West-Vlaanderen. Jaargang 11

[p. 411]

Leo van Puyvelde

De expressionistische kunst van St-Martens-Latem

De School van Latem is reeds in de geschiedenis binnengeloodsd. Toch zijn er nog die deze School niet erkennen, overtuigd als zij zijn dat van school alléén sprake mag wezen bij een lang samenleven van kunstenaars of bij een aanhangen aan een gezamelijk geheel van leerstellingen; en dit is hier het geval niet. Ik ben nochtans van mening dat de benaming gerechtigd is, omdat er een gemeenschappelijke trek aan te duiden is in alle goede kunst, die te Sint-Martens-Latem ontstond, of geschapen werd onder de invloed ervan. Deze gemeenschappelijke trek is niet gemakkelijk te onderkennen. Het gaat ermee als met het verschijnen van de lente. Men ontleedt de natuurfenomenen, volgt hier en daar de ontzwachteling van de planten, stelt de stijging vast van de temperatuur. Maar plotseling dringt de lente zich op in haar volle bloei. Men heeft gesproken over de vriendschapsbanden tussen de artisten in dit stille dorp aan de Leie, over de beïnvloeding uitgegaan van het vredig landschap en de eenvoudige zeden van de dorpelingen, over de invloed van het symbolisme en over kunststrekkingen die van buiten kwamen. Ik moet erkennen dat ook ik duchtig meegedaan heb aan dit zoekertje spelen. Maar ik moet nu getuigen dat wij verloren gelopen zijn, omdat wij de oorzaken van een nieuw kunstverschijnsel zijn gaan zoeken in buitenissigheden, in levenshoudingen, in invloeden van de natuur en van modeverschijnselen. Nu wij, na vijftig jaar, op een genoegzame afstand staan, om het panorama van de Latemse kunstvoortbrengst in haar geheel te overschouwen en ze kunnen zien in verhouding met de kunstproduktie in België en het buitenland, vermogen wij het een hoofdeigenschap te bespeuren, die eenheid gaf aan het kunststreven te Latem. Het gaat hier over beeldende kunst; van hoogste belang is daarbij niet de gedachte, niet het gevoel, maar de uitdrukking. En wat treft nu, in het gezamelijk beeld van het werk door de Latemse artisten voortgebracht? Ik meen daarop te mogen antwoorden: een nieuwe, gedrongen stijl. Dit streven naar een verjongde, vaste stijl is gemeengoed geworden voor alle Latemse artisten, ook voor hen, die niet gerekend worden onder de roemrijksten. Het begrip van een stevige, samenhoudende stijl is bij de voornaamsten ontstaan uit hun verlangen om krachtig in te werken op de visie van de toeschouwer, uit het verlangen om veel te zeggen met weinig woorden, uit de wil tot zelfbeheersing. Daartoe moesten nieuwe stijlmiddelen gevonden worden.

Over nieuwe stijlmiddelen werd veel gesproken door de eerste groep kunstenaars, die zich te Latem vestigden in de jaren 1898-1900. Onder elkaar spraken zij hun ontevredenheid uit over het realisme, dat uitgelopen was in slap beeldhouwwerk, dat de natuur nabootste, in schilderwerk dat slechts de weergave is van vluchtige zenuwwaarnemingen. Zó vangt elke stijlvernieuwing aan. Eerst op negatieve wijze: men drukt zijn ongenoegen uit over een kunstvorm, niet meer beantwoordend aan betrachtingen, die nieuw zijn en dwingend. Deze weerzin prikkelt, en, bij scheppende naturen, wekt hij een onweerstaanbare drang op om een meer uitbeeldende vormspraak uit te denken, waarmee men een zuiver plastische weergave wil bereiken van een sterk ondergane zielestaat.

Zij, die deel uitmaakten van de eerste kunstenaarsgroep te Latem, voelden op zich de last wegen van hun tijd, en De Reliekdrager van Minne mag als het sprekend symbool gelden van hun verhouding tot het leven. Zij ondergingen de onlust, die hun tijd in hen verwekte. Doch, als reactie, kwamen zij tot dieper nadenken, inniger aandoening, en zochten zij een vorm die uitdrukkingsvol was.

Niemand echter voelde de neiging om op te treden als een wetgever en de regelen van deze kunstvorm te bepalen, allerminst de jonge dichter Karel van de Woestyne, de enige intellectueel-onderlegde onder hen. Doch zij spraken er veel over.

