West-Vlaanderen. Jaargang 11

[p. 18]

DR. L. DEVLIEGHER

De restauratie van het belfort te Brugge
Enkele nota's

Het onderhoud en de restauratie van een gebouw als het belfort te Brugge, is geen gemakkelijke opgave. Het nazicht van moeilijk bereikbare muurvlakken, het onderzoek naar oude toestanden, het opmeten van verweerde profielen, het opzoeken van het oude bouwmateriaal en van eventueel vervangingsmateriaal, het nauwlettend waken over de goede uitvoering der werken stelt de leidende architekt inderdaad voor vele problemen.

Onder leiding van architekt M. Vermeersch uit Brugge, werden tijdens de laatste jaren reeds een aantal werken aan de halle uitgevoerd, o.m. de herstelling van de bovenzalen. Na een uitvoerig onderzoek van halle en belfort werd thans door dezelfde architekt een ontwerp voor de restauratie van het ganse gebouw opgemaakt; aan de hand van de daarbij horende memorie van toelichting willen we hier in 't kort de voorgestelde werken overlopen.

Het ganse restauratieontwerp is in vier loten ingedeeld; enkel lot I, dat betrekking heeft op het achtzijdig bovengedeelte, is nu voor advies aan de Koninklijke Kommissie voor Monumenten en Landschappen overgemaakt (afb. 4). Dit achtkantig gedeelte is een uit 1483-1487 daterende toevoeging aan de twee vierzijdige verdiepingen die zelf uit de 13^de-14^de eeuw stammen, (afb. 1), en wel het oorspronkelijk koncept uitmaken. Door het gebruik van Ledische zandsteen en door een slanke opbouw kontrasteert dit jonger werk met de vierzijdige bakstenen benedenverdiepingen die o.a. met het ongeveer even oude belfort van Ieper te vergelijken zijn. Deze achtzijdige toevoeging heeft de oorspronkelijke bouw wel buiten verhouding verhoogd, maar het silhouet is ons zo vertrouwd geworden en de twee gedeelten zo één, dat het verschil in opvatting en uitvoering maar aan weinigen meer opvalt.

Oorspronkelijk was de achtkant voorzien van een spits die door een beeld van S. Michiel bekroond was; spits en beeld werden echter in 1493 door een brand vernield. Een borstwering en een nieuwe spits, met als bekroning een klimmende leeuw, kwamen in 1499-1501 tot stand (afb. 2). Deze torennaald brandde af in 1741.

De huidige borstwering, uit 1822 daterend en in 1901 hersteld, bevindt zich over 't algemeen in slechte staat. Talrijke onderdelen worden door metalen banden aan elkaar vastgehouden. De arduinen kruinversiering lijkt ons nog best bewaard; een gedeelte zal bij de restauratie opnieuw kunnen gebruikt worden, indien men het tenminste wel noodzakelijk acht deze versiering te herstellen. Ze komt inderdaad niet op oude afbeeldingen voor en dateert maar van 1822.

Van het eveneens uit 1822 daterende torendak zijn het timmerwerk en de zinkbedekking in zeer slechte staat; beide moeten volledig vervangen worden.

Een belangwekkender probleem vormen de galmgaten (afb. 5). Op alle oude afbeeldingen van het belfort, waarvan de vroegste uit het einde van de 15^de eeuw - ttz. de tijd van de opbouw - dateren, zijn de hoge galmgaten in de achtkant van één horizontale indeling voorzien. Het zo ontstane bovengedeelte - het tegenwoordige eigenlijke klokgat - was en is niet onderverdeeld; het benedengedeelte bestond oorspronkelijk uit twee spitsbogige openingen waarvan nu nog de gepaarde boogjes en de zijrechtstanden bestaan. In de 19^de eeuw (1822?) werden deze benedengedeelten der klokgaten grondig gewijzigd: de gepaarde openingen werden sterk ingekort, en eronder maakte men kleinere vensteropeningen in een grotendeels bakstenen parement. Achter deze zo gewijzigde benedenhelft bevinden zich nu de machinekamer, de beiaardkamer en 't verblijf der bewakers. Het lijkt ons wel de moeite waard de mogelijkheid te onderzoeken de benedenhelft van deze galmgaten terug in de oude toestand te brengen. Nu immers, verliezen de slanke klokgaten de helft van hun waarde, terwijl ze in de oude vorm teruggebracht, opnieuw een sprekend vertikaal accent zouden bezitten. Aan de binnenzijde van die galmgaten werd tijdens vroegere restauraties arduin aangewend. Het spreekt vanzelf dat eventuele herstellingswerken aan de galmgaten - en tevens aan gans de achtkant - dienen uitgevoerd te worden met Ledische zandsteen, of bij ontstentenis daarvan met een steen die deze zo dicht mogelijk benadert. (b.v. Massangis).

De borstwering onderaan de achtkant en de vier hoektorentjes horen eigenlijk niet meer bij dit gedeelte van

[p. 19]

Meester van de Lucia-legende, O.L. Vrouw en maagden.
(4^de kwart 15^de eeuw; Detroit, Detroit Institute of Arts). (afb. 1)

Meester van de Lucia-legende, Retabel van Sint-Niklaas: detail uit het middenpaneel (omstreeks 1500, Brugge, Groeningemuseum). (afb. 3)

J.B. van Meunincxhove, Zicht op de markt te Brugge.
(17^de eeuw; Brugge, Groeningemuseum). (afb. 2)

Belfort te Brugge, bovengedeelte. (afb. 4)
Foto M. Vermeersch

[p. 20]

Belfort te Brugge, detail van de achtkant. De galmgaten zijn in twee gedeeld; de benedenhelft bestond oorspronkelijk uit twee gepaarde openingen, waarvan o.m. de afdekkende spitsboogjes (met drielob) nog bestaan. (afb. 5)

het belfort; uit praktische overwegingen echter, worden ze toch in de eerste schijf van de werken ondergebracht (afb. 4 en 6).

