Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 16

[p. 4]

Brussel gisteren en eergisteren

Het eerste taalincident dat in de hoofdstad werd opgetekend, dateert uit het jaar 1434, precies dertig jaar na de komst van de eerste Boergondiër. Er bestaat een verband, jawel! De man die het uitlokte vult, in steen vereeuwigd, een van de vele nissen van het Brusselse raadhuis. Hij staat er, getooid met de uiterlijke tekenen van zijn waardigheid en emplooi. Zijn wijsvinger houdt hij vermanend in de hoogte. Het kan haast geen toeval zijn, evenmin als het feit dat zijn geëvolueerde opvolgers de Franse vorm van zijn voornaam in het voetstuk lieten beitelen: Pierre, gevolgd door de verlatijnste geboorteplaatsaanwijzende familienaam. Cremer werd herdoopt in Mercator, de lexicograaf Van Kiel is ons beter bekend als Kilian(us) en een op de Gierlese heide geboren Pieter bracht het als A Thymo tot topambtenaar van de Brusselse administratie.

Filips de Goede, Grondlegger der Nederlanden - weldra wordt het vijfde eeuwfeest van zijn afsterven herdacht - is vier jaar hertog van Brabant, als Pieter van der Heyden met ontslag dreigt, mocht men hem nog langer pramen om de nieuwe heren en hun aanhang taalfaciliteiten toe te staan. Deze strijdlustige stadssecretaris staat erop zich voor zijn betrekkingen met het Boergondisch bestuur verder van het Nederlands te bedienen. Voorlopig wint Van der Heyden het pleit. Als hij ruim zeventig is, moet de vergrijsde strijder het zich echter laten welgevallen, dat hem een taaladjunct wordt toegevoegd: de niet onverdienstelijke Govert Roelants. Onthoud het jaartal, 1465, twee jaar vóór Filips overlijden. Het is tekenend voor de situatie, zoals trouwens voor het hele verdere verloop, dat neerkomt op een nagenoeg ononderbroken neerwaartse beweging: deze adjunct heeft zijn bestaan te danken aan de loodrechte druk vanaf de top; zijn hedendaagse collega is een verworvenheid van de opwaarts strevende Vlaamse basis der piramide.

Over de oorzaken van die neergang is tussen beide wereldoorlogen hartstochtelijk geredetwist. De laatste krijgsgevangenen waren nog niet thuis, of daar zag in 1919 een ‘Essai sur la question des langues en Belgique’ het licht. De auteur, een Brussels advocaat: mr. Jacques Des Cressonnières, had zich tijdens die vier bezettingsjaren onledig gehouden met het verzamelen van de bouwstoffen. Hij wachtte op betere tijden om de eisen van de vlaamsgezinden, wier activistische vleugel de geboden kans met beide handen had aangegrepen, te ‘entmythologiseren’.

Juist door zijn gewilde hoofsheid krijgt zijn betoog iets neerbuigends, dat de bewuste Vlaming vroeg of laat tot tegenspraak moest prikkelen. Des Cressonnières schrijft de victorie van het Frans toch toe aan de intrinsieke eigenschappen van die taal, alsook aan de rijke mogelijkheden van de cultuur die erin verwoord wordt. Het woord victorie is hier niet misplaatst, want, zoals de resultaten van de talentelling het jaar daarop zouden uitwijzen, was de trend voor het Nederlands niet gunstig. In tien jaar tijd bleek het Frans een sprong van bijna tien percent vooruit gemaakt te hebben: van 48,73% in 1910 naar 58,68% in 1920. Het Nederlands, dat bij de allereerste telling in 1846 - nog een echte telling, geen verkapt referendum! - in het gebied van de huidige agglomeratie tweederde voor zijn rekening nam, viel terug op goed een derde; verlies: 8,43 t.h. in het decennium met zijn vier bezettingsjaren en hun nasleep. In de jaren twintig bleven winst resp. verlies tot iets meer dan vier percent beperkt. Na de tweede wereldoorlog werden weer ongeveer dezelfde verhoudingen bereikt als na de eerste, met als gevolg dat de oorspronkelijke taal van de bevolking niet eens een vierde overhield en de indringster zich merkelijk meer dan tweederde toeëigende. De rollen waren omgekeerd. Naar het oordeel van Des Cressonnières en diens huidige geestesgenoten: onomkeerbaar omgekeerd!

