West-Vlaanderen. Jaargang 11

[p. 298]

Massief gouden pronkzegel van Karel de Stoute, door de Zwitsers buitgemaakt te Granson in 1476 (Staatsarchief Luzern). De greep vertoont het Bourgondisch vuurslag-motief.
(Foto Schweiz. Landesmuseum Zurich)

DR. JOS. DE SMET
Conservator van het Rijksarchief te Brugge

De schat van de Orde van het Gulden Vlies

De schat in de Orde

De Orde van het Gulden Vlies werd gesticht te Brugge. Als zetel van de nieuwe ridderorde werd de Bourgondische stad Dijon gekozen. Toen echter deze stad, samen met het hertogdom Bourgondië, in 1477 voor goed naar Frankrijk overging, werd de zetel van de Orde overgebracht naar Brussel.

De afstammelingen van hertog Filips de Goede, die in later jaren aan het hoofd van de Orde stonden, behielden de titel van hertog van Bourgondië tot in het jaar 1816; het toenmalig hoofd van de Orde, keizer Frans I van Oostenrijk, heeft alsdan aan de titel van hertog van Bourgondië verzaakt.

De Orde van het Gulden Vlies is altijd medegegaan met de afstammelingen van de stichter die over onze Belgische gewesten heersten. Zo komt het dat de geschiedenis van deze ridderorde verscheidene perioden heeft gekend.

Van 1430 tot 1477 was het de Bourgondische periode, waar de ridders meestal van Vlaamse of Nederlandse oorsprong waren.

Van 1477 tot 1555, 't is te zeggen tot aan de troonafstand van keizer Karel V, ligt de Nederlandse periode. Nu vormden de Nederlandse ridders stilaan een minderheid, en bestond de meerderheid uit Spaanse en Duitse ridders uit de andere gebiedsdelen van onze vorsten. Van 1555 tot 1713, de Spaanse periode van de Orde, werden hoe langer hoe meer Spanjaarden in de Orde opgenomen.

Het eigenlijke bestuur van de ridderorde werd waargenomen door vier officieren, die geen ridders waren, namelijk de kanselier, de thesaurier, de griffier en de wapenheraut Toison d'Or. Slechts één van de officieren, meestal de thesaurier, verbleef bestendig te Brussel, om aldaar over de schat van de Orde te waken. De andere officieren verbleven in het buitenland aan het hof van de vorst.

Toen de Spaanse koning Filips II, in 1598 de Nederlanden afstond aan zijn dochter Isabella en aan haar gemaal aartshertog Albrecht van Oostenrijk, behield hij de titel van hertog van Bourgondië, alsook de souvereiniteit over de Orde van het Gulden Vlies.

In 1713 gingen onze gewesten over van de Spaanse naar de Oostenrijkse kroon. Beide vorstenhuizen waren afstammelingen van de stichter van de Orde, hertog Filips de Goede. Van 1713 tot 1794 hebben wij dan ook de Oostenrijkse periode van de Orde. Maar het Spaanse vorstenhuis ondernam talrijke pogingen om

[p. 299]

de Orde te behouden en de schat ervan in zijn bezit te krijgen. Zo vroeg de Spaanse koning Filips V de teruggave van de schat in 1724 op het congres van Cambrai en in de vredesonderhandelingen van 1748 te Aken. Oostenrijk weigerde altijd opnieuw, en beweerde dat het heel alleen over de Orde mocht beschikken nu de zuidelijke Nederlanden in zijn bezit waren. Spanje behield echter de Orde, zodat deze nu in twee onafhankelijke takken was gesplitst, de echte of Oostenrijkse tak, en de onwettige tak in Spanje.

Lotgevallen van de schat

In 1907, ter gelegenheid van de inhuldiging van Brugge-Zeehaven, werd te Brugge een beroemde tentoonstelling gehouden, gewijd aan het Gulden Vlies. Algemeen werd aangenomen dat de meeste aldaar tentoongestelde kunstschatten voortkwamen uit de schat van de Guldenvliesorde. Onderzoekt men echter de catalogus van deze tentoonstelling, dan stelt men vast dat er aldaar, uit de schat van het Gulden Vlies, slechts tien boeken, voorzien van miniaturen, en twee vroegdrukken aanwezig waren. Al het overige kwam uit musea, vorstelijke- en familieverzamelingen verspreid over geheel Europa.