Van de vier hoektorentjes werden twee spitsen op het einde van de 19^de eeuw hersteld: de zuid-westelijke volledig, de noordwestelijke gedeeltelijk met arduin. Daar men voorziet de twee andere spitsen (van Ledische zandsteen) te herbouwen, ware het hier wellicht de gelegenheid ook de twee eerstgenoemde spitsen met zandsteen te hermaken. De torentjes zelf rusten op een overkraging die met beeldhouwwerk versierd is; aangezien dit nu bijna gans verweerd is, blijft het een vraag of een herstelling van deze versiering nog mogelijk of zelfs gewenst is.

De vier luchtbogen die tussen de hoektorentjes en de achtkant aangebracht zijn, lijken nogal erg verweerd; een nauwkeurig onderzoek naar hun toestand ware gewenst.

De borstwering tussen de torentjes heeft bijzonder veel van weer en wind geleden. Een restauratie van de bestaande toestand is o.i. te verkiezen boven een herstelling die het terugplaatsen voorziet van de nu niet meer bestaande kruinversiering die we enkel door grafische dokumenten kennen, en waarvan de rekonstitutie toch meer hypotese dan restauratie zou zijn.

De overige werken maken de loten II, III en IV uit en komen maar later aan de beurt; ze worden hier bondig samengevat.

In elke zijde van de tweede vierzijdige verdieping bevindt zich een gepaard galmgat, waarvan elke opening

Belfort te Brugge. Gewijzigde benedenhelft van de galmgaten in de achtkant, hoektorentje en borstwering van de tweede vierzijdige verdieping. (afb. 6)
Foto's M. Vermeersch

op haar beurt door een middensteun gesplitst is. (afb. 4). Van de oorspronkelijke middensteunen is zeer weinig bewaard gebleven: op de noordkant de grote middensteun van Doornikse steen; op de oostkant enkele fragmenten van Ledische zandsteen van de twee kleine steunen. Alle andere middenstijlen zijn, waarschijnlijk in de loop van de 19^de eeuw, op een tamelijk harde wijze met arduin gerestaureerd. De restauratie van andere gedeelten van deze galmgaten zal ook het vraagstuk van de vervanging van de arduinen steunen te berde brengen.

Onder het noordelijk galmgat zit, in een vooruitspringend vlak bakstenen metselwerk, de ronde stenen omlijsting van het oude uurwerk. Men voorziet hier het verwijderen van de later aangebrachte bepleistering en het herstellen, waar nodig, van de omraming. (afb. 7). Onderaan de tweede vierzijdige verdieping zijn tegen drie hoeken steunberen geplaatst: twee zijn van Ledische zandsteen, een derde van jongere datum, is van arduin. Het bijbouwen van een vierde steunbeer op de noord-westelijke hoek schijnt ons weinig nuttig, zoveel temeer dat over de oorspronkelijkheid van die hoeksteunen gegronde twijfel bestaat.

Aan de bakstenen borstwering tussen de twee vierzijdige verdiepingen bestaat de restauratie voornamelijk uit het vervangen van de totaal verweerde kapitelen, basementen en schietgaten van Ledische zandsteen. Ook hier heeft de baksteen veel beter stand gehouden dan de natuursteen. Onder de borstwering bevindt zich langs de kant van de markt de datum 1619, een herin-

[p. 21]

nering aan toen uitgevoerde werken. Dat vele toeristen door die datum over de ouderdom van het belfort misleid zouden zijn, is toch geen ernstig argument om die datum weg te kappen, zoals het beschrijvend bestek voorziet. (afb. 7).

Men voorziet verder de vervanging van het ijzeren balkon op de eerste vierzijdige verdieping door een balkon dat gemaakt zal worden naar een pentekening uit 1741. De straat- en binnenkoergevels vormen een mooi geheel dat met veel eerbied zal moeten behandeld worden. De restauratie betreft hier hoofdzakelijk water- en gootlijsten en vensterrechtstanden. Bijzonderlijk het herstellen van de vensters lijkt ons delikaat; zoals gebeurd is aan de vier spitsboogvensters langs de Oude Burg, mag niet meer dan nodig vervangen worden. Het totaal vernieuwen van de vensteromramingen, zoals in 1950 geschiedde aan de vensters op de verdieping langs de Hallestraat, zou toch maar in uiterste noodzaak mogen gebeuren.

Uit dit korte overzicht blijkt welke problemen de restauratie van een oud gebouw stelt; voor een eerste rangsmonument als het belfort van Brugge moet de architekt dan nog meer dan in andere gevallen met voorzichtigheid optreden. De h. Vermeersch heeft met de restauratie van het huis De Munte in de Vlamingstraat bewezen dat hij weet dat restaureren niet is: het leveren van zoveel mogelijk nieuw materiaal, maar wel: het zoveel mogelijk behouden van wat bestaat.

Belfort te Brugge, benedengedeelte. (afb. 7) Foto M. Vermeersch

We hopen dat de architekt, in nauwe samenwerking met de officiële instanties voor monumentenzorg, de restauratie van het belfort tot een goed einde zal brengen.