West-Vlaanderen. Jaargang 11

[p. 210]

Prof. dr. Abel Coetzee
De Afrikaanse poëzie sedert 1940

Tijdens het verloop van de derde decade van onze eeuw, komt een dichtersgeslacht aan het woord, waarvan de verschijning reeds aangekondigd wordt door Eugene Marais, C. Louis Leipoldt, Toon van den Heever, C.M. van den Heever en I.D. du Plessis. Dit geslacht zien wij voor de eerste keer duidelijk in zijn gestalte in de debuutbundel van W.E.G. Louw (1913 ): Die Ryke Dwaas, 1934, en het nieuwe, dat met zoveel glans daarin staat, is de verbreking van de banden, die voorheen het gemoed van de dichter beknelden en hem schuchter gevangen hielden binnen de verbodsvoorschriften van zijn volksgroep; wij herkennen daarin het afbreken met de vaderlandse traditie van gereserveerdheid tegenover het erotische, het geslachtelijke en het godsdienstige.

Met ongekende felheid staat het aardse (het erotische en het geslachtelijke) als pool tegenover het godsdienstige (het goddelijke, het bestaanvraagstuk), verwoord op een nieuwe wijze, zoals in Gebroke Offer, dat eindigt als volgt:

Ek moet jou liefhê met ganse hart en siel,
want nou nie langer kan ek
stil hier in my hart teen duisternis en God
allenig veg - en seëvier...

Deze strijd tussen het aardse en het goddelijke liet hij uitwoeden in verschillende verzenbundels: Terugtog, 1940, Adam e.a. Gedigte, 1944, maar gaandeweg voelen wij dat het erotische onder bedwang gebracht wordt en van zijn gloed inboet.

Dan blijft het zijnsvraagstuk alleen over om brand te stichten in de geest, de zogenoemde strijd met God om God, het existentiële, de poging van de dichter om rationeel verslag te geven over zijn plaats binnen in het goddelijke scheppingsplan. Dit deel van de strijd wordt niet tot hoogte gevoerd in de poëzie van W.E.G. Louw, maar wel door zijn broer

N.P. Van Wyk Louw (1906- ), vanaf zijn debuutbundel Alleenspraak, 1935, over een hele serie werken: Die Halwe Kring, 1937, Raka, 1941, Gestaltes en Diere, 1942, Dias, 1952. Ook bij hem krijgen wij nog de felle, erotische brand, maar die heeft hij reeds in bedwang. Daartegenover is hij eigenlijk de opstandeling, de vereenzaamde worstelaar, die kampt om zijn plaats in de eeuwige orde te begrijpen, en die dan uitkomst gaat zoeken bij wijsgeren, andere dichters, godsdienststelsels: Nietzsche, Hegel, Goethe, Holst, panteïsme... Eerst de weg van het rationele, het intellectuele peilen, maar dan de weg van het intuïtieve, het irrationele, de weg, die tot waanzin kan leiden, indien hij tot het eind toe gevolgd wordt. Deze zoektocht loopt bij de dichter uit op de panische of satanische angst voor de moderne mens, die met zijn Freudiaanse kennis bevreesd is dat hij, als hij de sluier kan opheffen, zichzelf zal ontdekken op de troon van de Schepper, én daarbij weten dat hij zelf geen god is, en dat hij dan langs die weg zijn God zal vernietigd hebben; of - dat, indien hij de sluier oplicht, hij God werkelijk zal zien en dit niet zal overleven. In deze gespletenheid verloopt de strijd uiteindelijk tot een gebroken onderworpenheid, maar dit blijft de verdienste van N.P. van Wyk Louw, dat hij de strijd om God hard voert en het verslag daarvan vastlegt in verzen, die voorheen in de Afrikaanse lyriek nog niet bekend waren. Op gebrokenheid volgt dan onvoorwaardelijke berusting (Dias, 1952) en uiteindelijk kalmte en sereniteit (Beeld van 'n Jeug in Nuwe Verse, 1954). Andere verdienstelijke dichters van dit geslacht zijn Uys Krige (1910- ) die gekenmerkt wordt door een grenzeloos romantisch verlangen en de bewustheid van het tijdelijke van het bestaan (debuutbundel Kentering, 1935; verder o.a. Hart sonder Hawe, 1949), alsook Elizabeth Eybers (1915- ), de predikantsdochter, die met fijngevoeligheid dicht over het leven van de vrouw (Belydenis in die skemer, 1936; Die Vrou e.a. Verse, 1945; Die ander Dors, 1946).

