West-Vlaanderen. Jaargang 13

[p. 136]

Schoonheid op maat

‘Qu'est-ce que l'art de composer un tableau? Est-ce affaire d'instinct et de coup d'oeil? Certains nous assurent pourtant qu'une science mathématique très subtile et très secrète se cache sous l'apparente désinvolture des maîtres. D'autres, il est vrai, affirment que ce n'est la qu'une fausse science, se réduisant en pratique à quelques trucs, à un savoir faire dont la jeunesse doit s'emparer sans s'y attarder’.
(Charles Bouleau: ‘La Géométrie secrète des Peintres. Charpentes’. Ed. du Seuil, 1963).

Het is een eigenschap van de mens achter de schermen te willen kijken. Zelfs wat op een bepaald moment evident is, wordt later voor hem weer een vraagteken en de gehele geestelijke arbeid van het mensdom heeft er tenslotte in bestaan het ene vraagteken door een ander te vervangen. Optimisten menen dat die vraagtekens geleidelijk aan kleiner, pessimisten denken dat ze voortdurend groter worden. Maar dat het vraagteken niet uit de wereld is te helpen, daarover is iedereen akkoord.

Een van die vraagtekens is het raadsel van de schoonheid; haar wezen, zou men zeggen, indien men sprak voor een akademisch gehoor. Te gelegener tijd tracht elke kunstkritikus in dit raadsel door te dringen, naar aanleiding van zijn sporadische verschijning in een of ander werk. Maar het ligt ook in de natuur van de mens ontevreden te zijn met fragmentarische, toevallige inzichten. Wat hij wil is een systeem, een stelsel. Wanneer hij dit stelsel, na jarenlange bezinning en confrontatie met de werkelijkheid, in elkaar heeft getimmerd, zit hij er binnenin, is hij er de gevangene van. Maar kom, dat is een andere kwestie. Dit stelsel, dit systeem, wordt voor hem dan een soort van objectieve grondslag van zijn oordeel, van zijn appreciatie. Ik gebruikte het woordje ‘objectief’. Het is misplaatst, ik weet het, in de mond van een sterveling. Liever zou ik zeggen ‘dwingend’. Een grondslag waarop men zijn appreciatie ook tegenover anderen kan bewijzen of staven. De gewone man en, laten wij het erkennen, de man tout court, voelen weinig voor dit ‘dwingend’ element in verband met een verschijnsel - de kunst - dat hun uitsluitend aan een subjectieve interpretatie onderworpen lijkt. Wetenschap, ja, is een zaak van de rede, van redeneren; kunst is een zaak van gevoel, van intuïtie. Vooral sedert de romantiek, sinds de tijd dat men van de artiest een verwaaid wezen heeft gemaakt, een wezen dat de speelbal is van geheimzinnige, onverklaarbare machten, is de kloof tussen wetenschap en kunst, tussen rede en gevoel, schier onoverbrugbaar geworden.

Wie zo denkt, vergeet dat beide vermogens, rede en gevoel, in één en dezelfde mens samenwonen en dat er bijgevolg onvermijdelijk een wisselwerking tussen beide bestaat. En vermits de kunst, om een geijkte uitdrukking te gebruiken, de expressie is van de gehele mens, is er toch altijd iets van de twee aanwezig. En bestaat er ergens een bruggenhoofd, van waaruit men van de ene naar de andere oever kan geraken.

Er is trouwens een soort van kunst - diegene, die men gewoonlijk klassiek heet - die blijkbaar aan de volle greep van het gevoel ontsnapt. Men heeft de indruk, dat in de klassieke kunst een schoonheid huist, die meer ‘objectief’ is dan diegene, die haar tegenpool, de expressionistische, bezielt. Dit is de reden waarom diegenen, die de schoonheid op een algemeen geldende grondslag willen verklaren, hun theorieën op die kunst hebben gebaseerd. De klassieke kunst is namelijk een ‘idealiserende kunst’, een kunst waarin tussen vormen en kleuren een ideale verhouding tot stand wordt gebracht, en het is in die verhouding, in al haar varianten, dat men naar een objectieve basis van de schoonheid heeft gespeurd. Een belangrijk werk in dit opzicht is het boek van Matila C. Ghyka: ‘Le nombre d'or’. Ondertitel: ‘Rites et rythmes pythagoriciens dans le développement de la civilisation occidentale’. Het werk bestaat uit twee banden; de eerste: ‘Les Rythmes’, de tweede: ‘Les Rites’. Het werd gepubliceerd bij Gallimard, met een inleiding van de Franse schrijver Paul Valéry.

Uit de ondertitels blijkt, dat het gebied waarover de beschouwingen van Ghyka zich uitstrekken, veel omvangrijker is dan wat wij kunst heten. Het valt samen met de Westerse beschaving en Ghyka keert in het verleden terug tot aan de Pythagoreeërs. Het is in feite een geschiedenis en een ontleding van al de rationalistische gedachtenstromingen en de daaraan verbonden levenswijze, die hun bijdrage hebben geleverd tot de ontwikkeling van de Westerse beschaving, de vrijmetselarij en het naturisme incluis. Wat het gebied van de kunst zelf betreft, is het geschrift niet zó belangrijk; het is belangrijk omdat het het verschijnsel van de klassieke schoonheid, gegrondvest op en ontleed volgens de verhoudingen van het gulden getal, in een ruimer zinsverband plaatst dan gewoonlijk geschiedt. Lang voor Ghyka heeft men echter op dezelfde snaar gespeeld. Het is eenieder bekend dat met de Renaissance - vooral met de studie van de perspectief -

[p. 137]

Leonardo da Vinci: Perspectiefstudie.

