar het buitenland ‘sans esprit de retour’. Enkel bleven de adel, die niet aan de opstand had deelgenomen, en de hoge burgerij, die beide van voordien reeds volledig verfranst waren, evenals de bezitsloze proleten. Het creatieve deel van de bevolking, zoals kunstenaars, ambachtslieden, handelaars en ontwikkelde lieden, waren grotendeels uitgeweken. Zo ontstond een verschrikkelijke leemte in de Zuidnederlandse bevolking: enerzijds een verfijnde aristocratie, anderzijds een massa onbeschaafde lieden; die groepen stonden als vreemden tegenover elkaar. Van toen dagtekent de minachting van de hogere standen voor het ‘Vlaams’.

Misschien had het ‘Vlaams’ zich nog langzamerhand kunnen herpakken, indien een tweede nadelig cultuur-historisch verschijnsel zich niet kort daarna had voorgedaan. Inderdaad vanaf het einde van de zeventiende eeuw kent het Frans zijn grootste uitstraling over heel de toenmalige wereld. Van ± 1650 tot ± 1700 leefden in Frankrijk de grote klassieken. Na 1700 drong de nieuwe Franse stijl door in heel het Europese vasteland. Hoe was die nieuwe Franse stijl? Hij was gekenmerkt door zijn zucht om te behagen. Men converseerde niet meer om een waarheid mede te delen, doch wel om zijn gesprekspartner te behagen. Behagen werd algemeen nagestreefd. Om zeker te slagen leerde iedereen zijn gesprekspartner als een koning te behandelen. De mooie formules, die het hoofdbestanddeel uitmaken van de conversatie van een Franse elitemens, kan men alleen maar begrijpen, als men ze beschouwt als een nabootsing van die bijzondere koninklijke beleefdheid, die in Versailles werd gecultiveerd. Men leert daarom spreken in formules. Het gepast opzeggen van de formules wordt algemeen beschouwd als een voornaam bewijs van een goede opvoeding. De meest gebruikelijke formules tonen duidelijk de koninklijke oorsprong van die nieuwe wellevendheid aan, zoals uit de feiten, vermeld in mijn boek, blijkt. (Je vous en prie, je vous fais grâce..., vous plairait-il, tel est votre bon plaisir, vous me comblez, enz.). Omdat ze vooral wil behagen is die cultuur gekenmerkt door een zekere fraaidoenerij. Men merkt het aan talloze aspekten: kledij, omgangsvormen, muziek, schilderkunst, beeldhouwkunst, architektuur, ballet, enz.

Die lieflijke cultuur, die van de dagelijkse omgangsvormen een soort ballet maakte, drong door in onze hogere franstalige standen en maakte de bestaande kloof tussen die gesursatureerde hogere stand en die onbeschaafde lagere standen onoverbrugbaar.

Toch heeft ook die fraaidoenerij een zekere invloed uitgeoefend op de onbeschaafde Zuidnederlandse bevolking, maar dan bij wijze van antigedragingen, d.w.z. door brutaal te reageren tegen die franstalige fraaidoenerij. Wanneer de hogere standen met een beschaving pronken, die voor de proleet helemaal onbereikbaar is, gevoelt laatstgenoemde een frustratie, zoals bij een pronkerige exhibitie van rijkdom te midden van honger en ellende. Een dergelijke frustratie verwekt altijd een spanning, die zich op de lange duur ontlaadt in een reactie. Die reactie noemen wij antigedraging. Om het bestaan van die antigedragingen te bewijzen, haal ik enkele van de grootste auteurs uit de wereldliteratuur aan, zoals Shakespeare, O'Neill, De Ghelderode, en ook onze eigen Vlaamse F. Timmermans, M. Gijsen en Van Isacker.

Die antigedraging wordt zeer duidelijk beschreven bij Marnix Gijsen in zijn novelle ‘Mijn vriend de Moordenaar’: ‘De Verstraetens behoren tot die categorie, omdat ze een trapje te laag staan op de sociale ladder van onze buurt. Een wasserij zoals de hunne past niet helemaal in ons midden, het is een vergissing, maar ze duurt nu al meer dan twintig jaar en daarom hebben wij ze aanvaard, al zal niets er ons toe bewegen de Verstraetens als gelijken te beschouwen. Ze zijn zoals in Indië “untouchables”, maar ze

[p. 193]

zijn onontbeerlijk. Tegen onze stilzwijgende sociale boycot verdedigen zij zich door een opvallende ruwheid in hun gedrag en hun taal. De obscene uitdrukkingen die ik ken, heb ik geleerd van de dochters Verstraeten, die er gestadig gebruik van maakten terwijl ze tweemaal daags op het dak de was te drogen hingen. Niemand buiten hen in de buurt gebruikt die woordenschat.’

