West-Vlaanderen. Jaargang 11

[p. 405]

Dr. Albert Smeets

Het expressionisme in de Europese schilderkunst

Oorspronkelijk moest dit artikel aantonen hoe onze grote Vlaamse expressionistische schilderschool enerzijds onbewust aansluit bij een hier te lande reeds eeuwenoude traditie, die in de schilderkunst een vertelkunst ziet, en anderzijds bewust afhankelijk is van de expressionistische stroming, die gedurende het eerste kwart van deze eeuw de Europese kunst heeft bewogen. Een verantwoord bewijs van deze dubbele stelling is niet mogelijk binnen de beperkte ruimte, waarover wij beschikken, onafgezien van het feit dat de tijd ontbrak om het onontbeerlijke vergelijkingsmateriaal te verzamelen en het niet gemakkelijk is om afdoende getuigenissen te bekomen. Alle groten zijn overleden op Albert Servaes na; deze laatste beschikt over zo een enorme vitaliteit dat zijn blik niet op het verleden, maar op de toekomst is gericht; hij verhaalt tal van sappige anekdoten uit vroeger tijden, afgewisseld met heftige invektieven, soms vele bladzijden vol, maar op de concrete vraag van de buitenlandse beïnvloeding blijft hij het antwoord schuldig. Ongetwijfeld zal hij dit lezen en er met zijn spreekwoordelijke heftigheid op reageren ten bate van onze lezers. Het een en het ander noopt er ons echter toe ons opzet te verengen; wij beperken ons daarom bij enkele beschouwingen over het expressionisme als Europees kunstverschijnsel.

Expressionisme in ruime zin

Men heeft terecht herhaald dat het geen aanbeveling verdient de term ‘Expressionisme’ te gebruiken waar het gaat om kunststromingen uit vroegere eeuwen; om verwarring te voorkomen wil men hem voorbehouden zien aan de aldus genaamde beweging van het begin dezer eeuw. In wezen echter is expressionisme geen tijdsgebonden fenomeen, evenmin trouwens als andere tendensen, zoals romantisme, symbolisme, abstractie e.a. Daarom had de oude vechtjas van het expressionisme, Kasimir Edschmid, gelijk toen hij reeds in 1917 schreef: Es gab Expressionismus in jeder Zeit. Keine Zone, die ihn nicht hatte, keine Religion, die ihn nicht feurig schuf. Kein Stamm, die nicht das dumpfe Göttliche damit besang und formte. Hij ziet het uitgebouwd worden in grote tijden van machtige bewogenheid, gevoed uit de diepe lagen van een harmonisch zich ontwikkelend leven en van een hoogopstijgende harmonisch gegroeide traditie; het mondde uit in een gemeenschappelijke stijl zoals bij de Assyriërs, de Perzen, het archaïsche Griekenland, de gotiek, de Egyptenaren, de Duitse primitieven. Diepzinnige volkeren gebruikten het als anonieme uitdrukking van angst en eerbied, terwijl grote eenzamen het op zeer natuurlijke wijze aanwendden om hun overvol gemoed te bevrijden, zoals een Grünewald, een Greco of een Goya.

Inderdaad, in ruime zin opgevat is het expressionisme een universeel verschijnsel, dat bovendien altijd actueel zal blijven en niet met een bepaalde stijl of stroming van voorbijgaande aard mag verward worden; het beperkt zich zelfs niet tot de figuratie, vermits een belangrijk deel van de hedendaagse abstractie eveneens expressionistisch mag heten. Het is bijgevolg ten onrechte dat men de hedendaagse figuratieve expressionisten soms gewoon als navolgers van de grote expressionisten van het begin der eeuw doodverft. Ongetwijfeld hebben deze laatsten - het was onvermijdelijk - in sommige gevallen hun epigonen gehad, en heeft er zich aldus een expressionistisch maniërisme kunnen ontwikkelen, dat in wezen navolging en dus onecht is, zoals alle imitatiestijlen. Maar de Picasso van Guernica of de miserabilistische taferelen van Grüber of Buffet zijn even expressionistisch en tevens even echt als de waardevolle werken uit de grote expressionistische periode. Het is dan ook begrijpelijk dat een Rik Slabbinck zich erover ergert wanneer men hem een ‘neo-expressionist’ heet; een dergelijke term klinkt dikwijls wat pejoratief omdat hij herinnert aan ‘neo-gotiek’ of ‘neo-byzantinisme’, vooral als men zoals Slabbinck van huize uit daarmede veel in betrekking is gekomen.