Dit geslacht brengt vernieuwing in de vorm van de Afrikaanse poëzie. Naast klassieke vormen krijgen wij bij hen het vrijere spreekvers, met verwerping van de maatgebonden regel en de rijmgebondenheid; de aanwending van het naakte woord. Wat de inhoud betreft, zien wij bij hen de persoonlijke ervaring, die uitstijgt tot het universele, niet-volkse; het zinnelijke en geslachtelijke; de verschraling van het natuurgedicht; scherp intellectuele toespitsing op het existentiële.

Het geslacht overbrugt ook de gebruikelijke tijdskloof tussen de Afrikaanse lyriek en deze van Europa uit dezelfde periode en in zijn werk liggen de sporen van

[p. 211]

N.P. van Wyk Louw

de Afrikaanse mens, die wereldburger geworden is. Het groeipunt in het volgende geslacht vinden wij in de poëzie van Dirk (Diederik) Opperman (1914- ), debuut-bundel: Heilige Beeste, 1945.

De kern van zijn werk? Hij zegt het zelf:

Dit is my laaste besit
wat ek bedags langs die Taka verdedig
en snags in die kraal tussen kiepersol en klip:
.........
hulle my drifte:
die aarde, die vrouw en die Groot-Groot-Gees...

(Heilige Beeste, titelgedicht)

Stoffelijke gebondenheid en verbondenheid van de mens, het geslachtelijke, en het geestelijk-godsdienstige, en dit ligt verspreid over een aantal opvallende bundels: Negester oor Nineve (1947), Joernaal van Jorik (1950) Blom en Baaierd (1956).

Zien wij Oppermans poëzie tegenover deze van zijn onmiddellijke voorgangers in één belangrijk aspect, het geslachtelijke, dan voelen wij het grote verschil tussen hen aan. Het geslacht, dat overheerst wordt door de gebroeders Louw, trad op in een periode, waarin het zinnelijke taboe was in de kunst, en dit geslacht nu moest hard vechten om het conservatisme in dat opzicht te verbreken en om voor de dichter de vrijheid te verwerven om over alle zaken te dichten. Het geslachtelijke in hun poëzie is iets nieuws, vurig en brandend. Bij Opperman is het een doodgewoon gegeven, waarmee de dichter werkt, zo doodgewoon, dat hij het kan aanwenden, niet om uiting te geven aan zinnelijkheid, maar aan tegenovergestelde gevoelens en gewaarwordingen; zelden verschijnt bij hem de erotische bloedbrand.

[p. 212]

De Zuidafrikaanse dichteres Elizabeth Eybers. In 1943 ontving zij de Hertzogprijs voor Poëzie van de Suid-Afrikaanse Akademie. Zij is de eerste en enige vrouw, die deze prijs ontving. Haar beste gedichten hebben een ‘suiwerheid, eenvoud en menslikheid wat hou hoogste waardering afdwing’.
(D.J. Opperman).

Uys Krige, de bekende schrijver en dichter, die zowel in het Afrikaans als in het Engels uitgaf. Op 18 mei jl. programmeerde de Vlaamse Televisie zijn spel ‘De Scherpschutter’, dat een zeer goed onthaal genoot.

[p. 213]

Een tweede kenmerk van Opperman is dat hij veel minder behept is met het zijnsvraagstuk. Hij wordt er minder door beklemd. Daarentegen staat dat hij heel weinig meedoet aan de individualistische zelfbejammering van de existentialist. Zijn geest gaat eerder in erbarming uit tot alles en allen, die lijden tengevolge van wetgeving, cultuurorde, godsdienstverschillen, maatschappelijke instellingen, en hij heeft deernis met de stadsmens en de stadsarbeider. Deze eigenschap zien wij geleidelijk toenemen in kracht, tot wanneer ze het hoogtepunt bereikt in de laatste bundel Blom en Baaierd (1956), en uitgroeit tot een derde eigenschap van zijn kunst: het besef van de vergankelijkheid van alles wat aarde en van de mens is. Alles en iedereen is onderhevig aan dezelfde ondergang en doem, en dit wordt het nieuwe aanvangspunt van een scherpe veroordeling van alle maatschappelijke ongelijkheid.

