West-Vlaanderen. Jaargang 11

[p. 293]

PROF. DR. EGIED I. STRUBBE Hoogleraar aan de Universiteit te Gent

Pronkzegel van Karel de Stoute Foto Staatsarchiv Luzern

De Vliesridders
Geest en statuut van de orde

De orde van het Gulden Vlies werd ingesteld om de verhevene tradities van het ridderwezen hoog te houden, in een tijdperk, waarin deze dreigden geheel ten onder te gaan.

In tegenstelling met de vroegere ridderorden, die ook niet-edelen opnamen, en waarvan de leden door hun opneming tot de ridderstand werden verheven, konden alleen ridders van adellijken bloede, die zich reeds door wapenfeiten hadden onderscheiden, in de Vliesorde opgenomen worden. Die strenge voorwaarden van opneming waren geheel in overeenstemming met het doel waarvoor de orde was ingesteld. Zij beoogde immers noch de verheffing van de leden tot de adelstand, noch hun opleiding tot ridder, maar uitsluitend het behoud van de adellijke riddertradities, die, in de geest van de stichter, de hechte grondslag van het staatsbestel waren. Om die tradities in volle gaafheid te bewaren, kon inderdaad op niemand beter beroep gedaan worden, dan op edelen, die het ridderlijke ideaal metterdaad hadden beleefd, en, zoals men zei, hun sporen hadden verdiend.

Spoedig nochtans zou blijken dat het adellijke ridderideaal niet langer als de hechte grondslag van het staatsbestel kon beschouwd worden. De ontwikkeling van de krijgskunde had immers de rol van de ridder op het slagveld ondermijnd, en het ridderwezen daarmede tot verdwijning veroordeeld, terwijl het beleid van de staatszaken hoe langer hoe ingewikkelder was geworden en hoe langer hoe dringender behoefte aan geschoolde krachten had doen ontstaan. De adel, door die ontwikkeling geleerd, gaf reeds in de vijftiende, maar vooral in de zestiende eeuw het ridderleven op, ging in steeds groter getale naar de universiteit en stelde zich als raadgever ter beschikking van de vorst voor het beleid van de staatszaken. Het getuigt van grote realiteitszin in de orde van het Gulden Vlies, dat vanaf het einde van de vijftiende eeuw bij de opneming van nieuwe leden minder en minder op de ridderlijke wapenfeiten en meer en meer op het beleid als staatsman geacht werd. Die ontwikkeling werd in grote mate bevorderd door de omstandigheid dat, vanaf de oprichting van de orde, de meeste Vliesridders hun vorst niet alleen op het slagveld, maar ook reeds in de regeringsraden ter zijde hadden gestaan.

De orde van het Gulden Vlies, opgericht om in ridderlijke trouw en eer vorst en land te dienen, had, zoals alle middeleeuwse geestelijke of wereldlijke orden, het karakter van een echte broederschap, en vereiste van de ordebroeders de volle inzet van de persoon in het nastreven van het gemeenschappelijke doel. Algehele afstand van persoonlijke doelstellingen of eigen belangen en onvoorwaardelijke vooropstelling van de eer en het welzijn van de orde waren voor ieder Vliesridder hoogste gebod. Daarom was elk in de orde verplicht zijn eigen tekortkomingen en die van zijn ordebroeders bekend te maken aan de ordemeester of het Kapittel, dat op de dag van het feest van Sint-Andries, de patroon van de orde, bijeenkwam. Dat men het aanvankelijk met de openbare biecht in het Kapittel ernstig meende, en daarbij niemand ontzag, werd in de zitting

[p. 294]

van 1468 overduidelijk bewezen, toen de orde niet aarzelde hertog Karel de Stoute zelf, die nochtans niet licht een opmerking duldde, ten aanzien van alle ordebroeders te vermanen ‘niet overhaastig te zijn bij het ontketenen van een oorlog, en slechts na rijp en lang beraad tot die uiterste maatregel over te gaan, en bovendien de hem aangeboren neiging tot opvliegendheid te bedwingen en zijn woorden af te wegen, wanneer hij zich tot vreemde vorsten of tot eigen onderdanen zou richten’. Het ging bij die vermaningen niet zozeer om de persoon of het belang van de Vliesridder,

Filips de Goede. Kopergravure (16^de eeuw) uit Van Meteren.

dan om de eer en het ontzag van de orde. Waar het vergrijp het ridderlijke ideaal - en dus de grondslag zelf van de orde - aantastte was uitstoting onvermijdelijk.

De volle inzet van de persoon, waartoe de leden tegenover de orde gehouden waren, bracht mede dat de Vliesridders bij geen andere orde mochten aangesloten zijn, bovendien gehouden waren steeds de ordeketen of ten minste het ordeteken openbaar te dragen, en zich onderling als ordebroeders moest gedragen.

Vooral op het gebod van ‘Liefde en Broederlijkheid’

Filips I van Spanje. Kopergravure (16^de eeuw) uit Van Meteren.

