West-Vlaanderen. Jaargang 11

[p. 228]

Charles Eglington
Aspecten van de huidige Zuidafrikaanse schilderkunst

De geschiedenis van de Zuidafrikaanse schilderkunst is kort. Strict genomen reikt zij niet verder in de tijd terug, dan het begin van deze eeuw en een aantal van haar voornaamste grondleggers leven en werken momenteel nog steeds. Daarbij aansluitend is het mogelijk van zeer nabij en zonder onderbrekingen te onderzoeken, hoe, op kunstgebied, overgeërfde tradities evolueerden, veranderden en ontwikkelden met een ontzaglijke levenskracht en diversiteit, bijzonder gedurende de jongste drie decaden.

Terzelfder tijd is het mogelijk na te gaan hoe specifiek Europese stijlen en tradities zich hebben aangepast aan de visuele en psychologische ervaringen, die een nieuwe omgeving met zich meebracht, vermits een aantal belangrijke schilders van Europa naar Zuid-Afrika emigreerde.

Het bestek van mijn artikel laat mij niet toe al té breedvoerig uit te wijden over deze levenskracht en diversiteit, over de wisselwerking tussen gevestigde en nieuwe tradities, en uiteraard kan ik niet het hele veld van de Zuidafrikaanse schilderkunst van de voorbije zestig jaar bestrijken. De acht schilders, die ik voor mijn bespreking gekozen heb, omvatten nochtans een zekere belangrijkheid en hun werken vertegenwoordigen vitale strekkingen en contrasten. Zij vertegenwoordigen enkele van de vele aspecten van de Zuidafrikaanse schilderkunst.

De meeste van de grondleggers der Zuidafrikaanse schilderkunst zijn, zoals wij heden weten, Zuid-Afrikanen, die in Europa studeerden en die onafhankelijk en onveranderlijk alleen, aan het werk togen, binnen de conventies van een welomlijnde traditie, eigen aan hun tijd. Af en toe emigreerden echter in Europa geboren en gevormde kunstenaars naar Zuid-Afrika en namen daar belangrijke en invloedrijke posities in.

Onder deze is Maurice Van Essche - én als schilder én als leraar - één van de belangrijksten. Hij werd te Antwerpen geboren in 1906, studeerde aan de St.-Lucas-academie, evenals te Parijs en te Nice bij Henri Matisse. Hij trok naar Congo toen hij 33 jaar oud was en het daaropvolgende jaar, in 1940, vestigde hij zich in Zuid-Afrika. Gedurende vele jaren gaf hij les aan de Michaelis School voor Kunst, die een afdeling is van de Universiteit van Kaapstad. Hoewel hij zich niet beperkte tot één thema, heeft hij veel van zijn werken gewijd aan het Afrikaanse volk en het Afrikaanse landschap - en daardoor is hij ook het best bekend. Men vindt in deze schilderijen een sterk exotisch element: de kleuren zijn warm en sterk, de vormen over het algemeen eenvoudig en fors en zwart omlijnd. Men ontdekt er niet enkel de invloed van de Parijse scholen uit de dertigerjaren in, maar eveneens van de brandramen van kathedralen en kerken. De visuele en psychologische invloed van Afrika op Van Essche is gemilderd geworden door een gevoel van rust: hij buit het exotische niet uit om het exotische, doch vereenvoudigt en vermenselijkt het. Hij ziet het leven van de Afrikaanse inboorling sub specie aeternitatis en beeldt het uit met onromantische sympathie, die zowel religieus als humanistisch is.

In tegenstelling daarmee is het exotisme in de schilderijen van het Afrikaanse inboorlingenleven, die Lawrence Scully (^o1921) borstelde, veel meer absoluut. Geboren en gevormd in Zuid-Afrika, is zijn recent werk meer abstract geworden, maar gedurende zijn belangrijke beginperiode legde hij in zijn werk met Afrikaanse thema's een bijna sinistere kwaliteit. Forse, schitterende kleuren contrasteren sterk met volkomen zwarte massa's en lijnen. Het realisme, dat aan de basis lag van deze schilderijen, hun pijnlijk nauwkeurige details en hun atmosfeer van intieme, barbaarse onbekendheid, spanden samen om er sterke documenten uit het werkelijk leven van te maken, getransformeerd dan door een verbeelding, die - niet zoals bij Van Essche - onstuimig was en die geen rust vond in een reeds gevormde techniek. Zuid-Afrika heeft altijd kunstenaars met een zonderlinge individualiteit voortgebracht, bij wie de poëtische kwaliteit van hun verbeeldingskracht hen in staat stelde de invloeden van hun vorming of gekozen meesters te overtreffen. Tot deze groep behoort Cecil Higgs (^o1908). Ontegensprekelijk is zij één van de fijnste en origineelste Zuidafrikaanse schilders. Zij studeerde veel jaren in Londen en in Parijs, onder André Lhote. Toen zij terugkeerde naar Zuid-Afrika, vertoonde haar werk invloeden van Walter Sickert en de Franse impressionisten, hoewel zij ongetwijfeld veel leerde van latere Franse schilders, in het bijzonder van Matisse. Hoewel zij een uitstekende portret-, landschap- en stillevenschilderes is, verwierf zij tijdens de jongste vijftien jaar vooral bekendheid door haar zeegezichten. Het is onbetwistbaar zeker dat haar hoogst persoonlijke techniek haar subliemste en origineelste expressie vond in haar marinen en werken, die het zeeleven of zeevoorwerpen als onderwerp hebben. Zij is essentieel een kunstenares, die haar onderwerpen hetzij in close-up, hetzij in poëtische con-