De Vlaamse vloeken en schandaalwoorden zijn voor-de-hand-liggende antigedragingen. De vloeker die zich oorspronkelijk anti-God aanstelde, is meer en meer de vloek gaan aanwenden tegen de maatschappij omdat nagenoeg heel de toenmalige maatschappij in God geloofde. Door het ijdel gebruik van Gods naam of door een godslastering werd precies de bovenlaag van de maatschappij het meest gechokeerd. Diezelfde bovenlaag was meestal erg puriteins en wanneer de Vlaamse proleet een hele reeks uitdrukkingen ging bezigen, waarin het woord ‘kloot’ voorkwam, dan had hij andermaal de bedoeling de beschaafde bovenlaag te ‘chokeren’. Die talrijke uitdrukkingen zijn tevens gekenmerkt door een merkwaardig psychologisch inzicht. Inderdaad, als wij een overzicht nemen van die uitdrukkingen, dan zien we duidelijk dat de gebreken van de hoogste stand erdoor op karikaturale wijze worden geschetst. De hoogmoed van die kaste ligt in de uitdrukking ‘Jan-mijn-kloten’ en ‘klootmajoor’. Het gebrek aan menselijk contakt wordt aangeklaagd door de uitdrukking ‘ermee rammelen’. De sekure nauwgezetheid wordt belachelijk gemaakt in het woord ‘kloterij’ of ‘klotemanswinkel’. De fraaidoenerij wordt aangeklaagd in de uitdrukking ‘kust mijn kloten’. De ruwe intuïtieve volksmens wordt in die uitdrukkingen tegenover de nauwgezette, trotse, beschaafde man gesteld.

Bij gebrek aan eigen elite, en ingevolge de voornoemde omstandigheden, was het Vlaamse volk in de eerste helft van de XIX^e eeuw in een ontzettende cultuurloosheid vervallen. Het lelijke was de natuurlijke omgeving en het klimaat van dit volk geworden. Er werd slechts dialekt gesproken, en, uitgezonderd het Westvlaams dialekt, zijn al onze dialekten lelijk. Zelfs het zogenaamd beschaafd Nederlands was geen Nederlands meer, maar een verouderd Vlaams, dat slechts weinigen correct schreven en spraken. In plaats van fraaie omgangsvormen, gebruikte men schandaalwoorden en dito uitdrukkingen. De Vlaamse kunst had opgehouden te bestaan. Al wat er nog gebouwd werd, ontsierde de steden en het landschap. In Antwerpen werden zelfs van de voornaamste monumenten en van de prachtigste gebouwen afgebroken en gesloopt (de stadspoorten, de St.-Michielsabdij, het Rubenshuis). Met slechts één stem meerderheid werd het behoud van de aloude burcht, het Steen, in de gemeenteraad van Antwerpen gestemd. Nergens kon dit volk nog een voorbeeld vinden van het schone. Het had immers geen elite om het naar de cultuur te leiden.

En toen gebeurde het Vlaamse mirakel, dank zij de romantiek. De romantiek is hoofdzakelijk een vlucht voor de werkelijkheid bij gebrek aan levenskracht. Welnu, de pioniers van de Vlaamse beweging ontvluchtten eveneens de lelijkheid, waarin ze leefden. Zij gingen op zoek naar het grote Vlaamse verleden en vluchtten aldus voor hun lelijke omgeving. Zij ontdekten de grote Vlaamse beschaving van Middeleeuwen en Renaissance. Zij deden alsof zij nog al de eigenschappen bezaten van het volk, dat in die grote tijden leefde. Zij hadden een steunpunt gevonden om een challenge’ aan te gaan met de briljantste cultuur van de wereld. Welke objectieve cultuur-historicus zou er toen ooit één frank hebben durven verwedden op de doorbraak van de Vlaamse cultuur? Was die Franse cultuur nu precies geen schoolvoorbeeld van een te sterke ‘challenge’, waarvoor dat povere Vlaamse mini-cultuurtje zou moeten zwichten?

Het begon dus met het ophemelen van het verleden. Dat deden Conscience, Rodenbach, Snieders, De Laet, Ledeganck, Willems, Van Duyse, Verriest, enz. In de schilderkunst was het De Keyzer, Leys, Wappers, e.a. Alleen de genieën Gezelle en De Braekeleer waren uitzonderingen op deze regel, omdat zij beiden begenadigde dichters waren, de enigen die in die tijd grote kunst vermochten te scheppen.