Het Frans deed zich, zoals Dirk Wilmars met zijn sociologische kijk op de dingen het uitdrukt, nou eenmaal als statussymbool gelden. Voor wie niet van statussymbolen alleen leeft - en die zijn er aan de overkant natuurlijk óók - was en bleef het bovendien de taal waarin de revolutionairen van 1789 hun idealen van vrijheid, gelijkheid en broederlijkheid hadden verkondigd. En - ik vraag het u in gemoede, Vlaamse landgenoten, wat heeft het Nederlands dààr tegenover te stellen? Nee hoor, voor ons is de verfransing het resultaat van een eerlijke en open strijd, waarin de beste het gehaald heeft. Jullie hebben er alle belang bij, zich bij die - overigens eervolle - nederlaag neer te leggen. Terloops gezegd, kwam Conrad Busken Huet in 1879 niet dermate onder de indruk van de verwezenlijkingen onzer ‘Belgique latine’, dat hij prompt een lans brak voor het herstel van het Verenigd Koninkrijk, maar dan om het, in tegenstelling tot die Don Quichotte van een Willem I, algeheel aan de alleen zaligmakende verfransing prijs te geven, van Delfzijl tot Bergen? (Deze laatste vraag komt niet op rekening van Des Cressonnières, wiens vertrouwdheid met de inferieure cultuur bepaald niet zover reikte.)

Ondertussen is het zo, dat statuszoekerij en gedweep met de vooruitgang van het mensdom op zich het hem nog niet doen. Om het nog maar eens met Wilmars te zeggen: ongeletterden kun je maar moeilijk verfransen. De voortschrijdende democratisering, de invoering van de leerplicht, met één woord de geweldige toeneming van de communicatie onder al haar vormen, hebben de brede volkslaag kansen geboden die vroeger het ‘voorrecht’ waren van de burgerij en, grosso modo vóór 1789, van de hogere standen. Uit naar ons oordeel verkeerd begrepen ouderliefde heeft de kleine man gemeend die kans tenminste voor zijn kroost te moeten grijpen.

Onder die omstandigheden mag het niet verwonderen, dat degenen die zich geroepen voelden de stelling van Des

[p. 5]

Men verbreekt de banden niet die te Brussel samenlopen en thans onontwarbaar vervlochten zijn.
(Minister Fayat, 15 mei 1965)

De Warande, die het Paleis op de Koudenberg, waar de Bourgondiërs het mosterdzaadje van de verfransing aan de Brusselse grond hebben toevertrouwd, aan drie kanten omsluit, grenst van de Naamse tot de Leuvense poort aan de stadswal. De linkerbenedenhoek van de Warande reikt tot achter de Sint-Michielskathedraal, vanwaar de Bergstraat, net als de verfransing, verder afdaalt naar de benedenstad aan de Zenne. Het riviertje komt de stad, via een wal met windmolens, binnen en omspoelt het eilandje, waar Brussel gesticht werd. Een kilometer verder verlaat het waterloopje de stad langs de Lakense poort.
De Muntschouwburg, die in de 18^e eeuw een zó belangrijke rol zou spelen in het verfransingsproces, komt op dit plan nog niet voor. Het geeft hoofdzakelijk stadspoorten, kerken en kloosters aan, waaronder, tussen de Kapellekerk en het Paleis, het Jezuïetencollege.
Cliché Davidsfonds, Leuven.

Cressonnières te weerleggen, na het Boergondisch tijdvak al heel vlug het terrein van de feiten verlaten, om zich op dat van de ideeën te gaan bewegen.

Tot de bestrijders van de darmwinistische, nietszcheaanse of jacobijnse - hoe u ze ook noemen wilt - opvatting van de tegenpartij, behoort Dr. Cosemans, weleer archivaris bij het Rijksarchief te Brussel en secretaris van de gouwbond Brabant van het Davidsfonds. In een lezing die hij bijna een kwarteeuw geleden voor de Vlaamse academie hield, repliceerde Cosemans, dat alleen factoren die in wezen vreemd zijn aan de gemeenschap, vermogen te verklaren waarom de leden ervan op een bepaald ogenblik, naast de eigen taal, een andere gaan gebruiken. Die factoren acht hij in de vijftiende eeuw te Brussel bepaald aanwezig: de inheemse heersers hadden er vreemde opvolgers gekregen, die hun taal gingen opdringen en fataal als gangmaker van de geïmporteerde cultuur moesten optreden. Ze brachten eigen hovelingen, ambtenaren en beambten in het land. Een homogeen Dietse samenleving kreeg een Franse top, met alle gevolgen van dien.