Een term als ‘neo-’ of post-expressionisme’ heeft in

[p. 406]

Goya: De Hertogin van Alva.

feite maar weinig te betekenen. Het bekende werkje van Franz Roh Nach-Expressionismus dateert van maart 1925; welnu hij rangschikt hierbij fel uiteenlopende meerdere richtingen zoals: een vernieuwd impressionisme van Derain, een verstild expressionisme van Unold en Seewald, de constructivismen van Kandinsky, Klee en de Franse puristen, de metaphysische werken van Carrà en Chirico, het neo-classicisme van Picasso en Metzinger, de naieve kunst à la Rousseau en tenslotte het magisch realisme en het verisme. Zonder enige twijfel zou Roh onze grote vlaamse expressionisten, die hem in 1925 totaal onbekend waren en tenandere nog maar sedert een vijftal jaren deze weg waren opgegaan, beslist onder de post-expressionisten ofte neo-expressionisten gerekend hebben... Zo de uitdrukking ‘neo-expressionisme’ verwarrend mag heten, de term ‘expressionisme’ is het niet minder. Volgens Roh bestaat het eigenlijke expressionisme uit: het vroeg-expressionisme met Gauguin, van Gogh en de ‘Brücke’, het cubisme, de absolute schilderkunst (abstracten), de constructivistische machiene-romantiekers en het Italiaanse futurisme. Friedrich Haack voegt in zijn standaardwerk Die Kunst der neuesten Zeit (eveneens van 1915) bij deze zogenaamde expressionistische stromingen ook nog het werk van Toorop, Delaunay, Juan Gris, Chagall, de dadaïsten en vele anderen. Een wonder allegaartje, al even verscheiden als het allegaartje waarop Herwarth Walden het etiket ‘expressionisme’ plaatste in 1913; hij was, naar dikwijls beweerd wordt, de uitvinder van het woord,

Matisse: Tabac Royal (Verz. Lasker, New York).

maar hij gebruikte het voor gelijk welke vorm van avantgardistisch anti-impressionisme, waarvan de vertegenwoordiger met zijn blad Der Sturm sympathiseerde of eenvoudig maar exposeerde in zijn galerij: fauvisten, futuristen en abstracten evenzo goed als cubisten. Van het begin af schijnt er dus een grote onzekerheid bestaan te hebben over de betekenis van de term ‘expressionisme’.

De kunstcritici en de kunsthistorici, deze lieden die alles beter weten dan de artiesten zelf, hebben sedertdien in deze babelse verwarring orde geschapen; zij hebben gedekreteerd dat de term ‘expressionisme’ dient voorbehouden te worden tot de ‘Ausdruckkunst’, dat zij geboren werd te Saint-Remy in Frankrijk, dat zij stierf met het uiteenvallen van de ‘Blaue Reiter’ te München. Welke waarde hebben dergelijke dekreten? Maar laten wij terugkeren tot wat wij hoger het expressionisme als universeel verschijnsel genoemd hebben, het expressionisme als immer actueel verschijnsel. Dit is niet zozeer een bepaalde stijl, maar een bepaalde houding van de schilder tegenover het kunstwerk, een ‘attitude’: Peindre les créatures et les choses non pas telles qu'elles apparaissent, mais d'une part, telles qu'on les a senties, telles qu'elles ont retenti jusque dans notre moi le plus profond, et, de l'autre, telles qu'elles sont dans leur nature véritable que nous ne pouvons pénétrer que par une participation à ce moi profond. Deze bepaling van Bernard Dorival beantwoordt tamelijk goed aan wat de Duitsers reeds vóór W.-O.I. ‘Ausdruckkunst’ heetten. De subjectivistische