Leonardo da Vinci speurde naar de anatomie van de ideale verhoudingen. Deze tekening kan gelden als voorbeeld.

een verbond is ontstaan tussen de kunst en de studie van de geometrie. Men weet bv. dat de schilder Uccello zo verslingerd was op de meetkunde, dat hij halve nachten doorbracht met de studie van die wetenschap. Als zijn vrouw hem kwam smeken naar bed te komen, antwoordde hij onverstoord: ‘Anima mia, indien je wist welke zaligmakende zaak de meetkunde is’. De beroemdste figuur in dit verband is echter Leonardo da Vinci. Dit hoeft ons niet te verwonderen. In een brief aan Sforza, waarin hij zijn diensten aanbiedt, weet Leonardo zelf niet best of hij in de eerste plaats een man van de wetenschap of een kunstenaar is. Zoals da Vinci zich heeft beziggehouden met de anatomie van mens en dier, heeft hij ook gespeurd naar de anatomie van de ideale verhoudingen. In dit verband heeft hij enkele tekeningen nagelaten, waarin hij de tekening van een gelaat volgens die verhoudingen heeft ingedeeld. da Vinci was zo bewust van wat hij zocht, dat hij in dezelfde periode, en soms op hetzelfde blad, naast de ideale figuren, karikaturen heeft getekend, daardoor vingerdik het onderscheid tussen de klassieke en de expressionistische schoonheid onderstrepend. De geschriften van da Vinci bevatten trouwens tal van beschouwingen over dit thema.

Anderhalve eeuw voor Leonardo heeft een architect, Villard de Honnecourt, de Leonardo van de Gothische tijd,

[p. 138]

opsporingen gedaan in dezelfde richting. In de beroemde ‘Carnets’ van Honnecourt vindt men tekeningen, waarin sculpturen aan een geometrische analyse zijn onderworpen. Ook tekeningen, waarin de afmetingen van de Gothische kathedralen van hetzelfde oogpunt worden ontleed. Dit heeft aanleiding gegeven tot speculaties in verband met een geheime wetenschap der Gothische bouwmeesters. Wat dan, op zijn beurt, weer in verband wordt gebracht met de ideologie van de vrijmetselaars voor wie het opperwezen de Grote Bouwmeester is van het heelal. In dit verband signaleer ik een artikel in ‘Les cahiers techniques de l'art’, uitgegeven door Marguerite Rumpler, tome II, fascicules 1-2, januari-augustus 1949, blz. 37. Het eigenaardige van dit artikel is wel wat volgt: de bouwmeesters van de Gothische kathedralen waren geen ingenieurs, ze waren niet op de hoogte van het weerstandsvermogen der materialen e.d.m. Zij ontwierpen hun gebouw op grond van de verhoudingen van het gulden getal. Die kathedralen zijn sedert eeuwen overeind gebleven. Mag men hieruit concluderen, dat hier een parallelisme kan gevonden worden tussen de kunst en de wetenschap? Er blijft dan één belangrijk probleem. Uit de studie van de ontwikkeling van de kunst doorheen de eeuwen is het inzicht gegroeid, dat er, zoals reeds hoger gezegd, in verband met da Vinci, twee categorieën van schoonheid bestaan: de klassieke en de expressionistische. De eerste, beheerst door de rede en het gulden getal; de tweede, bezield door gevoel en intuïtie. Ontsnapt deze laatste aan de verhoudingen van het gulden getal of van bepaalde geometrische infrastructuren, hoe diep die ook in het beeld mogen verborgen zijn? In dit verband is het leerzaam het boek te lezen dat zopas op de markt is verschenen: het boek van Charles Bouleau: ‘La géométrie secrète des peintres’, uitgegeven door Le Seuil. Het boek is rijk geïllustreerd. Wat er eigenaardig is, is dat Bouleau de geometrische analyse toepast, zowel op de klassieke als op de expressionistische kunst. In dit verband moet men de aandacht vestigen op de ondertitel van zijn boek: ‘Charpentes’ - gebinten. Volgens de opvattingen van Bouleau bevat elk kunstwerk - indien het werkelijk kunst wil zijn - een geometrisch gebinte, hoe ordeloos, woest en onbeheerst het op het eerste gezicht ook moge lijken. Zijn betoog is geïllustreerd met reproducties van schilderijen uit al de perioden van de kunstgeschiedenis en op deze reproducties heeft Bouleau de inwendige structuur getekend die, naar zijn opvatting althans, deze beelden schraagt als een geraamte. Om die lijnen te trekken, moet men in het schilderij ‘krachtpunten’ kiezen. Op grond waarvan dié punten gekozen worden en geen andere, dit is een vraag, waarop eenieder, die dit boek ter hand neemt, voor zichzelf moet antwoorden.

Marcel Duchateau

Leonardo da Vinci: man van de wetenschap of kunstenaar? Beiden zijn één en dezelfde persoon bij hem. De anatomie - zelfs vergelijkende anatomie - had voor hem geen geheimen. Maar die kennis vond haar toepassing in zijn ‘idealiserende’ kunst.