In die omstandigheden moesten er zich wel wrijvingen voordoen, uiteraard langs de functionele raakvlakken van het oude, lokale en het nieuwe, centrale bestuur.

Aan deze nieuwe conjunctuur is ook het ontluiken van de zgn. Boergondische letterkunde toe te schrijven, waarin autochtone elementen zich alleen konden doen gelden in zover ze bereid waren dit in de taal van de nieuwe meesters te doen.

Heeft Cosemans het gelijk hier grotendeels aan zijn zijde, dan zou het aan de andere kant toch niet billijk zijn de hertogen voor het minder goed presteren van de Brusselse rederijkers aansprakelijk te stellen. Het is veeleer zo, dat ze de kamers, zij het dan uit politieke berekening, naar de ogen zagen. Deze genootschappen was het immers gegeven de openbare mening voor of tegen de machthebbers in te nemen. Desondanks moeten we op een tweevoudige tekortkoming wijzen. Hun ingewikkelde en vaak van weinig inspiratie getuigende gedichten gaan ze met ronkende Boergondische leenwoorden - 't cieraet van de oratie! - opsmukken en geven de taal dusdoende prijs aan een verbasteringsproces, waartegen de Hollandse puristen in de Gouden Eeuw heftig zullen reageren. Bovendien beperkt deze ontlening zich niet tot woorden, maar behelst ze ook dichterlijke gegevens. Door deze dubbele overneming erkennen ze de superioriteit van hun Noordfranse kunstbroeders, een verschijnsel dat eigen is aan

[p. 6]

La francisation de Bruxelles est irréversible.
(Simonet, burgemeester van Anderlecht)

alle landen en tijden.

Evenzo is het zaak voor de volgende fasen van het verfransingsproces na te gaan wie van beiden het bij het rechte eind heeft: Cosemans of Des Cressonnières. Die fasen zijn achtereenvolgens: de Habsburgse periode, die in een langere (twee eeuwen) Spaanse en een kortere (driekwart eeuw) Oostenrijkse tijd uiteenvalt; verder de Franse bezetting, weldra gevolgd door de aanhechting, het Verenigd Koninkrijk en tenslotte de uitroeping van de onafhankelijkheid.

Op het ogenblik dat de Nederlanden in het Spaanse wereldrijk opgaan, moet het Nederlands al vlug op drie fronten oorlog voeren. Als Filips Numan, stadssecretaris net als Van der Heyden, in 1590 de keuze van zijn moedertaal voor de behandeling van een stichtelijk onderwerp meent te moeten verantwoorden, dan richt zijn pro domo zich tegen de extremistische vleugel van de humanisten, waartoe de in Brussel opgegroeide Justus Lips niet behoorde. Voor hen was het een uitgemaakte zaak, dat geen enkele volkstaal het ooit tegen het Latijn zou kunnen opnemen. Vandaar dat ze er de hogere aangelegenheden des geestes wilden in behandeld zien. Maar juist die voorname frontsector wenst Numan niet zonder slag of stoot te ontruimen! De vorderingen die het Spaans hier in enkele tientallen jaren tijds gemaakt heeft, betekenen koren op de molen van Cosemans én van Des Cressonnières. Dat zit hem zo: het Spaans heeft hier zeer zeker voet gevat als de taal van Filips II en de hertog van Alva. Vlug verspreid raakte het echter niet in de laatste plaats als die van Cervantes en Lope de Vega. M.a.w. de kans die Spaanse staatslieden en veldheren hadden geschapen, werd door hun dichtende en denkende rasgenoten met brio te baat genomen, zoals blijkt uit de fondscatalogus van de toenmalige Antwerpse, Leuvense en ook Brusselse drukkers. Niet het minst aandacht verdient in dit opzicht de rijke keuze van spraakkunsten, gespreksboekjes, briefmodellen en idiomatische zinswendingen. Er is dan ook helemaal geen reden om te twijfelen aan de gegrondheid van een uitspraak van B. Moretus uit 1638, t.w. dat de ontwikkelde Zuid-Nederlander met die taal vertrouwd was. Het Frans heeft deze Spaanse uitval goed opgevangen, omdat op de siglo d'oro de grand siècle volgde, met zijn sterke beklemtoning van hoofse omgangsvormen als uitdrukking van een hogere levenskunst. Men is haast geneigd van toegepaste cultuur te spreken.