De algemene vlucht uit het lelijke zou evenwel slechts tijdelijk zijn. Na de romantiek ontstaan kunstrichtingen, die de pracht van de lelijkheid zullen ontdekken en uit de Vlaamse lelijkheid schoonheid zullen sublimeren. Deze Vlaamse kunstenaars hebben het lelijke niet geschuwd, omdat het met hun omgeving vergroeid was. Zij hebben de gemakkelijke weg van het ‘joli-joli’ genegeerd. Door het lelijke tot schoonheid te sublimeren heeft de geest een ontzaggelijke overwinning behaald op de stof.

Alleen een grote bezieling kon dit. Het is niet toevallig dat juist een Vlaming last kreeg met de katholieke kerk, omdat hij het lijden van Christus zo lelijk uitbeeldde. Hij was het lijden van Christus gaan beleven, omdat de fraaie athletengestalte van Christus aan het kruis een leugen was. Hij leefde in een milieu van werklieden en van boeren, in een tijd dat de strijd om het bestaan met veel leed gepaard ging. Hij zag dagelijks de uitgemergelde lichamen van de Vlaamse werklieden en boeren, en die lelijkheid bracht hem dichter bij zijn eigen visie op het passieverhaal. Sommigen gaf zijn kruisweg de indruk van een griezelig vertoon om sensatie te verwekken, anderen van een godslastering, omdat hij Jesus' lichaam zo vreselijk had toegetakeld. In feite betekende het voor Servaes heel wat meer dan een sensationele exhibitie van wonden; hij had het grote lijden leren aanvoelen door het armzalig lijden van de Vlaamse proleten. Prof. De Bruyne vat zijn kunst als volgt samen: ‘Het blijft dat zijn kunst overdreven is. Maar hoe titanisch sterk! Hoe hallucinerend suggestief!’

Chronologisch was echter Jan Stobbaerts de eerste, die lelijkheid ging omtoveren in schoonheid. Toen zijn negentiendeeuwse tijdgenoten lieve schilderijtjes van koetjes en schaapjes schilderden, verscheen Jan Stobbaerts met zijn beesten in hun sombere stinkende stallen. Zijn gedaanten doemen op uit een dikke, vormloze brij. Het revolutionaire Franse Impressionisme van zijn tijd was uiteindelijk de Franse fraaiheid trouw gebleven. Stobbaerts integendeel is niet bang in de mest te wroeten. Hij was een arme jongen

[p. 194]

en bij de kleine boeren vond hij veel miserie; daar leefden mensen en dieren in een zelfde hut, soms zonder scheiding tussen huiskamer en stal.

Ensors maskers zijn verstarde gezichten, waarop men al de zonden kan lezen van een schijnheilige burgerlijke maatschappij. De Vlaamse burgerzoon ontdekt de lelijkheid van zijn stand. Hij schildert in wrede schreeuwende kleuren. Hij toont hoe lelijk de mens en de wereld is. Die kunst heeft niets gemeen met fraaidoenerij. Zij staat alleen, aangrijpend en lelijk in haar volle pracht.

Zij staat ook alleen in de Vlaamse schilderkunst, want de burgerlijke maatschappij trekt de Vlaamse schilders niet aan. Zij verkozen het platteland. Daar werkten Permeke, De Smet, Servaes, Vanden Berghe. De kunst van Permeke schijnt uiterst eenvoudig: brede borstelstreken, geen moeilijke constructie, monumentale wolken, zee en land als in het oerstadium der schepping. Uit de verse aarde zijn vreemde wezens gekropen: monsterlijke gedaanten met reusachtige voeten en halfgevormde gezichten. De vrouwen op hun korte benen leven dicht bij de grond en zijn nog lelijker dan de mannen. Die figuren zijn echter reuzen, voortdurend in strijd met de natuurelementen. In het buitenland is men Permekes zuivere eenvoud gaan erkennen. Zijn werk zal over de gehele wereld de pracht van de Vlaamse lelijkheid verkondigen.

Gustaaf de Smet herleidt de dingen tot hun eenvoudigste expressie in een harmonisch geheel, in een eentonig effen kleurengamma. Met primitieve vormen en matte kleuren creëert hij een grote algemeen-menselijke kunst. Jan Brusselmans werkt eveneens in effen kleuren; het wonder van zijn kunst is dat ze, niettegenstaande haar bijna aggressieve soberheid, nooit arm of schraal wordt. De ‘lelijkheid’ van Frits van den Berghe is algemeen bekend; het is alsof hij beelden uit zijn nachtmerries is gaan schilderen. Het is opvallend dat de Vlaamse expressionisten zich niet door Parijs hebben laten beïnvloeden, dat slechts op een dikke 250 km. verwijderd is van St.-Martens-Latem, op een ogenblik dat het de schilderkunst van de gehele wereld beheerste.