Volgens de statuten van de ridderorde, werden de ridders nu en dan in een plechtig kapittel bijeengeroepen, onder meer om de vorst bij te staan met raad en advies. Bij deze gelegenheden droegen de ridders en de officieren prachtige klederen en rijke juwelen. Er waren ook rijke paramenten en gewijde vaten aanwezig voor de kerkelijke diensten van de kapittels. Daarenboven waren enkele gouden vaten, alsook rijk tafellinnen voorhanden voor de feestmalen, die met de plechtige kapittels samengingen.

Sedert de troonbeklimming van koning Filips II werden de ridders, na 1559, nooit meer bijeengeroepen en werden er geen kapittels van de Orde meer gehouden, zodat de schat van de Orde ongebruikt te Brussel achterbleef. Deze schat werd bewaard in de kelders van de kapel van de Orde. Deze bidplaats brandde af in 1731 en werd nooit vervangen. De schat, die bewaard werd in zeven kisten werd eindelijk, in 1745, ondergebracht in de gebouwen van de Rekenkamer.

Bij iedere Franse inval werden deze kisten in veiligheid gebracht, meestal in het buitenland, totdat de vrede hersteld was.

In 1792, bij de eerste inval van de troepen van de

[p. 300]

Franse Republiek, werd de schat van het Gulden Vlies naar Noord-Nederland gevlucht, en in 1793 naar Brussel teruggebracht. Het volgende jaar werd een gedetailleerde inventaris van deze schat opgemaakt, die toen de volgende voorwerpen bevatte:

1.	Vijftien mantels in rood fluweel, geborduurd met goud, en gevoerd met wit satijn.
2.	Tien rode fluwelen kaproenen geborduurd met goud.
3.	Elf rokken in rood fluweel, gevoerd met witte taf.
4.	Vier bankkleden in karmozijn fluweel.
5.	Een oude wapenrok.
6.	Een nieuwe wapenrok.
7.	Een rok uit wit damast met witte taffen voering.
8.	Tien mantels in rood fluweel.
9.	Zeven mantels in zwart fluweel.
10.	Zeven rokken voor ridders in zwart fluweel.
11.	Zeven kaproenen in zwart fluweel.
12.	Drie koorkappen, een kazuifel, een tuniek en een dalmatiek, allen uit karmozijn fluweel.
13.	Drie haken uit verguld zilver voor de koorkappen.
14.	Twee geborduurde altaarkleden, voorzien van parels en andere edelstenen.
15.	Een gouden kruis op achthoekige voet, versierd met robijnen, safieren en parels.
16.	Een groot gouden halssnoer, genaamd Potence en bestemd voor de wapenheraut.
17.	Zes gouden geëmailleerde wapenschilden.
18.	Een ander geëmailleerd wapenschild met het vuurslag van Bourgondië.
19.	Twee kleine Gulden Vliezen met het Bourgondische vuurslag.
20.	Een groot gouden halssnoer van het Gulden Vlies, bestemd voor een ridder.
21.	Drie grote tafelkleden in damastlinnen.
22.	Drie kleine tafelkleden in damastlinnen.
23.	Drie en dertig servetten in damastlinnen.
24.	Vijf en dertig andere servetten.
25.	Vier gouden halssnoeren voor ridders.
26.	Een doosje met enkele parels en één rode edelsteen, afgevallen van de kerkornamenten.

Bij het naderen van de legers van de Franse Republiek in 1794 was het toezicht over de schat van de Orde opgedragen aan ridder Breydels de Zittaert, raadsheer van de keizer, gewezen hoofd van de Heraldische Kamer, en nu keizerlijke wapenheraut Toison d'Or.

Op 24 juni 1794, in de namiddag, toen de Fransen Brussel naderden, werden de bezittingen en het archief van de Orde van het Gulden Vlies per boot naar Noord-Nederland overgebracht, waar ze gedurende vijf maanden op de boten verpakt bleven, in afwachting dat de Franse legers uit onze gewesten zouden teruggedreven worden. Na vijf maanden werden zij overgebracht naar Würzburg in Beieren, waar zij bleven tot 25 september 1795.

