West-Vlaanderen. Jaargang 11

[p. 163]

Em. Langui
Frits van den Berghe
In het sociaal conflict van zijn tijd

Frits van den Berghe stamde niet bepaald uit een arbeidersmilieu, doch veeleer uit een nederig gezin van de intellectuele middenstand. Zijn vader had zich van eenvoudig onderwijzer opgewerkt tot hoofdbibliothecaris aan de Rijksuniversiteit te Gent en genoot een gewisse faam in de Vlaamse kringen van geschiedkundigen en archivarissen. Nijpende materiële zorgen zal de jonge Frits wel niet gekend hebben. Flink student, slaagde hij schitterend in zijn examens en - te oordelen naar de foto's uit die jaren - had hij zo wat de allure van een dandy te midden van de arme drommels, zijn studiemakkers aan de Academie.

Maar hij was opgegroeid in een volksbuurt te Gent, de vechtstad, vlak bij het huis van vader Anseele en op twee stappen van de Vrijdagmarkt en van het Garenpleintje, waar zich de woeligste tonelen van de klassenstrijd hebben afgespeeld. Zonder rechtstreeks bij de worsteling betrokken te zijn, werd de jeugdige, overgevoelige, ietwat romantische kunstenaar er diep door gemerkt. De hoogstaande morele principes van zijn onkreukbare vader zullen het sociaal bewustzijn bij Van den Berghe fel in de hand gewerkt hebben.

In zijn vroegste werken valt daarvan evenwel geen spoor aan te stippen. Toch is het een typisch feit, dat hij, eens te Latem gevestigd, al dadelijk de geestelijke spil, de theoreticus en de woordvoerder werd van de tweede groep in de kunstenaarskolonie (Leon en Gust de Smet, Permeke, De Praetere, Dessenys, Arens, enz.) die anarchistisch, ongelovig en vaag humanistisch, stelling nam tegen de eerste bent (Karel en Gustaaf van de Woestijne, Minne, Servaes, Valerius de Saedeleer, enz.). Tot een open conflict is het nooit gekomen, al waren de standpunten onverzoenbaar. Een wederzijds wantrouwen en een afwijzen van iedere samenwerking sloten trouwens een onuitgesproken maar oprechte wederzijdse erkenning en respect niet uit.

Het is wel eigenaardig dat, in het perspectief van de tijd, de tweede, opstandige groep ons eerder reactionair toeschijnt door zijn al te lang vastklampen aan een kwijnend impressionisme, dat door de andere sedert jaren werd verloochend.

Een vroeg huwelijk, drukkende gezinslasten, gemis van kopers, een ingewikkeld liefdeleven, een dolle fugue naar Amerika en de uitwijking naar Nederland in 1914 doen Frits ten slotte stranden te Amsterdam als een vrijwel ontredderd mens. Wel vond hij steun bij Gust de Smet en dienst trouwe Gusta, doch die hadden al even weinig practische zin in het leven als hij. Samen zouden zij de zwaarste beproevingen kennen en in de diepste armoede de vernederendste taken moeten aanvaarden. Zij hebben in de letterlijke zin van het woord het vuil linnen van de buren gewassen.

Die tijd van kommer en honger zal Frits van den Berghe zijn leven lang als een nachtmerrie en als een bedreiging boven het hoofd blijven hangen, ook als hij het later betrekkelijk - o, zó betrekkelijk - beter zal stellen. Wat hij aan den lijve heeft gevoeld, wat hem in zijn waardigheid als mens heeft gekrenkt, stapelt hij in zijn gemoed op, waar het groeit tot één grote aanklacht die rond de jaren 30 zal losbreken, toen hij, na de grote krach en de algemene vaandelvlucht van de moderne kunst, alweer schier brodeloos op straat stond. Uit die tijd dagtekent zijn medewerking aan een vooruitstrevend dagblad dat hem als illustrator en karikaturist aanwierf, doch hem de volste vrijheid liet wat stijl en geest van zijn bijdragen betrof.