[p. 229]

centratie ziet, haar composities drijven op eerder vaag gesuggereerde vormen, waaraan substantie wordt gegeven door haar briljant gebruik van de kleuren; haar schilderijen nemen vaak vorm aan vanuit talrijke kleurtonen en -intensiteiten.

Georgina Ormiston (^o1903) begon pas laat te schilderen en heeft nauwelijks enige traditionele kunstopleiding genoten. Zij put haar kracht hoofdzakelijk uit fantasie, uit een verbeelding, die bruist van beelden en vreemde associaties, en roept ermee in haar schilderijen een sprookjeswereld op, die geen opmerkelijke connectie schijnt te hebben met de werkelijke wereld. In veel van haar werken heeft zij Aztekenfiguren uitgebeeld, evenals sneeuwbuien, maanlandschappen, scènes op de oceaanbodem, wouden, eilanden en steden. Vaak zijn haar thema's volkomen abstract: zij roepen gevoelens op, zoals onrust, angst, hitte en de idee van de wereld vóór de schepping van de mens. Later heeft zij veel van haar abstracties getekend vanuit de zichtbare werkelijkheid: het Zuidafrikaanse ‘veld’, geërodeerd door de droogte, steden, gezichten vanuit de lucht, rotsen en planten. De ingewikkelde en minutieus bewerkte oppervlakten van haar schilderijen suggereren een microcosmos van ingebeelde aspecten van het bestaan.

Matthew Whippman (^o1901) is volledig autodidact, hoewel zijn kunstkennis verbazend groot is. Daar waar hij zeker beïnvloed werd door Feininger, verwierf hij - net zoals Georgina Ormiston - persoonlijkheid uit een verbeeldingskracht, die eerder van een andere wereld schijnt te zijn. Hij is een van de weinige Zuidafrikaanse artisten, die de moderne stad, waarin hij het grootste gedeelte van zijn leven doorbracht (Johannesburg) geschilderd heeft met poëtische fijngevoeligheid. Zijn recentste werk breekt echter meer en meer af met representatieve vormen, hoewel hij een abstract schilder is. Hij wendt handig gelegde kleurenvlakken aan om steden en landschappen op te roepen.

Het Zuidafrikaanse landschap zelf heeft veel van onze schilders gefascineerd en het inspireerde bij verscheidene kunstenaars enkele belangrijke en opmerkenswaardige werken. Eugene Labuschange (^o1921), die enkele jaren in Parijs studeerde, is een farmer, wiens studies van de Afrikaanse farm, van inboorlingen en landschappen interessante en originele voorbeelden zijn van wat men zou kunnen noemen ‘abstract expressionisme’. Hij gebruikt de forse, vereenvoudige vormen van het expressionisme, hoewel hij de onderscheiden elementen van zijn composities zó in elkaar doet opgaan, dat het eind- en totaaleffect abstract is. In zijn jongste landschappen combineerde hij abstracte vormen met andere, die men plots herkent als symbolische en figuratieve elementen en voorwerpen. Hij werkt traag en doordacht en stelt heden zelden ten toon. Hoewel zij niet zo groot is, toch blijft zijn bijdrage tot de Zuidafrikaanse schilderkunst oorspronkelijk.