[p. 407]

stellingname van de expressionist brengt bijna onvermijdelijk mede dat voor hem de zuiver plastische problemen niet zo heel veel belang hebben, tenzij in de mate zij van nut zijn voor de uitdrukking der subjectiviteit. Nauwkeurige reproductie der werkelijkheid telt voor hem al even min: hij komt er als van zelf toe de natuur en de figuur zeer eigenmachtig en rauw te behandelen, omdat zij voor hem maar uitgangspunten zijn. Zijn aandacht gaat naar zekere van subjectiviteit beladen details, die onder de invloed van de emotie gemakkelijk sterk onderlijnd worden; dit voert tot omverwerping van de geldende estetische normen, tot karikaturale effekten, zelfs tot sumblimering van het lelijke. Maar ook waar dit uiterste niet bereikt wordt kan men spreken van expressionistische kunst: in ruime zin kan men alle kunst aldus heten, die op subjectiviteit en op emotie gegrondvest is, welke ook de graad of aard zij van de deformatie der werkelijkheid door de schilder. Aldus opgevat gaat het expressionisme van de emotievolle uitbeelding der werkelijkheid tot volkomen voorwerploze emotionele schilderstechnieken zoals de action-painting.

Malraux e.a. hebben genoegzaam aangetoond, opdat het niet nodig zou zijn hun betoog te herhalen, dat de Renaissancistische kunstopvattingen, die van het kunstwerk een geïdealiseerde voorstelling van de werkelijkheid wilden maken, in tegenspraak met naar de vroegste tijden opklimmende kunsttradities, gedurende eeuwen een domper hebben gelegd op de artistieke creatie, waarvan deze zich slechts op het einde van de negentiende eeuw heeft kunnen bevrijden.

Gedurende al die eeuwen is de hoger beschreven expressionistische tendens - een der konstanten van

Kirchner: Czardas-danseressen - olie op doek - Gemeentemuseum Den Haag.

de kunst van alle tijden - uiteraard gefnuikt geworden, zodat zij slechts tot haar recht kon komen bij enkele grote meesters, die voldoende persoonlijkheid bezaten om zich door de vooroordelen van hun tijd niet te laten binden, en ook wel bij een zekere spontane volkskunst, die er de invloed niet van onderging en overigens vrij algemeen voor waardeloos werd gehouden. De massale eruptie van emotionaliteit in de kunst, die de naam Romantiek draagt en de eerste helft van de negentiende eeuw heeft bewogen, was niet in staat om de heerschappij der Renaissancistische kunstvooroordelen te breken en de klassieke vormentaal en stijlmiddelen te doen verwerpen; Goya bleef slechts een uitzonderingsgeval en vond alleen vanwege een Daumier schuchtere navolging in het genre der karikatuur dat ook als minderwaardig doorging. Men moest wachten tot het impressionisme verscheen om de Renaissancistische slagbomen neer te halen; men weet met hoeveel spot en tandengeknars vanwege de conventionele kunstwereld deze operatie gepaard ging. De impressionisten waren nochtans in de grond trouw gebleven aan het object. Het zou nochtans in hun rangen zijn dat het subjectivisme en de expressionistische tendens moest tot losbarsting komen met van Gogh, Gauguin, Munch, Toulouse-Lautrec; in zekere opzichten had James Ensor deze reactie voorbereid. Dit brengt ons in Vlaanderen terug. Het is opmerkenswaard dat Vlaanderen, waar sedert bijna drie eeuwen geen enkel werkelijk groot schilder van internationale allure meer had gewerkt, juist op het cruciale moment waarop het academisme diende omvergegooid te worden, voor het eerst weer op wereldplan aan het woord kwam. Economische achterlijkheid had althans dit

von Jawlensky: André - olie op karton - (Verz. Hélène v. Jawlensky).

[p. 408]

Franz Marc: Het blauwe paardje.

voordeel betekend, dat ons volk als een geestelijk en cultureel reservaat was geworden. Op de vooravond van het expressionisme schijnt het aldus een bevoorrechte plaats te bekleden. Het classicisme had hier te lande geen grote triomfen gekend: Rubens was te barok en tevens te Vlaams om een zuivere renaissancist te kunnen heten en Brueghel had de Renaissance over zich laten wegspoelen. Het academisme is hier nooit zo diep ingeankerd geweest als in Frankrijk of in Italië. Zijn teruggetrokkenheid zelf had voor gevolg dat de Vlaamse mens natuurlijker en spontaner was gebleven. Bovendien deelt de Vlaming met de Duitser en de Skandinaviër een grotere aanleg voor diepe gevoelsbewogenheid, wat ongetwijfeld een gunstiger voedingsbodem biedt voor de expressionistische tendens dan het meer rationele Latijnse temperament, waarin de cerebrale tendensen beter tot hun recht komen.