[p. 295]

legden de statuten de nadruk. Ieder meningsverschil dat de goede verstandhouding onder de leden in gevaar kon brengen, moest onmiddellijk bijgelegd worden. Kwam het echter tot een betwisting, dan moest de ordemeester of de orde in Kapittel vergaderd, op de hoogte gesteld worden, en na de betrokkenen te hebben gehoord, de zaak beslechten. Aan die beslissing moesten zich allen uit eigen beweging en met deemoed onderwerpen. Het geldt hier niet slechts betwistingen in verband met de ordeplichten van de Vliesridders, maar alle welkdanige betwistingen, tot en met die van

Keizer Maximiliaan van Oostenrijk. Kopergravure (16^de eeuw) uit Van Meteren.

familiale en financiële aard toe, zodat de Vliesridders onderling onder de uitsluitende jurisdictie van de ordemeester of het orde kapittel ressorteerden. De Vliesridders waren, in hun hoedanigheid van ordebroeders, onderling tot hulpvaardigheid gehouden: desnoods moesten zij daartoe zelfs hun leven veil hebben, en in ieder omstandigheid waren zij gehouden de nodige hulp te verlenen zonder erom gebeden te worden, want de ridderlijke eer verbood, ingeval van nood, de hulp van een ander in te roepen. De plicht van hulp en bijstand was in verhoogde maat tegenover de ordemeester

Keizer Karel V. Kopergravure (16^de eeuw) uit Van Meteren.

[p. 296]

geboden; hem in het bijzonder inderdaad was de eer van de orde toevertrouwd, hij was, als het ware, de verpersoonlijking van de orde. De Vliesridders moesten daarom de vorst, als hoofd van de orde, niet alleen hulp en bijstand verlenen, maar hem zowel op krijgstocht en slagveld tegen elk gevaar beschermen, als in hofhouding en staatsbeleid ter zijde staan. Bij plechtige

Filips II van Spanje. Kopergravure (16^de eeuw) uit Van Meteren.

of openbare optochten namen zij onmiddellijk na de bloedverwanten van de vorst plaats, en wanneer zij aan het hof vertoefden, zaten zij met of naast de vorst aan tafel aan. Zij hadden steeds toegang tot de beraadslagingen van de grote raad en de verschillende colleges die de hertog voorlichtten; meer in het bijzonder wordt in de statuten verklaard dat de hertog geen beslissing inzake oorlog of andere zwaarwichtige aangelegenheden zal nemen, vooraleer de mening, het advies en de raad te hebben ingewonnen van de meerderheid van de Vliesridders. Wanneer de vorst kwam te overlijden, vergezelde de orde haar meester naar zijn laatste rustplaats en stapte in de rouwstoet naast de lijkbaar.

De hoge positie, die de Vliesridders in de raad van de vorst innamen, bracht mede dat zij aan de jurisdictie van de gewone rechtbanken waren onttrokken. Zij konden door niemand en om geen enkele betwisting, zelfs niet om een zwaar misdrijf, in rechte worden aangesproken, tenzij voor de persoonlijke raad van de vorst. Zelfs later, toen de Grote Raad van Mechelen als hoogste rechtscollege van de Nederlanden ingesteld was, waren zij gerechtigd de bevoegdheid van dit college af te wijzen en de verzending van de zaak naar de vorst te eisen.

Zij waren bovendien belastingvrij. Dit was in de statuten niet uitdrukkelijk bepaald, want het voorrecht had aanvankelijk geen betekenis voor de Vliesridders; alle edellieden immers genoten toentertijde belastingvrijdom. Toen echter de regering van de Nederlanden in de tweede helft van de zestiende eeuw nieuwe belastingen invoerde, en voorschreef dat ook de adel eraan onderworpen was, stelde zich de vraag van de belastingvrijdom voor de orde. De centrale regering, gepraamd door de financiële nood van het ogenblik, had geen rekening met het recht van de Vliesridders gehouden en hen met de overige edellieden gelijkgesteld. De orde deed haar rechten bij de vorst gelden en deze besliste dat de orde en haar leden van alle belastingsplicht tegenover de staat, de gewestelijke besturen en de gemeenten ontheven was. Aan die principiële beslissing werd in het vervolg niet meer getornd. Wel kwam het voor dat de Vliesridders erin toestemden vrijwillig in een buitengewone belasting bij te dragen. Dat was het geval in 1646, toen de financiële toestand van de schatkist zo hachelijk bleek, dat de orde het als een plicht van hulp en bijstand aan de vorst beschouwde, haar aandeel in de nood van vorst en land bij te dragen. In de achttiende eeuw heeft zij dat gebaar nog enkele malen herhaald, en dank zij die toeschietelijke houding, heeft zij het enige voorrecht, dat hoe langer hoe heftiger bestreden werd, tot het einde toe van het Oostenrijks bewind kunnen handhaven en aldus doorheen vier eeuwen de rechtspositie, die bij de oprichting van de orde was vastgelegd, onverminderd kunnen behouden.

[p. 297]

Blijde inkomst van Prins Karel te Brugge in 1515. Op de (conventionele) Kruispoort, het wapen van Bourgondië met het Gulden Vlies. Wenen, Nationale Bibliotheek, Hs. 2591.