West-Vlaanderen. Jaargang 13

[p. 404]

Problemen voor de textielontwerper

Het tijdschrift ‘West-Vlaanderen’ heeft in 1958 reeds een nummer gewijd aan industriële Vormgeving. Jammer genoeg is dit sinds lang uitgeput. Voor onze lezers die, meer in het bijzonder, belangstellen in textielvormgeving, nemen wij daaruit een belangrijk artikel over, van de hand van Marcel Notebaert, dat op scherpe wijze de problemen belicht, waarmee de textielontwerper dagelijks geconfronteerd wordt. Notebaert stond reeds in de bres toen I.V. voor vele industriëlen nog dode letter was: in 1947 reeds stichtte hij het ‘Studiecentrum voor textieltekening’. In 1954 was hij één van de Belgische afgevaardigden op het internationaal I.D.-congres te Milaan, in 1957 medewerker aan de studieweken voor I.V., die door de L. De Raetstichting werden gehouden. In 1958, bij een poging tot verwezenlijking van een Vlaams centrum tot bevordering van de I.V., was hij nogmaals een der promotoren.

De aanpassing van een vorm aan zijn funktie door de zo volmaakt mogelijke koördinatie der gegevens - m.a.w.: het probleem van een estetika op funktionele basis - is een probleem dat zich scherper stelt naar gelang de sociale standing en de efficiënte inrichting van ons dagelijks leven zich verder uitbreiden. De vakterm voor de oplossing van dit probleem luidt Industrial Design.

Volgens Amerikaanse experten op dat gebied vindt dit princiep zijn oorsprong in de vrije konkurrentie van het kapitalistisch systeem. Dit is juist. Doch m.i. reikt dit ook verder dan bij een eerste aanblik lijkt. Weliswaar moet de voortbrenger, die zich op een vrije markt wenst te handhaven, rekening houden met een reeks faktoren van ekonomische, estetische, stoffelijke en publicitaire aard, die uiteindelijk de vorm en samenstelling van zijn produkt zullen bepalen. Het vastleggen van deze vorm, beantwoordend aan al de gestelde vereisten en meteen dus ook opvallend door zijn efficiency is ongetwijfeld het werk van de industriële ontwerper in samenwerking met de bedrijfsleiding in al haar facetten. Hij moet dus zijn de synthese van de kunstenaar, de technieker en de verkoper; hij moet ook een zo volmaakt mogelijke kennis hebben van de mens in de moderne samenleving, alsook van dezes levensvoorwaarden en behoeften.

Men kan zich afvragen of deze kennis wel onontbeerlijk is bij de definitie van de industriële ontwerper. Ik ben ervan overtuigd. Het kan zelfs nooit genoeg beklemtoond. Zeker, een voorwerp kan zonder meer mooi zijn en goed gemaakt en het kan toevallig ook beantwoorden aan een bepaalde behoefte. Beter is dat het in funktie daarvan gedacht werd en daardoor mooi.

Daarenboven is deze kennis het wapen tegen het beruchte vooroordeel van vele fabrikanten en vooral van de tussenpersonen die de afzet in handen hebben en die met overtuiging alle mogelijke humbug als de enig mogelijke verzadiging van de massa blijven voorstaan.

Onmiddellijk rijst de vraag: Wat is deze massa? Waar komt haar opinie vandaan? Hoe is ze in beweging te brengen en waarom reageert ze op bepaalde dingen en op andere niet? Het feit alleen reeds dat wij deze vragen stellen wijst erop dat de drijfveren die aan vormgeving ten grondslag liggen, verder reiken en komplexer zijn, dan dit bij een eerste aanblik schijnt. Het brengt ons op het brede wetenschappelijk, humanistisch terrein waarvoor de hedendaagse ontwerper de onontbeerlijke energie- en inspiratiebronnen te zoeken zijn. Het is hier niet mijn taak verder door te dringen in dit eindeloos domein. Het aanstippen ervan alleen reeds leidt tot de vaststelling dat in het besef dezer waarden, in het uitdrukken en mededelen ervan, door de massamedia die te onzer beschikking staan, een soort zending besloten ligt, dat wij een verantwoordelijkheid dragen, evengoed tegenover de maatschappij in haar geheel als tegenover individuele belangen in de sektor waarvoor we werken; en dat wij ons af te vragen hebben hoe wij effektief kunnen werken in een heterogene maatschappij waarvan de waarden en waardebepalingen zelden convergeren.