Toen de Fransen oprukten naar Frankfort-Main, werd de schat verhuisd naar Regensburg. Later, over Linz en Krems, kwamen de kostbaarheden eindelijk op 14 augustus 1799 te Wenen toe, vijf jaar na hun vertrek uit Brussel. Zij zijn dan verder te Wenen gebleven, waar de Orde van het Gulden Vlies bleef bestaan als eerste Orde van het oude Oostenrijkse Keizerrijk en dit tot in 1918. Nu is het souvereine hoofd van de Orde, aartshertog Otto van Habsburg.

De afgescheurde tak van de Orde, die in Spanje was blijven voortbestaan nadat de Zuidelijke Nederlanden in 1713 overgegaan waren naar de Oostenrijkse kroon, had als laatste regerende hoofd koning Alfons XIII die in 1931 abdiceerde. Nu is het souvereine hoofd aldaar Don Juan, graaf van Barcelone.

De Belgische eis van 1919

Gedurende de eerste wereldoorlog van 1914-1918 waren de landen uit Centraal Europa, namelijk Duitsland, Oostenrijk-Hongarije, Bulgarije en Turkije samen verbonden in de strijd tegen de Geallieerden. De nederlaag van deze centrale machten in 1918 was, voor enkele van de geallieerde landen, een enige gelegenheid om zekere waardevolle historische stukken van de overwonnen landen terug te eisen.

De herinnering aan de beroemde tentoonstelling van het Gulden Vlies, die in 1907 te Brugge gehouden werd, was nog niet vergeten, en enkele Belgische personaliteiten, die gedurende de oorlog in het buitenland verbleven, wisten de Belgische Regering, die toen in Le Havre gevestigd was, te bewegen, om in het vredesverdrag de schat van de Orde van het Gulden Vlies, alsook het drieluik van Sint-Ildefons, een meesterwerk van Rubens, dat te Wenen bewaard werd, van Oostenrijk terug te eisen. Het drieluik had in de XVIII^e eeuw behoord aan de abdij van Koudenberg te Brussel, en was door het klooster in 1777 verkocht geworden voor 40.000 gulden aan keizerin Maria Theresia, die het kunstwerk naar Wenen liet overbrengen.

Het verdrag, gesloten te Saint-Germain-en-Laye op 10 september 1919, stelde een einde aan de oorlogstoestand tussen Oostenrijk en de geallieerde landen.

Artikel 195 van dit verdrag voorzag dat Italië, België Polen en Tsjechoslovakije hun rechten mochten doen gelden op de kunstschatten en handschriften, die vroeger door de Habsburgse dynastie waren medegenomen uit deze landen.

De eis van België ging: 1. over het drieluik van Sint-Ildefons, dat in 1777 door Maria Theresia te Brussel was aangekocht; en 2. over de schat van het Gulden Vlies, die in 1794 uit België was geëvacueerd. Een

[p. 301]

commissie van drie juristen werd belast de gegrondheid van deze eisen na te gaan, waarop de Herstelcommissie een definitieve beslissing zou treffen.

De Belgische memorie is van de hand van baron Henri Kervyn de Lettenhove, gewezen voorzitter van de tentoonstelling van het Gulden Vlies te Brugge. Zij werd ingediend in maart 1921. Slordig opgesteld, eist ze alles op wat in de onderscheidene musea te Wenen bewaard wordt, on dat van ver of van bij met het Gulden Vlies in betrekking staat, namelijk de mantels en de halssnoeren van de ridders van de Orde, de kerkornamenten, de klederen van de officieren van de Orde, enkele juwelen, de wapenuitrustingen, de medailles en het archief van de Orde. Opgeëist worden bovendien elf van de schoonste wandtapijten die in de keizerlijke verzamelingen te Wenen bewaard worden.

De Belgische memorie beweerde dat de Orde van het Gulden Vlies een nationale Orde was voor het grondgebied van de Nederlanden, die onafhankelijk was van de vorstenhuizen die over onze gewesten hadden geregeerd. Volgens baron Kervyn waren al deze schatten vroeger betaald uit de geldmiddelen van de Nederlanden. De memorie van antwoord van de Republiek Oostenrijk is veel korter en veel zakelijker. Zij begint met te bewijzen dat de Orde geen institution exclusivement belge was, maar dat zij afhing van de persoon van de vorst die over de Nederlanden regeerde en niet van het land zelf, aangezien zij, na het verlies van de Oostenrijkse Nederlanden, voort is blijven bestaan aan het Habsburgse hof te Wenen, alhoewel de Belgische gewesten in 1797 door het verdrag van Campo Formio voor goed aan de Franse Republiek werden afgestaan. Zo was in 1907 de latere Belgische vorst, koning Albert, tot ridder van de Orde van het Gulden Vlies verheven, en hij droeg nog de titel in 1921, wat een bewijs is dat de Belgische regering nog in 1907 het bestaan van de Orde van het Gulden Vlies, als Oostenrijkse Orde erkende, alhoewel deze sedert 1794 buiten België gevestigd was.

