West-Vlaanderen. Jaargang 11

[Literair en artistiek expressionisme, vervolg]

nodige sereniteit van geest bewaren, in geweten af moest vragen of ik mij ten deze niet door àl te persoonlijke, door menselijke al te menselijke impulsen had laten bewegen. Immers, ik ben geen schilder, maar wèl heb ik mij aan de dichtkunst gewijd en wat ik op dit gebied heb voortgebracht kan althans formeel niet expressionistisch genoemd worden. Heb ik dan, door het expressionisme in de letteren en speciaal in de poëzie aan vrij scherpe critiek te onderwerpen, niet eigenlijk pro domo gepleit, terwijl ik daarentegen van de schilder en andere beeldende kunstenaars geen rechtstreekse concurrentie te vrezen had en bijgevolg hun kunst geredelijk kon aanvaarden, ja zelfs begroeten? Ziedaar het gewetensonderzoek dat zich onafwijsbaar aan mij opdrong. In deze dingen is het ijdel zichzelf te beliegen, en ik zal dan ook maar onbewimpeld bekennen dat mijn verzet daarin gedeeltelijk zijn oorsprong heeft gevonden. Voor een ander deel echter is het toe te schrijven aan de onverdraagzame houding, althans in ons klein landje, van de expressionisten, die opeens geen andere poëzie meer erkenden dan die van het ‘nieuwe dichten’. Tot op de huidige dag vindt dit fanatisme zijn voortzetting in de laatdunkendheid, zowel in de literatuur als in de kunst, van de experimentelen, die tenminste wat hun mentaliteit betreft de erfgenamen zijn van de groep omheen het tijdschrift Ruimte, in de jaren na de eerste wereldoorlog.

Ik wens hiermee natuurlijk niet een allang tot het verleden behorende polemiek te heropenen, alleen een feit vast te stellen dat historisch kan geacht worden. In mijn verhouding tot Ruimte is overigens de oorzaak te zoeken van de discriminatie die ik op de duur heb moeten maken tussen expressionisme en expressionisme. Want er zijn er twee. Ik bedoel niet een literair en een artistiek, ik bedoel een opbouwend en een ontbindend, vooral op het gebied van de vorm. Maar ook de geest is er natuurlijk niet vreemd aan. Zij die zich iets herinneren of later te weten zijn gekomen van de argumenten die ik in mijn geschriften vóór en tegen trachtte te ontwikkelen, zal het niet onbekend zijn dat ik steeds het vormprincipe in de kunst heb willen hooghouden. Niet de oude vorm, niet de versleten of afgedane vorm, maar de vorm zonder meer. En als men mij thans moest vragen wat ik eigenlijk daaronder versta, zou ik geneigd zijn te antwoorden ditgene wat in kunst en letteren enige moeite kost om te verwezenlijken. Dit antwoord moge wat simplistisch lijken, in het licht van het proces van ontwikkeling (bij manier van spreken) dat kunst en letteren (inzonderheid de poëzie)

[p. 396]

sedert een aantal jaren hebben doorgemaakt, schijnt mij zich een dergelijk antwoord op te dringen. De tegenwoordige ontbinding, die niemand loochent, zelfs niet diegenen die ertoe bijdragen, vindt zijn eerste oorzaak in de verzwakking der formele disciplines. Zoveel jaren geleden heb ik reeds gewaarschuwd tegen nalatigheid op dit gebied, maar het heeft niet mogen baten. Men duide mij niet ten kwade als ik daar even aan herrinner; dat ik opstel na opstel in bedoelde na-oorlogse jaren aan die toen acute vraagstukken heb gewijd: het wordt doorgaans verzwegen.

Kunst begint met de vorm: dit is steeds mijn standpunt geweest inzake esthetica en critiek, en het is waarlijk niet omdat beeldende kunsten en poëzie zich in de loop van de jongste halve eeuw al meer en meer van dit beginsel hebben verwijderd dat ik mijn zienswijze zou moeten veranderen. Bewijst de huidige ontreddering niet dat mijn standpunt wel het goede zou kunnen zijn, aangezien men in de chaos is terechtgekomen met er zich van te verwijderen?

Dat het informele thans op het karakter van kunst kan aanspraak maken, impliceert de negatieve erkenning van de vorm als wezen der kunst, van de vorm die men niet meer wil of kan verwezenlijken. Aan de vorm moge de geest voorzitten, maar dan om er zich in uit te drukken en onfeilbaar wijst de onzekerheid, de problematiek van de ene op het verval van de andere. Tegen de geestelijke ontreddering schijnt echter geen kruid gewassen te zijn. Daarom is de ontsporing van althans de nieuwe kunstverschijnselen onstuitbaar gebleken. Het grootste deel van wat sinds een vijftiental jaar specifiek nieuw kan heten is verziekt. Het had ook anders kunnen zijn; in de eerste halve eeuw der kunstvernieuwing was dit nog maar met het geringste deel het geval. Sinds de jongste wereldoorlog is de proportie vervaarlijk toegenomen.

De vernieuwing der plastische kunsten is al dadelijk met verontrustende verschijnselen van vormverzwakking gepaard gegaan, en wat de poëzie betreft, klimmen ze al op tot het symbolisme. In het woord manifesteert zich de geest het meest onmiddellijk en zo moest zijn beginnende vermoeidheid, vergelijkbaar met de verslapping van het organisme in de incubatietijd ener ziekte, zich het eerst in de poëzie kond doen. In het literair expressionisme, dat trouwens aanvankelijk door het symbolisme beïnvloed bleek (men denke b.v. aan Trakl); nam de vormontbinding reeds bedenkelijke verhoudingen aan, die zich nog veel sterker, en ditmaal ronduit in nihilistische geest, in het dadaisme en andere extreme richtingen