Enkele buitenlandse invloeden op onze expressionistische literatuur
De tijdsgrenzen van het expressionisme, als letterkundige beweging beschouwd, liggen niet ver uit elkander. Nu een overzicht mogelijk geworden is, blijkt dat het eerste teken van haar ontstaan in 1904 kan aangemerkt worden. Dat jaar werd door Otto zur Linde het tijdschrift Charon opgericht. Zulks betekent nog enige maanden voor Die Brücke tot stand kwam, die voor de ontwikkeling van de moderne schilderkunst een doorslaggevend belang gehad heeft. Omstreeks 1930 behoorde het expressionisme in de literatuur reeds tot het verleden. Op dat ogenblik was het door het surrealisme van de enen of de nieuwe zakelijkheid van de anderen voorbijgestreefd. In die korte periode van een kwarteeuw, ligt de bloeitijd tussen 1915 en 1925.
Een tweede algemene vaststelling leert dat het expressionisme hoofdzakelijk een Germaans en inzonderheid Duits verschijnsel geweest is, een reactie van de noordse mens, die tegen het naturalisme en de neo-romantiek in opstand kwam. In de grond was het een poging om door middel van de kunst de verburgerlijking en ontmenselijking van de samenleving te doorbreken en door de vestiging van nieuwe maatschappelijke vormen een gelukkiger toekomst mogelijk te maken. Door die bedoeling is het meer dan een zuiver letterkundige stroming geworden.
De laatste jaren voor het begin van de 20e eeuw had het naturalisme van Zola en Ibsen de literatuur beheerst. Ook zijn woordvoerders hadden gemeend dat zij een totale levenshernieuwing voorbereidden. Door een wetenschappelijke uitbeelding van de werkelijkheid wilden zij de mensheid van zelfmisleiding en huichelarij, waan en geloof bevrijden, om daardoor de vrijheid en vooruitgang te bevorderen, die uiteindelijk een eerlijke sociale ordening met een gelukskans voor iedereen mogelijk zouden maken. Het naturalisme was een atheïstisch humanisme, een ver uitvloeisel van het rationalisme, dat sedert Voltaire en Lessing een deel van de intellectuelen voor een optimistisch vertrouwen in de mens en zijn toekomst gewonnen had.
Tegen de beperktheid van die wereldbeschouwing is de mens van de eeuwige romantiek, zoals hij in Rousseau als tegenspeler van de filosofen der Verlichting naar voren trad, in verzet gekomen. Hij hecht even veel, zo niet meer, belang aan intuiïtie, gevoel en verbeelding dan aan rede en logica. Hij voelt zich groter en wijder, vooral dieper en geheimzinniger dan de loutere verstandsmens en meteen krjjgt het heelal dat hem omringt ook een onbegrensder en mysterieuzer karakter. Sommige romantici uit die periode, zoals Huysmans en Maeterlinck, betonen een ongewone belangstelling voor magie en buitennatuurlijke verschijnselen; anderen zoals Prud'homme en onze Van de Woestijne vertolken het lijden aan zichzelf met een sensualistische en weleens sentimentele wellust, die van de zelfkwelling een zelfvoldoening maakt; en eindelijk zijn er degenen die, in navolging van Wilde, het dilettantisme en de decadentie als cultuurwaarden van eerste rang zullen verdedigen.
Tegen die wereld van kortzichtige naturalisten en verburgerlijkte, door hun individualisme verziekte romantici, is het expressionisme ontstaan. Enige grote denkers en kunstenaars mogen, niet als zijn voorgangers, want in letterlijke zin zijn zij dat niet, maar wel als zijn bezielers worden beschouwd. De eerste in de rij, omdat zijn invloed in de eerste plaats in Duitsland het onmiddellijkst ingegrepen heeft, is Strindberg geweest. Zijn strijd tegen al het bestaande, die op zeker ogenblik een nihilistische vernietigingspassie geworden was, heeft de expressionisten ervan overtuigd dat zij aan de kapitalistische wereld, met zijn reactionaire en imperialistische politiek, een einde moesten maken. Op enige vooraanstaanden in de beweging is daarnaast een sterke invloed van Nietzsche uitgegaan. Van hem hebben zij het leidersprincipe overgenomen en terzelfder tijd het besef medegekregen, dat de grote mens zelf het recht schept om door zijn machtswil de vooruitgang van de mensheid af te dwingen. Uit die reacties en inzichten is de eerste eigenschap van het expres-
Auteursrechtelijk beschermd