Expressionisme in enge zin

Niet zonder grond beweert men soms dat de Vlaamse kunstenaar geen ware hoogtepunten bereiken kan zo hij zijn eigen Vlaamse karakter opgeeft en zich totaal door een buitenlandse stijl laat opslorpen; men verwijst naar het geval van de romanisten in de Renaissancetijd of van onze hedendaagse abstracten. Het lijkt nochtans niet minder waar dat de Vlaamse kunstenaar tot volledige ontplooiing niet kan komen zonder het bevruchtende contact met het buitenland; zelfs een Brueghel heeft zijn eigen persoonlijkheid slechts kunnen ontdekken dank zij zijn Italiaanse reis.

Wat onze grote expressionisten van de twintiger jaren betreft, het is de oorlog 1914-18 met de bezetting voor de enen en de uitwijking voor de anderen die hen een gepassioneerde belangstelling heeft bijgebracht voor wat in het buitenland op picturaal gebied gebeurde, zonder dewelke het Vlaamse expressionisme waarschijnlijk nooit tot ontwikkeling zou zijn gekomen. Deze ontwikkeling begon overigens vrij laat, twintig jaar later dan in Frankrijk of in Duitsland, waar reeds in de eerste twee decennia van deze eeuw de beslissende omwentelingen plaats hadden.

Voor ons in 1962 is het tamelijk gemakkelijk klaarheid te hebben over wat vijftig jaar geleden in het buitenland gebeurd is; wij beschikken over uitstekende overzichtelijke studiën en reproductiemateriaal bij de vleet, naast talrijke monografieën over kunstenaars; ook de tentoonstellingen volgen elkaar op en brengen werken samen, die de tijdgenoten onmogelijk bij elkaar hadden kunnen zien, en die des te belangwekkender zijn omdat de tijd zijn schifting gedaan heeft: men weet thans wat

[p. 409]

Wassily Kandinsky: Berglandschap met kerk.

waarde had en waar werkelijk toekomst in zat, hetgeen voor de tijdgenoten zeker niet mogelijk was, zelfs niet te Parijs of te München. Vooraleer onze Vlaamse schilders ermede in betrekking kwamen - dit gebeurde bovendien dikwijls slechts op zeer gebrekkige wijze - ging er veel tijd verloren; het was hun volstrekt onmogelijk de internationale kunstactualiteit van nabij te volgen en er de onmiddellijke invloed van te ondergaan, wat voor gevolg had dat zij steeds een of twee generaties ten achter waren. Zeker, er waren uitzonderingen: een Ensor, die langs de kringen van de ‘Libre esthétique’ in de internationale beweging werd overgeplant; een Evenepoel, die bij Gustave Moreau en later te Algiers had gewerkt, maar te vroeg stierf om de rol, waartoe hij voorbeschikt scheen, als voorloper van het expressionisme volledig uit te oefenen; een Rik Wouters, die te Parijs Cézanne en de fauves leerde kennen maar aan het reeds verouderend impressionisme trouw bleef; een Jacob Smits, die niet alleen te Amsterdam en te Brussel maar ook te München en te Wenen de polsslag van de wereld had waargenomen, doch zich in de Kempische heide ging ingraven. Ook George Minne zou hier kunnen genoemd worden, die te Parijs in de schaduw van Rodin werkte en later samen met zijn vrienden van de eerste Latemse groep zich in de sfeer onzer laatmiddeleeuwse meesters zou dompelen. Zoveel namen, bijna zoveel nagenoeg verkeken kansen voor onze schilderkunst om in de voorlinie der internationale kunstbeweging plaats te nemen.