Door persoonlijke navraag bij hen zelf, heb ik verno-

[p. 412]

▲ Hubert Malfait: ‘Het Gesprek’ (0,81 × 1,30 m).

▼ Constant Permeke: schilderij (0,50 m breed).

men dat voornamelijk George Minne, de beeldhouwer, er steeds op terugkwam, en Karel van de Woestyne getuigt ervan in zijn latere geschriften. Minne kreeg gehoor. Men zag tegen hem op als tegen een meerdere. Hij was de oudere, had reeds een kunstverleden achter zich, en, door de strenge beeldvorm, die hij had gevonden, had hij reeds roem verworven te Brussel en in Duitsland. Over zijn nieuwe stijlvorm sprak Minne gaarne en dikwijls met zijn gezellen. Toen was nog niet over hem neergezegen die schuchtere zwijgzaamheid, waarmee hij later het diepste van zijn wezen verborg voor indringers. Een zwijger is hij nooit geweest, wat men er ook over geschreven heeft. Dikwijls heb ik hem diepmenselijke gedachten met warmte horen verdedigen. Als hij met zijn kameraden van het eerste geslacht te Latem over stijl handelde, hoe kon hij het anders doen dan in de zin, die blijkt uit zijn werk van toen? En alléén reeds door wat hij in zijn beeldhouwkunst aan stijlvastheid openbaarde, heeft hij krachtdadig op de Latemse kunstenaars ingewerkt, ook op die van de tweede Latemse groep: dit kan ik getuigen, omdat ik het hoorde uit de mond van Permeke en Gustave de Smet.

Minnes werk was nieuw en pakkend. De kunstenaar bereikte er synthese door vereenvoudiging en concentratie. De indrukken van de natuur werden er niet geweerd uit vrees het contact met het leven te verliezen, maar alles werd geordend door de obsessie van de beelden, die in de artist opleefden, en door de wil de uitdrukking in innig verband te houden met wat voor hem de hoogste werkelijkheid was: zijn kunstdroom. De maatvolle vorm van zijn werk is geworden een vaste vorm voor altijd en geldig overal.

▼ Gust De Smet: ‘De Lente’ (1,46 × 1,14 m).
Deze drie werken behoren tot de verzameling M. Debra, Veurne.

[p. 413]

Dit streven naar stevige stijl doordesemt, zou ik menen, het werk van de meeste kunstenaars, die in het stille, godgezegend oord aan de Leie gemoedsvrede en werklust zochten. Ik tast hem in hun voortbrengst als een essentiële eigenschap. Wel weet ik dat, in de produktie van sommigen, deze wil tot stevigheid verdwijnt; hij verdwijnt echter als een rivier, die in een grot terecht komt, en hij schiet dan verder weer te voorschijn, vooral in het werk van de schilders van de tweede generatie te Latem.

Ik vraag mij zelfs af of het Minne niet was, die dit stijlbegrip aan de dichter Karel van de Woestyne overmaakte. Zij, die van mening zijn dat stijl in dichtkunst iets ander is dan stijl in beeldhouwwerk, zullen dit moeilijk aannemen; zij zullen zeggen: het gaat niet op te bepalen of deze ladder zó hoog is als deze druiven rijp zijn. Voor mij echter is stijl een manier om zich uit te drukken, of het gaat om letterkundige of om plastische kunst. Waar haalde Karel van de Woestyne zijn begrip dat een strenge stijl de vorm moet beheersen? Bij Minne. Het omgekeerde kan niet waar zijn om twee dwingende redenen: de eerste is dat bij deze dichter nooit de gedachte zou opgekomen zijn meningen aan anderen op te dringen, en de tweede, meer overtuigend, is dat van de Woestyne zelf meegedeeld heeft dat, toen hij om gezondheidsredenen met zijn broeder uit de stad moest, hij Latem tot woonplaats heeft gekozen, omdat hij Minne zozeer waardeerde. En er is meer. Minne was de oudere: toen de van de Woestyne's zich in 1899 te Latem vestigden, was hij 42 jaar oud en had hij al een heel kunstleven achter de rug, en de dichter was pas 21 jaar oud en had nog niets gepubliceerd.