Het leidt dan ook tot de konklusie dat één der hoofdbekommeringen van allen die een leidende funktie in deze maatschappij bekleden moet zijn het herwaarderen, het normaliseren en het samen ordenen dezer waardebepalingen.

Dit standpunt in acht genomen, spreekt het vanzelf dat de industrieel met verouderde maatstaven er niet over te praten is, dat wij met dit streven naar herwaardering zijn belangen behartigen.

Daarmee bedoel ik dat soort industriëlen dat er zich nog niet klaar van bewust is, dat hun bestaansreden als leider of als eigenaar van een bedrijf, verder reikt dan het materialistische uitbaten - om niet te zeggen uitbuiten - van dit bedrijf; en die, bij ontstentenis van dit bewustzijn, geen risiko's willen nemen, die het direkt waarneembare rendement hunner initiatieven te buiten gaan.

Dan spreek ik over dit type dat slechts het financieel volume heeft van de industrieel en zich verder tevreden stelt met de mentaliteit van een winkelier.

Of wij naar deze mensen daarvoor de steen moeten werpen, betwijfel ik: zij werden zo opgevoed, zij hebben nooit anders leren zien. De kondities waarin hun voorgangers werkten, verwanten of aandeelhouders, die nu, in vele gevallen nog in het beheer der zaken staan, die kondities waren inderdaad ook niet dezelfde als deze waarin wij nu werken, en deze winkeliersmentaliteit, was in die tijd in vele gevallen dan ook wel afdoende. En het is ook nog niet zolang, dat in het hoger onderwijs gepoogd wordt deze leemte aan te vullen.

De voornaamste bezinning is deze, dat de opleiding van de industrieel evenzeer een noodzakelijkheid is als deze

[p. 405]

van de industriële ontwerper en zelfs, dat deze twee niet te splitsen zijn.

Het is de overweging waard, meen ik, in het kader der universitaire opleiding van toekomstige industriëlen, kursussen in te lassen of opleidingscentra in te richten, waar de gemeenschappelijke problemen van industrieel en ontwerper tesamen behandeld worden, de één met de problemen van de ander gekonfronteerd worden.

Dit moet m.i. leiden tot betere samenwerking, tot wederkerig begrijpen en tot grondiger inzicht in de te volgen methodes van Market research, product planning, Public relations, Sales promotion en Industrial Design. Deze meer en meer onontbeerlijke hefbomen, waarmee wij niet sterk genoeg gewapend kunnen zijn, en die wij nooit genoeg kunnen beheersen, zo wij, in de toekomst de wereldreputatie van onze Vlaamse textielindustrie willen handhaven. Deze beschouwingen moeten nu niet al te pessimistisch geïnterpreteerd worden. Want ik kan U verzekeren dat het een vooruitgang is die het aanstippen waard is, wanneer ik hier als ontwerper, zonder het verwijt van aanstellerigheid te moeten vrezen, kan spreken over gemeenschappelijke problemen van industrieel en ontwerper. Enkele jaren terug zou dit, in het beste geval, op een meewarige glimlach onthaald geworden zijn.

Het begrip Textiel-ontwerper betekent tegenwoordig voor de textielindustrie heel wat meer dan hetgeen daar vroeger door verstaan werd.

Het behoort tot de normale kondities van een goed textielbedrijf een bestendige kreatieve aktiviteit aan de dag te leggen.

De Nederlandse ontwerper Penraat zegde in een lezing over het ontwerpen terecht, dat door de beperking van de taak van de industriële ontwerper veel verloren kan gaan van de stimulerende kracht die een goede vormgevingspolitiek in de onderneming kan hebben.

Dit impliceert natuurlijk ook bestendige kosten van ontwerpen, kaarttekening, jacquardkartons, proefverven en proefweven.

Zij die in het bedrijf staan weten welke aanzienlijke bedragen daar jaarlijks aan besteed worden. En daarmee lóópt de zaak nog niet. Iedereen zou bereid zijn deze bedragen te besteden als hij daarmee zeker was van het positieve resultaat.

Maar hoe dikwijls per jaar kan men zich de luxe veroorloven te zeggen dar was mis, - we zullen herbeginnen. Het heet dus meer en meer, zoals de Amerikanen het uitdrukken: The right Product, at the right place, at the right time, at the right price.

En dat kan de voortbrenger, ook van het kleinere bedrijf alléén niet meer aan.