Cecil Skotnes (^o1926) verwierf vooral bekendheid als de beste houtsnijder, die Zuid-Afrika voortgebracht heeft, hoewel hij vóór enkele jaren de belofte inhield één der fantasierijkste landschapschilders te worden. Momenteel heeft hij het houtsnijden tijdelijk opgegeven en ging hij terug aan het schilderen. In zijn schilderijen legde hij de zin voor symbolische, abstracte vormen, die zijn houtsneden zo merkwaardig maakten. Zijn schilderwerken zijn doorgaans landschappen, met dien verstande, dat hun abstracte vormen afgeleid worden van de verscheidene aspecten van het landschap: rotsvormen en -formaties en verscheidene andere geologische factoren. De jongste onder de vermelde kunstenaars, George Boys (^o1930) trad onlangs met indrukwekkende kracht uit een periode, gedurende dewelke hij trachtte zijn individuele expressie te vinden in brede, uitdeinende abstracte vormen. Zijn jongste schilderijen - vele zijn een combinatie van een monotype met schildertechnieken - zijn meer compact, zorgvuldiger gepland en veel persoonlijker dan zijn vroeger werk. Ook hij leidt veel van zijn vormen af uit het Zuidafrikaans landschap; en zijn werk behoudt zuiver figuratieve elementen, hoewel zijn composities semi-abstract kunnen genoemd worden.

Het zal kunnen nagegaan worden dat deze acht schilders - de jongsten zijn van de oudsten gescheiden door een bijna volledige generatie - geen opzettelijke persoonlijkheid bezitten en inderdaad weinig gemeenschappelijk hebben. Het zijn er acht uit een hele schaar artisten, die bijdragen tot de levenskracht en de diversiteit van de hedendaagse Zuidafrikaanse schilderkunst. Zij vertegenwoordigen - zoals ik deed opmerken - zekere vitale en belangrijke aspecten en sommige strekkingen en contrasten, die wij vinden in de Zuidafrikaanse schilderkunst.

[p. 230]

Maurice Van Essche: ‘Kleurlingenvrouw’ (1962).
Na zijn ‘Afrikaanse’ schilderijen is Maurice Van Essche waarschijnlijk het best bekend door zijn clown-schilderijen. Clowns roepen hij hem talrijke associaties op, die een geboren en getogen Zuid-Afrikaan niet kan vermoeden: hij ziet in hen iets van de adel en de tragedie van het menselijk wezen, en verscheidene van zijn schilderijen, die Zuidafrikaanse kleurlingen, mannen en vrouwen voorstellen, dragen de trekken van de onvergetelijke clown. Maar in het gelaat van deze kleurlingenvrouw leeft eveneens iets van een Madonna.
met toelating van de kunstenaar

Lawrence Scully: ‘Rituele Dans’ - olie (1955).
Dit schilderij beeldt, met pijnlijke aandacht voor het betekenisvolle detail, de rituele dansceremonie uit van een Zuidafrikaanse inboorlingenstam. Daar het een intieme, van zeer nabij waargenomen dans betreft, heeft de kunstenaar het gebeuren vastgelegd met een bijna sinistere kracht. Het scherpe contrast tussen hevig zwarte massa's en hun omgeving, die schittert in rijke kleuren, evenals het oproepen van het barbaars mysterie en de koortsachtige beweging, suggereren een wereld, die de artist goed kent en waarvoor hij een groot ontzag koestert. Zijn techniek spruit voort uit deze dualiteit en drukt ze ook werkelijk uit.
met toelating van de eigenaar Mr. I.J. Kriel, Johannesburg

[p. 231]

Gerard Sekoto: Afrikaans dorp.

Gerard Sekoto werd eind 1913 te Middelburg (Transvaal) geboren, genoot zijn schoolopleiding aan de Duitse Zendelingsschool Bothsabelo en later aan het Anglikaanse Onderwijzersopleidingscollege Gracedieu in het district Pietersburg.

Walter Battiss noemde hem een schilder zonder enig ‘isme’, met een natuurlijk talent om uit te schilderen wat hij rondom zich zag: de eenvoudige, dagelijkse dingen van het naturellenleven, met een intimiteit en een frisheid, die geen enkele blanke in dergelijke mate bezat. Hij droomde, zoals alle jonge kunstenaars, naar Parijs te trekken en hij deed het ook, hoewel hij daar door de ‘hel’ is gegaan en, om in leven te blijven, Bantoemuziek speelde en liedjes zong in een nachtclub. Hij heeft een definitie voor kunst. Hij drukt dit als volgt uit: ‘De kunst kan in de kunstenaar wegkwijnen als hij gedwongen wordt zich geen volwaardig lid van de samenleving te voelen, want het gebrek aan begrip vanwege de buitenwereld, berooft hem van het nodige zelfvertrouwen om evenwicht in zijn eigen leven te vinden’.