Deze toespitsing op het maatschappelijke, naast het natuurlijker optreden tegenover het zinnelijke, brengt mee dat Oppermans poëzie vrijer, menselijker, aandoet, een indruk die verhoogd wordt door de ondergeschikte rol van het zijnsvraagstuk. In zijn ontwikkelingsgang als dichter is zijn vertrekpunt de tegenstelling aardsgeestelijk, en dit eindigt in de universele botsing tussen chaos en orde, en zijn poëzie groeit uit tot een beeld van de mensheid, die in zijn zondigheid zucht naar verlossing:

Ons wat uit die slym
berg en ster berym,
roep oor die borreling van die moeras
deur die eeue in ons sange,
toesang en teensange
op Hom die groot hosannas.

(Paddas)

Tijdgenoten van geringer formaat, met hun debuutbundels, zijn: S.J. Pretorius (Vonke, 1943); Olga Kirsch (Die Soeklig, 1944); G.A. Watermeyer (Sekel en Simbaal, 1948) en Ernst Van Heerden (Weerlose Uur, 1942).

Na 1950 is de groei in de lyriek schaarser. De poëtische gestalte van de jongsten kan nog niet helder gevat worden, vooral ook omdat hun produktie geringer van omvang is. Onder hen moeten genoemd worden: Ina Rousseau - 1926 (Die verlate Duin, 1954), die de gevolgen van de zondeval als hoofdmotief aandurft;; L.S. Van der Walt (Vuurvoël, 1960), die beweegt tussen een uitbeelding van de schoonheid en de schending ervan, de zin van de concrete werkelijkheid en de duistere machten in de geest van de mens; Barend J. Toerin (Gedigte, 1960), die in het buitenland vol heimwee verlangt naar zijn vaderland en die dit dan schoner ziet, als een toevluchtsoord voor zijn gemoed. Bij Toerin bemerken wij ook een geestelijk vrijere en ruimere instelling tegenover het buitenlandse, net alsof de engere volksliefde moest plaatsruimen voor een wijdere menselijkheid. Voor de ontwikkeling van de Afrikaanse poëzie kan dit bijzonder waardevol worden.

Wat bij deze jongeren sterk opvalt, zijn de weinige sporen van beïnvloeding door het geslacht van de Louws. De sterkste figuur onder de jongeren is Peter Blum - Triëste, 1926 (Steenbok en Poolsee, 1955; Enklaves van die Lig, 1958), die een poging aanwendt om de menselijke beperkingen te overschrijden en dan de flitsende openbaringen van de eeuwigheid in zijn poëzie tracht vast te leggen. Als ouder persoon met buitenlandse achtergrond is hij trouwens rijper dan het geslacht, waartoe hij geestelijk behoort en hij staat vrijer tegenover de banden van de Afrikaanse samenleving, zodat hij ook het lachwekkende kan inzien, hetgeen uitloopt op een lichtere, spottende toon. Zijn gedichten ademen iets van de kunst van Toerin.

Op één aspect dient nog gewezen: de verschijning van de kleurling als dichter, beginnend met S.V. Petersen (Die Enkeling, 1944); verder P.J. Philander (Uurglas, 1955); met Lionel Sheldon (Weeklaag van die Wese, 1960) als jongste. Bij hen valt op het behoud van oudere poëtische vormen dan bij hun tijdgenoten, sterkere aanleuning bij andere dichters; en naar de inhoud: een geestesbevangenheid ten opzicht van de maatschappelijke ongelijkheid van de kleurlingengroep. Dit is geen verwijt, want de geestelijke onder- en achtergrond daarvan is zonder meer duidelijk. Maar bij beperkte aanleg wordt het eenzelvige geweeklaag eentonig. Toch is er een duidelijke kentering waar te nemen bij Philander (Vuurklip, 1960), hetgeen mogelijk kan uitlopen op een steviger bijdrage door deze groep.

Tenslotte moet erop gewezen worden dat de Afrikaanse dramatiek en lyriek mekaar in de jongste decade ontmoeten op het gebied van het versdrama, de nieuwste ontwikkeling in de poëzie van N.P. van Wyk Louw (Dias, 1952; Germanicus, 1956) en Dirk Opperman (Periandros van Athene, 1954; Vergelegen, 1956).