Het zou niet anders gaan met het expressionisme. Meer dan vijfentwintig jaar na zijn dood eerst voelt men invloed van Van Gogh in het werk van Vlaamse schilders, meer bepaald in de Engelse werken van Permeke. Van Gogh wordt meestal erkend als de grondlegger van het expressionisme, begrepen als de schilderkundige beweging, die, in het eerste kwart van de negentiende eeuw, zowat overal in Europa wat wij hoger als de expressionistische konstante van de schilderkunst hebben beschreven, naar het voorplan bracht. Dit gebeurde op allerlei wijzen. Frankrijk kent omstreeks 1900 een eerste zuiver expressionistische golf, waartoe, naast Rouault, vooral de Picasso der blauwe periode behoort; een werkelijke groep is het niet; het zijn geisoleerde figuren, die aan de gemoedsbewogenheid elk op zijn manier de voorrang geven en meestal door de menselijke ellende in al haar vormen zijn geïnspireerd; de invloed van Toulouse-Lautrec is hier belangrijk. Deze Franse expressionistische richting vond niet heel veel weerklank bij onze schilders. Meer invloed schijnt er uitgegaan te zijn van de Franse fauves, zij het soms onrechtstreeks; Henri Matisse en de Vla-

[p. 410]

Adolf Hölzel: Compositie over een Belgisch Thema.

minck breken de conventionele vormgeving en laten aan de kleur de grootste vrijheid; in feite was het bij hen niet zozeer om emotiviteit te doen dan om plastische problemen; eigenlijk expressionisme is dit niet. Toch zijn onze expressionisten in sommige gevallen bij hen in de leer geweest omdat zij er picturale technieken vonden, die zij voor de gevoelsuitdrukking konden aanwenden. Zij deden overigens hetzelfde met het Franse cubisme, dat eveneens met zuiver picturale vraagstukken begaan is; maar ook hier bekommerden zich de Vlamingen slechts om de nieuwe vormgeving in te schakelen. Het ligt trouwens in de lijn van de Vlaamse schilderkundige traditie, die opgaat tot de primitieven en Brueghel, om het picturale slechts een dienende rol te geven; de Vlaamse schilder schildert uiteraard om iets uit te drukken en niet om aan picturale experimentering te doen of vormelijke perfectie te bekomen. De Vlaamse expressionisten reageerden in de grond niet anders op de Franse formalisten dan Rubens op de Italiaanse Renaissance.

Naar de geest staan de Vlaamse expressionisten veel dichter bij de Duitse expressionisten. Men verzwijgt dikwijls dat een belangrijk deel van de jongere Vlaamse intelligentia sterk getekend is geweest door het Vlaamse activisme van de eerste oorlog, dat naar Duitsland gericht was; een Van Ostayen, een Wies Moens, een Marnix Gijsen, maar ook een Frits van den Berghe hoorde hierbij; spiritueel is het Vlaamse expressionisme vooral schatplichtig aan het Duitse. Het Duitse expressionisme is in zijn eerste stadium (Die Brücke) met Kirchner, Nolde e.a. sterk van Munch afhankelijk naar de geest en met de fauves verwant naar de vorm. Ook de geïsoleerde Duitse expressionisten zoals Kokoschka, Beckmann of Käthe Kollwitz hebben zuiver uitdrukkingskunst beoogd. Bij de tweede generatie (Der Blaue Reiter) komen picturale bekommernissen onder Franse invloed de zuiver expressionistische meer en meer verdringen (Kandinsky, Klee, Marc, Jawlensky e.a.) De afzonderlijke invloeden op de Vlaamse-expressionisten aanwijzen, is slechts door detailvergelijkingen mogelijk; dit zou overigens moeten gebeuren aan de hand van talrijke reproducties.

Dit wel al te schematisch overzicht kan de indruk wekken dat het Vlaamse expressionisme berust op navolging. Een dergelijke voorstelling is volkomen vals. Bij sommigen, zoals Frits van den Berghe, is het element navolging van het buitenland zeer groot, ten nadele van de eigen persoonlijkheid. Maar dat het Vlaams expressionisme een werkelijk zelfstandig en origineel verschijnsel is in de kunstgeschiedenis, is voldoende bekend om geen verder betoog te vereisen.