Velen - waaronder menigeen die geen hand zou uitgestoken hebben om de kunstenaar te helpen - sloegen aan het jammeren, omdat een man van zijn gehalte als een soort functionaris aan een dagelijkse taak gekluisterd werd. Laten wij aannemen, dat het beroep van journalist niet de ideale werksfeer is voor een schilder en dat de dwingende eisen van een dagbladbedrijf hem meer dan eens dwars zullen gezeten hebben... hij die zó gaarne luierde, slenterde en droomde. Maar de man was weer het spook van de miserie kwijt en vond toch nog voldoende tijd om zijn esoterische, fantastische, surrealistische scheppingen - de beste van zijn levenstaak - verder uit te bouwen.

Het staat in ieder geval vast, dat hij nooit of nimmer één tekening heeft geleverd, waarin hij niet geloofde. Gewis, het is niet alles prima; dit werd trouwens van hem niet geëist, maar wat hij in zijn hoogste periode, tussen circa 1932 en 1939, het jaar van zijn dood, heeft geschapen als grafisch kunstenaar behoort tot het allerbeste van zijn loopbaan en niemand heeft het hem

[p. 164]

Fritz Van den Berghe: De Arbeider te midden van de overvloed.

vooralsnog nagedaan. Het begon met de aangrijpende reeks illustraties bij de roman van Paul Kenis Mast en Danneels, een der gruwelijkste moordgeschiedenissen uit de XVIII^de eeuw¹. Daarna leverde hij, week op week, karikaturen van personaliteiten die in het volle licht van de actualiteit stonden en waarbij vriend en tegenstrever het evenzeer moesten ontgelden. Sommige dezer spotprenten zijn vermaard gebleven, o.m. die op Kamiel Huysmans, Permeke, Graaf Lippens, Staatsminister Poulet, Wies Moens, enz., zonder te gewagen van de ontelbare schimptekeningen waarin hij later Hitler, Goering, Röhm en andere nazi-leiders aan de kaak stelde.

Wat de louter politieke prent betreft, willen wij alles wat een momenteel karakter draagt, hoe knap het ook is, buiten beschouwing laten. Net zoals een journalist schrijft een karikaturist vaak in het zand. Doch drie hoogtepunten vallen in dit omvangrijk oeuvre aan te stippen: primo, de illustraties bij de Weense Week² naar aanleiding van de arbeidersopstand te Wenen tegen Dolfuss (1934); secundo, de talloze getuigenissen en aanklachten tegen de vijanden van de Spaanse Republiek tijdens de burgeroorlog (1936-38) en ten slotte de honderden vlijmscherpe, onverbiddelijke en vaak profetische waarschuwingen tegen het Derde Reich en tegen de nakende oorlog. Deze drie tragische gebeurtenissen hebben bij Frits van den Berghe zo danige momenten van heilige verontwaardiging, van bittere teleurstelling en, spijt alles, van bovenmenselijk vertrouwen gewekt, dat de werken, in die gemoedstoestanden ontstaan, nog lang zullen voortleven nadat de feiten in de nevel van het verleden zullen vervaagd, verdraaid en verdoezeld zijn. Naast de ijselijke fotografische documentatie waarover de moderne geschiedschrijver beschikt, zullen de tekeningen van Frits van den Berghe, nationaal en internationaal, getuigenis blijven afleggen van de zware noden en de hoge verzuchtingen der mensheid van de jaren vóór de eerste Wereldoorlog: dorst naar gerechtigheid, kamp voor vrijheid en streven naar geestelijke ontvoogding. Onze kunstenaar staat, als mens en als graficus, op het zeer verheven peil van Frans Masereel, Käthe Kollwitz en Honoré Daumier.

1 De tekeningen berusten thans in het Prentencabinet van de Koninklijke Bibliotheek van België.

2 Bij een tekst van A. van de Moortele.

[p. 165]

Fritz Van den Berghe: Tekening in Oost-Indische inkt. Gedateerd op rug: 1932. 2.2 × 16 cm.

Fritz Van den Berghe: De slapende arbeider. (1924) - Doek 120 × 140 Gent, Verzameling J.-M. Mees.