Tot voor enkele tientallen jaren, en sedert enkele eeuwen, was het weefsel in het merendeel zijner toepassingen hoofdzakelijk een luxeartikel waarbij de betrachting van de maker voornamelijk gericht was op het kostbare en het somptueuse, zowel van de gebruikte materie als van de tekening. In zijn huidige vorm is het weefsel een zo uitgebreid gebruiksartikel geworden, dat zo oneindig veel toepassingen heeft, in ons dagelijks leven, dat het een der belangrijkste zoniet het meest uitgebreide artikel is, in de reeks der voorwerpen, die aan massaproduktie ondergeschikt zijn.

In die zin ook heeft de maker, - en in eerste plaats dus de ontwerper van het weefsel - rekening te houden met alle mogelijke faktoren die deze massaproduktie konditioneren.

Het zou ons te ver leiden indien ik poogde deze konditionering grondig te ontleden en ik zou er waarschijnlijk ook niet in slagen, gezien de grote verscheidenheid der gevallen en zeer uitgebreide vormen, gezien het uitgestrekte terrein dus, dat het weefsel beslaat. We zullen ons beperken tot enkele aspecten die uit mijn persoonlijke ervaring zijn afgeleid.

Welke zijn de meest voorkomende faktoren, - de alledaagse zal ik maar zeggen - die de vormgeving van het weefsel komen beïnvloeden? Ze kunnen in twee kategorieën ingedeeld worden:

De positieve - de gewenste faktoren - en de negatieve - de niet gewenste.

- Van de positieve faktoren, nemen de funktionele en de estetische motivering van het ontwerpen de eerste plaats in. Deze twee zijn zeer nauw met elkaar verbonden, omdat textielontwerpen tegenwoordig de bijdrage vergt van een aantal experten uit de verschillende departementen van het bedrijf, in samenwerking met de ontwerper, die werkt als een soort architekt die de gegevens der onderscheidene gespecialiseerde diensten coördineert.

De ontwerper moet bijv. weten voor welk land zijn kreatie bestemd is. Hij moet weten welke kleurschakeringen in dit land gangbaar zijn. Hij moet weten voor welke doeleinden het artikel bestemd is, (een tapijt bv. dat bestemd is voor verkoop aan hotels, zal niet dezelfde karakteristieken hebben als één, dat bestemd is voor de kleine burgerij). Hij moet weten voor welke kwaliteit het ontwerp zal moeten dienen: of het voor een luxeartikel zal zijn of voor een konkurrentieartikel. Hij moet het budget kennen dat de grossist-afnemer wil besteden, ...en dan komen opnieuw een andere reeks faktoren opdagen: hoeveel fabrikatieonkosten komen voor dit bepaald ontwerp in aanmerking?

- hoe dikwijls moet er geverfd worden?

- hoe groot mogen de onkosten van ontwerpen en jaquardmekanieke kartons zijn?

- hoeveel mag het artikel wegen per m²?

- welke tekstuurkombinaties kunnen gebruikt worden om dit bepaald gewicht en dit bepaald produktietempo te bereiken?

- hoe kan de afnemer van de doeltreffendheid en van de

[p. 406]

juistheid van het ontwerp overtuigd worden? en zo verder. Met deze laatste vraag hebben wij een aanknopingspunt naar de negatieve faktoren: want de koper, die dus moet overtuigd worden, is zelden objektief en dikwijls geneigd een ontwerp te beoordelen met de maatstaven van zijn subjektieve opinie en van zijn persoonlijke ervaring en behoeften. En al te dikwijls wordt er uit commercieel oogpunt toegegeven aan zijn soms zeer bedenkelijke smaak en aan zijn, dikwijls al even bedenkelijke intenties.

En wanneer ik zeg ‘al te dikwijls’, dan ben ik nog zeer gematigd. Hoe vaak gebeurt het niet, dat de fabrikanten de wansmaak hunner klanten kultiveren door het stereotyperen van onbenulligheden die goed verkopen.

Ik zou de Belgische textielfabrikant willen ontmoeten, die een vaste bestelling weigert omdat het te maken artikel lelijk of minderwaardig is. (Hij zal misschien ontkennen dat hij het gemaakt heeft, maar maken zal hij het, als er geld mee te verdienen is.)