In Brussel kon ze, in de persoon van de talrijke emigranten van koninklijke en adellijke bloede, wie de vestiging van de absolute monarchie in Frankrijk dwars zat, over uitstekende ambassadeurs beschikken, eerst in de hofkringen op de Koudenberg en daarna, tijdens de tweede golf omstreeks 1650, in de benedenstad zelf. Het is veelbetekenend, dat de Kaatsbaan aan de Wolvengracht van 1649 af ieder seizoen door ten minste één reizend Parijs toneelgezelschap bespeeld wordt. Liefhebbers van Frans toneel zijn potentiële lezers van in Molières taal uitgegeven kranten. In dat zelfde jaar 1649 verschijnt er het eerste dagblad: in tegenstelling tot dat van Abraham Verhoeven te Antwerpen in de spraak der émigrés. Daarmee zit de otter in 't bolwerk en kan de reactie van Vlaamse zijde niet meer uitblijven. Ze is bijzonder heftig. De dichter Frans Godien slingert zijn opportunistische stadgenoten in 1658 het scheldwoord franskiljon naar het hoofd. Beulemans verschijnt ten tonele en wordt als zodanig ontmaskerd door deze geestdriftige bent taalminnaren, wie het jammer genoeg aan dat tikkeltje genialiteit heeft ontbroken waarmee Conscience en de Westvlaamse school hun weifelende taalgenoten twee eeuwen later een hart onder de riem vermochten te steken. Een eeuw later gaf een tweede zoon der Kempen in Brussel blijk van dat zelfde onmisbare talent en formaat. Advocaat Verlooy was bovendien oneindig meer dan een zuivere taalminnaar. In hem begroeten we een exponent van de burgerlijke ontvoogdingsbeweging, gericht op het verwerven van ‘vrijdom’ of liberté welke kennelijk kon samengaan met het koesteren van ‘volkdom’ of ‘eygendommelijkheid’ der eigen i.c. Nederlandse natie, zulks overeenkomstig J.-J. Rousseaus bloedeigen gebod. Doordat hij deze synthese van eigen nationale waarden met de epochemakende inbreng belichaamt als ‘collaborateur’ van generaal Dumouriez, een soort Franse von Falkenhausen, ontpopt Verlooy zich als de kroongetuige van de gehele Nederlandse gemeenschap in haar geding tegen Des Cressonnières en consorten, temeer daar deze samenwerking in 1794 door Parijse oekasen, houdende instelling van taaldwang, gekelderd is. De volksmens kreeg uitstel van executie, omdat de assimilatiepolitiek van een verburgerlijkte revolutie weldra alleen nog op standgenoten gericht was. Maar het volstond als tijdbom onder Willems taalgebouw, van wiens opgeborgen plannen er dan toch één in vervulling is gegaan: dat voor de bouw van een Vlaamse schouwburg die vandaag de dag aan de Lakensestraat floreert als nooit tevoren. Het moet gezegd dat de inwijding ervan grosso modo samenviel met de jongelingsresp. knapenjaren van drie geboren en getogen Brusselaars: de Molenbeekse vaartkapoen Teirlinck en de Brusselse ketjes Vermeylen en De Raet. Vanuit de bedreigde vesting verhoogden zij, ieder op zijn terrein, het aanzien van de gemeenschappelijke cultuur, mede dank zij een openheid van geest die door geen franstalige kan verbeterd worden. Zo is het allicht mede te verklaren, dat de positie van de Vlaamse diploma-elite er steviger is dan ooit tevoren. De vreugde om deze verbetering aan de top - dààr bleek het proces dan alleszins omkeerbaar te zijn! - wordt echter vergald door het verder afvloeien onderaan, in omstandigheden waarover al werd uitgeweid.

Karel Hemmerechts

[p. 7]

Wij laten Brussel niet los.
(Lode Craeybeckx, burgemeester van Antwerpe

Cliché B.R.T., Brussel.
Jacques Moeschal: Betonsculptuur