[p. 233]

Cecil Higgs: ‘Zeevormen’ - gemengde materialen (1948).
Gedurende een van haar beste en meest produktieve perioden, gebruikte Cecil Higgs een combinatie van inkt, pastel, tempera en potlood, ten einde het grootste effect in structuur en iuminositeit te bereiken. Deze typisch abstracte compositie is tegelijk briliant en stom en roept een overvloed van zeevoorwerpen op: rotsen en drijfhout, schelpen en zeewier, zeeplanten en -dieren... een poel met rotsen aan de kust...
met toelating van de eigenaars

Georgina Ormiston: ‘Opwinding’ - olie (1958).
De bijgewerkte, opbruisende vormen van dit schilderij - die vluchtig oprijzen boven hun achtergrond - schijnen de opwinding van een symbolische angst of gramschap te suggereren, en in elk geval een zekere toestand van fysische of psychologische opwinding. Het is een vroeg, maar nochtans typisch voorbeeld van de wijze waarop de artiste kleine, duistere vormen opbouwt in een organisch geheel, dat een grote, verbeeldingsrijke conceptie oproept.
met toelating van de eigenaars

[p. 234]

Matthew Whippman: ‘Het Moeras’ olie (1962).
Bijna elk spoor van de krachtige invloed, die Feininger oorspronkelijk uitoefende op Whippman, is uit zijn recent werk verdwenen. De figuratieve elementen, die wij vonden in omzeggens al zijn werken, zijn hier afgebroken tot abstracte elementen. Nochtans zijn de kleurenvlakken zó gecombineerd, dat zij als het ware de aanwezigheid van een uitgestrekt moerasland rond een ondiep water oproepen.
met toelating van de kunstenaar

Eugene Labuschange: ‘Uitgestrekte oppervlakte’ (1959).
Dit is een van de beste uit een serie landschappen, waarin deze schilder abstracte vormen combineerde met gestyleerde, symbolische vormen van natuurlijke voorwerpen. Op deze wijze opende hij een nieuwe weg voor de schildering van het Zuidafrikaanse landschap. In deze compositie schijnt het duistere en zorgvuldig overdacht patroon van overwegend belang; en toch roept het op een machtige en subtiele manier de werkelijkheid op. De samenstellende elementen zijn afgeleid van de visuele werkelijkheid, van uitgestrekte droge farmlanderijen, van waterloze rivieren en stromen, van door de droogte geteisterde, stekelige doornbomen. De kleuren zijn kalkwit, bleke oker, bleke omber en rozeachtig wit.
met toelating van de kunstenaar

[p. 235]

MAURICE VAN ESSCHE: Congo-Women

[p. 237]

Maggie Laubser: Portret.

Onder de Zuidafrikaanse kunstschilderessen neemt Maggie Laubser een voorname plaats in. Zoals zoveel andere Zuidafrikaanse plastische kunstenaars trok zij naar Europa. Zij studeerde er tien jaar lang. In 1922-23 ontdekte zij, onder invloed van de Duitse expressionisten Schmidt-Rottluf en Franz Marc, dat het expressionisme haar het best lag en zij keerde naar Zuid-Afrika terug.

Momenteel woont zij in de omgeving van Kaapstad, in een huis, dat zij ‘Altyd Lig’ - Altijd Licht - noemt.

Maud Sumner: Naakt.

Ook Maud Sumner bracht en brengt nog geruime tijd in Europa door. Zij keert echter steeds terug naar haar land en bij elke ‘thuiskomst’ stelt zij er ten toon.

Haar eerste opleiding ontving zij in Johannesburg, studeerde daarna literatuur te Oxford en begaf zich vervolgens naar Parijs, waar zij schilderde onder de leiding van Maurice Denis en Georges Desvallières. Zij is één van deze Zuidafrikaanse schilders, in wier werken wij dezelfde vitaliteit vinden, die wij aantroffen bij de Mexicaanse kunstenaars, die, een kwarteeuw geleden, glans en bekendheid schonken aan het cultureel patrimonium van hun land.

[p. 239]

Cecil Skotnes: ‘Vulkanisch kasteel’ - olie (1962).
In zijn houtsneden, die hem oorspronkelijk op de voorgrond brachten als voornaam artist, wendde deze kunstenaar veel vormen aan, afgeleid van eigen Afrikaanse elementen, planten en bomen en geografische verschijnselen. In zijn recent werk is hij hoofdzakelijk geïnteresseerd in de vormen, die hij vindt in het Zuidafrikaanse landschap - zoals ondermeer in het afgebeeld schilderij. Terzelfder tijd echter behouden zijn doeken subtiele, symbolische vormen en vondsten.
met toelating van de kunstenaar

George Boys: ‘Stillevenvormen’ - olie op papier.
In dit recent werk zien wij de introductie van figuratieve elementen in het werk van George Boys. Het zijn wellicht de voorwerpen zelf, die belangrijk blijken te zijn: zij bezitten geen gewone, traditionele associaties en zij hebben een frisse toenadering opgeroepen tot de stilleven-compositie.
met toelating van de kunstenaar