Het is opvallend dat de eerste, die door de textielontwerper moet overwonnen worden, juist diegene is die zijn volledig vertrouwen zou moeten hebben, namelijk de fabrikant zelf, die doorgaans skeptisch, zoniet afwijzend staat tegenover alles wat hem niet vertrouwd voorkomt, waarvan hij niet zeker is dat het zal marsjeren.

Deze houding wordt bepaald door het feit dat, in ieder geval waar het erop aankomt het scheppend element aan de industrie te koppelen, de faktor winst tussenkomt, welke faktor het risiko tot een minimum zoekt te herleiden, en aldus het initiatief en de originaliteit remt. Dit enerzijds. - Anderzijds staan we gelukkig ook vóór het feit dat deze zelfde faktor de fabrikant meer en meer verplicht af te zien van remming om deze reden, gezien de steigende konkurrentie- en produktiemogelijkheden; kontrafaktoren dus, die hun toevlucht juist zoeken in het initiatief en de originaliteit, anders gezegd: bij de Industrial Designer.

De industrieel beseft dus wel dat hij de designer nodig heeft, wil hij op peil blijven. Hij beseft echter nog niet genoeg dat, indien hij op een bepaalde markt wil slagen, zijn houding eerst en vooral leiding- en richting-gevend moet zijn. - Dat hij tegenover de koper dus de raadgever moet zijn en hem vertrouwen moet inboezemen. - Dat hij niet van de koper mag afhangen en er de slaaf van worden, zoals het nu gewoonlijk is. De klant is koning. Goed. Maar laat hem geen diktator zijn!

Hij moet inzien dat het nodig is een nieuwe verhouding te scheppen: klant-fabrikant, waarin het hoofdtema moet zijn: samenwerking met de klant om deze te helpen zijn eigen basisproblemen op te lossen en zich aldus te inkorporeren in het organisch roulement van de zaak van zijn klant. Bijgevolg onmisbaar te worden.

Dit is mogelijk door hem in te lichten nopens de eigen bevindingen, experimenten en sonderingen, en door samenwerking met de eigen gespecialiseerde diensten, met het oog op technische, artistieke en publicitaire resultaten, die in funktie staan van de partikuliere behoeften van deze wel bepaalde afnemer.

Wanneer de fabrikant dit stadium bereikt, is hij noodzakelijkerwijze aangewezen op de industrial designer, de man die door zijn kreatieve persoonlijkheid, deze situatie kan doen ontstaan, haar in een bepaalde baan kan leiden en haar op tijd en stond met zijn schepping kan voeden en bestendig hernieuwen: m.a.w. haar jong houden en dus stereotypie ontwijken.

Gewoonlijk is de fabrikant geneigd zich vast te klampen aan de verouderde, traditionele verhouding voortbrengerverbruiker, aan gevestigde formules, procédés en sukses. En hoe paradoxaal het ook schijnt, daarin schuilt juist de grootste bedreiging voor de groei en bloei van elk bedrijf. Ieder produkt moet een levenscyclus hebben, evengoed als elk organisch wezen in de natuur. Dit is steeds zo geweest, doch vroeger was de ontwikkelingsgang, juist door het vasthouden aan gevestigde formules en konventies, zo traag dat hij onmerkbaar werd. In onze tijd is hij overzichtelijk geworden, en in vele gevallen zelfs vooraf te bepalen. En het heeft geen zin de levensduur van een produkt op artificiële wijze te willen verlengen: Het is ongezond voor het bedrijf en dus schadelijk.

We moeten de deining en deze onstuitbare ontwikkelingsgang medeleven, de klimaks ervan weten te benutten en aanvoelen (- dit is dan één van deze ondefinieerbare eigenschappen die wij, Industrial Designers, moeten hebben, en waarmee wij staan of vallen -).

Aanvoelen, dus, in welke nieuwe facetten en behoeften deze curve zal uitvloeien en daarin voorzien, door een bestendig kreatief proces, dat geïnspireerd wordt door de coördinatie der heterogene gegevens die het maatschappelijk beleven onzer zending ons biedt.

Ik hoop dat mijn boodschap hier duidelijk genoeg geweest is en de (textiel)industrieel er zich stilaan rekenschap van geeft hoe onontbeerlijk de ontwerper is en hoe hij zijn belangen en die der gemeenschap schaadt wanneer zijn houding nog langer een soort vesting is, of erger: een vesting van onverschilligheid, die misschien nog het moeilijkst in te nemen is en waar hij binnenin ook zelf ten dode is opgeschreven.

Marcel Notebaert