Gustave van de Woestyne, nog zeer jong, had dadelijk iets te pakken van Minnes stijlascetisme: hij was zeer vatbaar voor eerste indrukken; en van Valerius de Saedeleer, bij wie hij, naar ik weet, lessen nam in het schilderen, kreeg hij inspuitingen van Minnes opvattingen in verdubbelde dosis, te zamen met inspuitingen voor innige godsdienstigheid, die toen in deze oud-anarchist opleefde. Gustave van de Woestyne sloeg met welbewuste overtuiging, verschillende richtingen in; maar hij bleef zijn leven lang getrouw aan de gebonden en veelzeggende stijl te Latem opgedaan. En dit maakte van hem een groot meester.

Hoe sterk Minnes geest op zijn genoten inwerkte kan het best blijken uit de volledige ommekeer, die hij in Valerius de Saedeleer te weeg bracht. Zij waren goede gezellen geweest in de Academie te Gent. Doch weinig verbond hen: alléén een vriendschapsband en eensgezinde strekking naar sociale hervormingen, waarvan zij niet wisten hoe ze tot werkelijkheid om te zetten. Valerius de Saedeleer was dan maar gaan schilderen in de trant van Courtens, doch zonder iets te bereiken van de gesmijdigheid van diens gouden kleuren; hij wreef er maar op los in een verwaterde heldertonigheid. Niet zodra genoot Minne van zijn volle werkzaamheid te Latem of hij overhaalde zijn bohemer-kameraad ook in het Leiedorp neer te vlijen. Wat te verwachten was, gebeurde. Valerius de Saedeleer sloeg geheel om. Hij brak met zijn verleden af. Hij verkocht zijn oude schilderijen. Ik weet er iets van: Professor Scharpé, die Latem had ontdekt en er in de vakantie aan het schilderen was geraakt, kwam aan zijn leerling, die ik toen was, een van die verwezen schilderijen van Valerius verkopen; het was een goed werk deze kunstenaar uit de ellende te helpen; en ik kocht een Korenoogst, die leek op een rei verdorde hooioppers. Nu was het voor de Saedeleer uit met het schilderen van brokjes natuur. Hij begon zijn motieven te keuren, verwierp het overbodige, schikte vlakken en richtingen, liet het landschap golven en deinen naar een verre gezichteinder en vereenvoudigde en verzorgde de uitvoering. Er kwam wijding in zijn werk, en een weergalm van de stem van de oude Breughel, waarvan de hele groep het werk was gaan bezichtigen op de befaamde eerste tentoonstelling van de Vlaamse Primitieven, te Brugge in 1902. Uit hun bewondering voor de ontdekte Primitieven ontstond het boek van Karel van de Woestyne over de Primitieven.

Feitelijk was dit de opbloei van het zaad, door Minne gestrooid in de geest van zijn gezellen. De Saedeleer bleef dan tot het einde zijn panoramische landschappen schilderen, waarin hij naar ruimheid en diepte vorste, alle anecdotische bijkomstigheden weerde en schakeringen aanwendde met gelijke kleurkracht. Dit verleende hem terecht lokale roem.

Algauw was ook Albert Servaes naar Latem afgedaald. Hij is van meet af aan onder de bekoring geraakt van Minne, eerst door gesprekken, dan door Minnes kunstscheppingen: ook hij wilde stijlvereenvoudiging Zijn gevatte geest begreep het voordeel dat hij trekken kon uit de gedrongenheid in de uitdrukking van algemene begrippen en aandoeningen. Reeds in 1905 leverde hij werken, die als de voorlopers kunnen gelden van het Vlaams expressionisme. Kort na de oorlog 1914-1918 schiep hij, als in een roes, reeksen schilderijen als Boerenleven, Marialeven en Kruisweg, en behaalde er de gewenste bijval mee. Hij werd er berucht door. Hij wou zelfstandig staan, en wilde geen betrekkingen meer met de andere kunstenaars van Latem. Misschien was het toenmalig oordeel van Karel van de Woestyne in de Nieuwe Rotterdams Courant van 24 oktober 1923 al te eenzijdig: ‘Zelfs Albert Servaes, die van meet af anderen aanleg verried en werkte met Gustave van de Woestyne, kan niet anders dan als een epigoon gelden, met epigonen-vervormingen’.