Het is m.i. weer niet helemaal toevallig dat een Vlaming, H. Van de Velde, zulke belangrijke rol gespeeld heeft in het ontstaan van de moderne bouwkunst, omdat een Vlaming, met echte zin voor schoonheid, zich bij al het lelijke, dat hij om zich heen zag, wel van de noodzaak van een nieuwe stijl moest bewust worden.

De pracht van de Vlaamse lelijkheid heeft eveneens haar stempel gedrukt op de Vlaamse letterkunde. Mijn oordeel is dat de Vlaamse letterkunde baanbrekend is geweest op het gebied van het moderne realisme, dat geheel anders is van geest dan het naturalisme, omdat het geen stukje hoop laat bestaan, zelfs niet op de achtergrond. Een hopeloze levensvisie van het soort van Sartre vindt men reeds bij Willem Elsschot vóór de eerste wereldoorlog; meerdere van zijn romans en van zijn gedichten zijn van deze hopeloze lelijkheid doordrongen (Villa des Roses, De bult, De moeder, e.a.).

Lijnrecht tegenover die sombere ‘lelijkheid’ staat de optimistische, ietwat triviale Felix Timmermans. De naam Timmermans had aanvankelijk in de kringen van de esteten geen al te beste klank. Ze hadden de neiging zijn werk bij de goedkope kunst te rangschikken: ‘Volkskunst’ zeiden ze. De hele wereld leest echter Pallieter, Boerenpsalm, Pieter Bruegel, Adriaan Brouwer, en de hele wereld heeft gelijk. Timmermans beschrijft meestal typen met een geweldige levenshonger, die het leven aangrijpen zonder zich om de welvoegelijkheid te bekommeren. Hij is niet kieskeurig in de keuze zijner situaties. Zijn personages drinken het leven gulzig naar binnen zonder het van zijn smetten te zuiveren. Verre van zijn werk te schaden verleent deze gulzigheid het een spontane gaafheid.

Een ander geval is dit van Gerard Walschap. Idyllische Vlaamse dorpen en provinciestadjes bevolkt hij met erfelijk belaste, op de rand van de waanzin levende, bedreigde normalen en onmiskenbaar abnormalen. De personages van Walschap zijn ongewoon krachtig verwoord in een wereld van lelijkheid. De expressieve kracht die in de Vlaamse lelijkheid wortelt, vinden we in het werk van elke Vlaamse schrijversgeneratie, vanaf Cyriel Buysse tot Hugo Claus. Lode Zielens, Piet van Aken, en Louis-Paul Boon vinden in deze rauwe realiteit hun inspiratie. Ook de gedichten van Paul van Ostaijen, Gaston Burssens en Richard Minne halen hieruit hun sterkste accenten.

Het thema ‘Christus in Vlaanderen’ komt dikwijls voor in de Vlaamse kunst, niet alleen in de Middeleeuwen, maar ook in de XX^e eeuw: men denke aan Jacob Smits, Servaes, Ensor, van de Woestijne, Opsomer voor de schilderkunst, Felix Timmermans en de Ghelderode voor de literatuur. Er moet achter deze transpositie van de bijbelse taferelen in Vlaanderen een verborgen betekenis schuilen. Christus richtte zich speciaal tot de lijdenden en de armsten. In Vlaanderen leefden de armsten, de eenvoudigsten, de minst-beschaafden van West-Europa. In de hutten van Achterbos zag Jacob Smits de dompelaars die dag aan dag het leven als een last torsten en wier enige hoop gericht was op de hemel: tussen zoveel eenvoud en miserie verscheen als van zelf de Christusfiguur. In het simpele verhaal Driekoningentriptiek van Felix Timmermans herkennen wij nog het best zijn diepe betekenis. Pitje-Vogel, Schrobberbeek en Suskewiet zijn de armsten onder de armen, bedelaars zoals Bruegel ze schilderde. Zij gaan Driekoningen zingen met een kartonnen ster, en de drie koningen ontmoeten in een woonwagen het kindeke Jezus. Het is erg sentimenteel, maar toch doordrongen van de diepste aspiraties waaruit grote kunst ontstaat.

Een Balzac heeft dit wonderlijk contrast hier in Vlaanderen aangevoeld. In zijn verhaal Le Christ en Flandre bedaart Christus opnieuw een storm om de arme zondaars met hem over het water naar veilige haven te laten wandelen; de rijken, die hun goud willen meenemen, verdrinken. Is dit thema niet innig verbonden met de Vlaamse lelijkheid van Pitje-Vogel, Schrobberbeek en Suskewiet? Want de eenvoudigsten van hart zijn ook de meest onbeschaafden, de lelijksten: zij zullen over het water mogen wandelen, terwijl de rijken verdrinken.

Dirk Wilmars