Een bijlage van de Oostenrijkse memorie handelt over de werkelijke inhoud van de schat van het Gulden Vlies. Steunende op de inventaris, opgemaakt in 1794 en die bewaard wordt op het Algemeen Rijksarchief te Brussel, toonde de Oostenrijkse Staat waar de onderscheidene delen van de schat nu te Wenen bewaard zijn.

Maar de Orde had nooit een enkel wandtapijt bezeten. Zo dikwijls als er bij feesten van de Orde tapijten nodig waren, werden deze genomen uit de voorraad van het hof te Brussel.

Over de door de Belgen teruggevraagde archiefstukken gaf de Republiek Oostenrijk slechts één enkele terechtwijzing. Het handschrift met minaturen van de hand van Simon Benning, dat teruggevraagd werd als behorende tot de schat van het Gulden Vlies, was eigendom van het Oostenrijkse hof, en had nooit behoord aan het Gulden Vlies.

De commissie van drie juristen, die belast was de Belgische eis te onderzoeken, bestond uit de Amerikaan Hugh A. Bayne, de Fransman Jacques Lyon en de Engelsman J. Fisher Williams.

Voor het drieluik van de H. Ildefons kwamen deze heren tot het besluit dat keizerin Maria Theresia het schilderij had aangekocht met geld van de kroon en niet met geldmiddelen van de Zuidelijke Nederlanden, zodat de verkoping van 1777 geldig was en bleef. Aan de eigendomstitels van de schat van het Gulden Vlies werd een zeer grondige studie gewijd, waarin onderzocht werden: de statuten van de Orde, de geschiedenis van de Orde, het karakter van de Orde (vorstelijk of nationaal) vooral bij de troonsafstand van keizer Karel V in 1555 en bij het afstaan van de Nederlanden aan Albrecht en Isabella in 1598, de betwistingen tussen Spanje en Oostenrijk over de eigendom van de schat van de Orde in de XVIII^e eeuw, de wettelijke zetel van de Orde, enz.

Het besluit van de juristen luidde dat, van het begin, de Orde van het Gulden Vlies een dynastieke orde was die een hof van ridders groepeerde rond de persoon van de vorst. De Orde werd nooit gebonden aan een bepaald grondgebied. Toen, bij de Franse inval in 1794, de schat van het Gulden Vlies in veiligheid werd gebracht, en later, op bevel van de Oostenrijkse keizer, naar Wenen werd gevoerd, dan handelde de vorst krachtens zijn souverein recht als hoofd van de Orde. De Belgische eis werd dus op 21 oktober 1921 als ongegrond aanzien. De Herstelcommissie is dan ook ingegaan op dit besluit en heeft de Belgische eis tot ‘teruggave’ van het drieluik van de H. Ildefons en van het Gulden Vlies verworpen.

Na de tweede wereldoorlog (1945) werden door een Belgische publicist stappen aangewend om het proces over de eigendom van de schat van het Gulden Vlies opnieuw te openen. Een pretentie die niet meer ontvankelijk is. De zaak was in 1921 definitief geregeld. De insignes en het archief van het Gulden Vlies zijn en blijven te Wenen.

Bibliografie

Exposition de la Toison d'Or à Bruges (juin - octobre 1907). Catalogue (Edition définitive). Brussel, 1907. - Royaume de Belgique. Ministère des Sciences et des Arts. Mémoire à l'appui de la demande de restitution du Trésor de la Toison d'Or - République d'Autriche. Ministère fédéral de l'Intérieur et de l'Instruction publique. Réponse de l'Autriche à la demande de restitution du Trésor de l'Ordre de la Toison d'Or, présentée par la Belgique. - Commission des Réparations. Annexe n^o 1141. Revendications de la Belgique concernant le Tryptique de Saint Ildephonse et le Trésor de l'Ordre de la Toison d'Or. Rapport du Comité de Trois Juristes. - Confidentiel. - 21 octobre 1921. Tweetalige tekst, Frans en Engels.