Naderhand heeft Servaes heel wat ophefmakend werk voortgebracht: godsdienstige onderwerpen, landschap-

[p. 414]

pen, portretten, maar steeds bleef hij trouw aan de Latemse geest, die eenvoudige, maar strenge uitdrukking wil geven aan oprechte ontroering.

Volledigheidshalve moeten hier nog een paar figuren van kunstenaars opgeroepen worden.

In de eerste plaats de eerbiedwaardige figuur van Albijn van den Abeele. Zijn innemende persoonlijkheid, zijn kundigheden, zijn diepe ernst en zijn bereidwilligheid hebben er veel toe bij gedragen om de eerste groep samen te houden en aan allen het stoffelijk leven mogelijk te maken, zoals zijn zoon Hugo van den Abeele, met dezelfde hoedanigheden, de groep van het tweede geslacht samenhield en voortdurend hielp. Albijn van den Abeele schilderde ook, meestal landschappen, die hij traag vervaardigde met een zin van landelijke poëzie. Zijn beste schilderijen waren echter al vervaardigd tussen 1876 en 1895, en de kunstgezellen, die hem nog verder aan het werk zagen, waardeerden zijn schilderijen zeer, maar zagen er geen zaad in waaruit vernieuwing zou opschieten.

Daar waren ook Alfons Dessenis, de vrolijke maat, die zijn impressionistische werkwijze op eigen hand tot het einde voortzetten zou, en Jules de Praetere, met zijn welbespraaktheid en zijn vele ontwerpen, die nooit geheel tot werkelijkheid omgezet werden: hij zou zijn weg banen in de kunstambachten en zijn invloed in het buitenland laten gelden.

En toen kwam een tweede generatie van kunstenaars zich vestigen te Latem. Zij kwamen er even vóór 1910. Hun geschiedenis was wonderbaar. Zij waren naar het stille dorp gekomen om er vrijelijk en goedkoop te leven, en te werken wanneer de lust hen daartoe bekroop. Zij wisten wel dat op hetzelfde dorp andere artisten naar een nieuwe kunstvorm zochten; doch, zij zelf bleven vastzitten in het post-impressionisme van Emiel Claus.

Twee onder hen bleven deze schilderwijze getrouw tot op heden: Maurice Sys, die van tijd tot tijd zeer goed werk leverde, en Leon de Smet, die bestendig voortschreed op zijn weg naar vrede en geluk.

Maar voor Permeke, Gustave de Smet, Frits van den Berghe was de bestendige aanwezigheid van de eerste groep, die iets nieuws had aangedurfd, voldoende om zich bij gelegenheid te wagen aan een ietwat gedrongen stijl; het bleef echter bij probeersels: zij waren nog post-impressionisten.

Dit duurde tot de oorlog van 1914 ze wegrukte naar het buitenland. Toen gebeurde wat met vele Vlamingen gebeurt: in aanraking met het buitenland, bloemen hun eigenschappen open; en zij streven met alle kracht naar zelfvolmaking.

Permeke was als gewond soldaat in een Engels hospitaal terecht gekomen, en Gustave de Smet en Frits van den Berghe waren naar Holland uitgeweken. Ik herinner mij nog hoe Gustave de Smet mij, gedurende die oorlog, met stralende ogen mededeelde dat hij van Permeke brieven en foto's had ontvangen, waaruit bleek dat zijn vriend zijn stijl geheel vernieuwde en wel in dezelfde richting als ik hem zijn eigen stijl zag vernieuwen, onder de invloed van afbeeldingen van het Duitse expressionisme en van het levend voorbeeld van de Franse fauvist Le Fouconnier, die niet verre van hem woonde te Laren. Frits van den Berghe, die dicht bij hem verbleef, zag ik moeizaam zoeken naar een stijl; hij eiste trouwens te veel van zichzelf: zag ik hem daar niet eens staan vóór zijn ezel in de volle lucht, en riep hij mij niet toe: ‘Ik wil de zon schilderen’?

Toen ze weer in het geboorteland terug waren, gebeurde het. Zij waren opgezweept door de vernieuwing in den vreemde ondergaan; nu zij de noodzakelijkheid inzagen van stevige stijlverhoudingen, dachten zij terug aan die stijl waartegen zij vroeger te Latem eerder weigerig stonden. Zij onderhielden geen persoonlijke betrekkingen met die van het vorig geslacht, zelfs weinig onder elkaar: Permeke had zich te Oostende gevestigd, later te Jabbeke. Frits van den Berghe leefde eerst te Latem, naderhand te Gent. Gustave de Smet bleef te Latem, doch in innig verband met hen, en later in het dichtbije Deurle, maar bezocht nooit Minne en allerminst Servaes. En toch werkte de geest van Latem in hen na.

De sterkste personaliteit onder hen was Permeke. Hij was een natuurkracht. Toen hij mij zijn eerste groot werk toonde, De Vreemdeling, in Engeland vervaardigd, voelde ik dat ik vóór een meesterwerk stond van gesloten eenheid in gedachte en aandoening, in vorm en kleur. Niet zodra was ik hoofd-conservator van de Koninklijke Museums te Brussel, of ik stelde de aankoop van dit werk voor aan de Commissie, die weigerde. Ik liep naar een kunstbeschermer, die het aankocht en het schonk: nu was ik vrij het op te hangen, tegen de zin van de Commissie. Dit was het eerste werk van Permeke dat in een museum terecht kwam.

Deze grote kunstenaar heeft zijn scheppingslust de volle teugel gelaten. Hij is ertoe geraakt zich op sterke wijze uit te drukken en met strakke vormen en vaste kleuren de essentie weer te geven in zijn boerengestalten, in zijn stoere vissers, in zijn ruime landschappen en zijn zeeën. Hij was een oerkrachtige en hij was ervan bewust. Hij beeldde geen individuen of zichten na, maar schiep uit zijn visionaire verbeelding mensen en landschappen en zeeën, die kunnen doorgaan als de sterke weergave van zijn innerlijk leven; wat hij met wilskracht voortbracht zijn geen symbolen, geen abstracties; hij beleefde ervan de daadwerkelijke echtheid, en verbeeldde de volle wezenlijkheid. Nooit heeft iemand landschappen geschapen die zó ruim zijn, en zeeën die zo oneindig zijn als hij er op grote en kleine doeken schiep.

Misschien was hij somtijds te zelfzeker. Deze kun-

[p. 415]

Fritz Van den Berghe: ‘Vrienden aan den Disch’ (pentekening, 1919). - Om de ronde tafel zitten, v.l.n.r.: Mevr. Gust De Smet, Lucien Brulez, Jozef Cantré, Gust De Smet, Mevr. Brulez-Mavromati, Walter Cantré, Mevr. Cantré en Fritz Van den Berghe.

stenaar, die schijnbaar van de Wikings afstamde, bezat niet de tucht, die Minne aan zijn eigen geest kon opleggen. Nodigde hij mij niet eens uit naar Oostende, waar hij voor de duur van een winter, een hotelkamer langs de zee had gehuurd, en toonde hij mij niet een driehonderdtal zeegezichten, alle in enkele maanden neergeborsteld? Daar was goed en kwaad onder. Hij weigerde daaronder het kaf van het koren te ziften: alles moest aan de man gebracht worden. Waar zelfbeheersing ontbreekt, wijkt de kunst. Permeke blijft, desniettemin, onze grootste schilder van deze tijd.

Naast deze reuzenkracht, stond het tere wezen van Gustave de Smet, een zeer fijngevoelige, met een ziel, die trilde bij de minste ontroering, of ze van buiten of van binnen kwam. Zijn aandoeningen uitten zich in zijn post - impressionistisch werk door zachte kleurschakeringen, in zijn latere door harmoniëring van stevige tonen. Hij was een onrustig zoeker naar stijl. Bij zijn overgang naar het expressionisme zag ik hem dikwijls met zenuwspanning zoeken naar de gepaste vorm. In de Spakenburgse boeren en boerinnen, is de straffe opzet verzacht door kleurengewemel. Doch in zijn latere Latemse landschappen en voorstellingen van de boeren, spreken de gebogen vormen van de daken, de brede vlakken van de akkers, de stevige bomen, de vaste vormen van de lichamen over de ingeslotenheid van het landsleven, de weelde van oogsten waarvoor de schuren te klein zouden wezen, de stoerheid van de arbeiders van het land.

Het stadsleven heeft hij nooit begrepen. Als deze fijngevoelige de invloed onderging van een paar van zijn letterkundige aanhangers, Gust van Hecke en André de Ridder, liet hij zich verleiden tot het voorstellen van het leven