West-Vlaanderen. Jaargang 11

[p. 10]

STAF NEES
Stadsbeiaardier te Mechelen. Directeur Koninklijke Beiaardschool Jef Denijn.

De hedendaagse beiaardkunst in Vlaanderen

De hedendaagse beiaardkunst in Vlaanderen is onbetwistbaar een tijdperk van grote bloei ingetreden. 't Is het schitterend resultaat van een levenswerk dat in de persoon van Jef Denijn zijn grondslag vindt.

De geschiedenis van deze specifiek Vlaamse kunst bewijst dat ze niet altijd even bloeiend is geweest, doch ook jaren van verval heeft gekend. Werd de 17^de eeuw de Gouden Eeuw genoemd voor kunsten en wetenschappen zonder onderscheid, dan was dit niet minder waar voor de beiaardkunst. Jammer genoeg kende deze opgang kenmerken van verzwakking in de daaropvolgende jaren van de 18^de en 19^de eeuw, waarin oorlogen en revolutie de grootste oorzaken waren; gevolgen daarvan enerzijds de toestand van de beiaarden zelf, anderzijds faalden vaak de beiaardiers, of althans degenen die zich aldus noemden, in hun taak. Beiden zijn elk afzonderlijk niet denkbaar om de beiaardkunst als kunst te bevorderen.

Immers de liefde van de beiaardier voor zijn instrument is noodzakelijk, om er te kunnen borg voor staan dat door vakkundig toezicht de goede staat ervan bewaard blijft. Dit was geenszins het geval in deze hogervernoemde periode, omdat de meeste beiaardiers slechts liefhebbers waren en allerminst degelijke muzikanten, met het onvermijdelijk gevolg dat het instrument aan belangstelling verloor.

De liefhebber-beiaardier, onbekwaam de beiaardkunst als dusdanig te beoefenen, geraakte de zin en de betekenis kwijt van zijn taak, verwaarloosde de zorg voor het instrument en kon hierdoor zelf bezwaarlijk nog interesse opwekken. Van onkunde komt onverschilligheid, twee factoren die geleidelijk het verval inluiden. Er waren wel uitzonderingen doch het geringe aantal, zowel als de kwaliteit ervan, waren onvoldoende om de beiaardkunst van decadentie te redden.

In één plaats, onder enkele andere, werd de beiaard als instrument in ere gehouden en werd er met toewijding over zijn behoud gewaakt. Maar daarbij bleef het ook weer niet, want bekwame musici bespeelden met vaardigheid dit waardevol instrument. En zelfs te Mechelen, waar alles aanwezig was om de belangstelling voor de beiaardkunst gaande te houden, moest er een Jef Denijn komen die met besliste hand de nakende ondergang afwendde.

In deze figuur waren muzikaal talent en virtuositeit de stuwkracht om met volharding en vaste wil de beiaardkunst een hernieuwde opgang voor te bereiden.

De naam Jef Denijn is onafscheidelijk verbonden aan de beiaardkunst; zijn leven en zijn werk zijn hierdoor van uitzonderlijke betekenis. In 1862 geboren te Mechelen was zijn vader Adolf de toenmalige stadsbeiaardier. Alhoewel de jonge Denijn een geboren muzikant is, vat hij ingenieursstudies aan om ze vrij vlug te laten varen terwille van zijn blindgeworden vader die hij als beiaardier moest opvolgen.

Het bleek heel gauw dat de jonge aspirant-beiaardier zin had voor verfijning in voordracht en een uitgesproken zuiver harmonisch gevoelen bezat. Zijn eersterangs instrument was hem hiervoor een dankbaar middel en toch gaf het hem geen honderd procent bevrediging. Denijn wilde nog meer verfijning en soepelheid bekomen in de aanslag en het werd voor hem een intens zoeken naar de mogelijkheid tot de verwezenlijking ervan, waarbij enige ervaring gedurende zijn ingenieursstudies opgedaan, hoe gering ook, hem nu toch voor een goed deel te pas kwamen. Een zoeken naar technische verbetering van zijn instrument, zo voor wat de verbindingen betreft, qua draden en veren, gaf hem geleidelijk de gewenste voldoening.

Zijn spel was het beste bewijs; het getuigde meer en meer van een technische en muzikale beheersing van het instrument, dat als het zwaarste bekend stond onder de toenmalige beiaarden van de wereld. Van gewone bespeling kwam het tot een samengesteld programma en lang duurde het niet vooraleer Denijn het beiaardspel de vorm van concert aannam. Het begon met enkele vrienden-luisteraars die op vastgestelde dagen een concert konden beluisteren tot in 1910 na het congres van het Algemeen Nederlands Verbond, te Brussel, de congressisten naar Mechelen kwamen om een Denijn-beiaardconcert te beluisteren, concert dat een buitengewone bijval genoot, vooral bij de talrijke noorderburen. Entoesiaste artikels verschenen hier en in Nederland over dit énig slotconcert. De gevolgen waren dan ook zeer gunstig; steeds meer luisteraars, waaronder talrijke vreemdelingen, stroomden toe.

[p. 11]

Stemmige hoekjes in de buurt van de St.-Romboutstoren werden bij voorkeur opgezocht en in de stille straten kon men ongestoord het betoverend en ontroerend klokkenspel beluisteren.

Denijn's concerten, enig in hun genre in die periode, oogstten roem in eigen land, maar ook over de grenzen en zelfs over de wijde wereldzeeën. Duizenden kwamen onder de indruk van dit meesterlijk spel.

De verloren belangstelling was heropgewekt en de gunstige weerslag bleef niet uit. De Vlaamse steden wisten zich opnieuw bewust over het bezit van een beiaard, veelal in staat van verplicht zwijgen met het nefaste gevolg van verwaarlozing.

Er werd opnieuw zin en begrip getoond voor het verloren gewaande instrument dat men weer als volwaardig wilde herstellen. Deze gunstige evolutie bleef dan ook in het buitenland niet zonder gevolgen. Nederland en Frankrijk volgden België op de voet, Engeland en Portugal vulden de rij aan.

Op wie beter dan op Jef Denijn zelf zou men beroep doen om advies en leiding in deze kwestie. Op zijn kunde en ervaring werd nu voortaan aanspraak gemaakt om de voorgenomen herstellingswerken te ordenen. De ene stad na de andere kwam aan de beurt, ofwel om de bestaande beiaard in ere te herstellen, ofwel om er een gloednieuw instrument te installeren. De nieuwe spelen werden in de regel gebouwd naar Mechels model en volgens Denijn's geëxperimenteerde aanwijzingen. Het leek wel een naijver tussen de steden onderling om de beste, de zwaarste, de mooiste beiaard te bezitten. Eens het instrument klaar, wilde men het beluisteren en, in navolging van Mechelen, kon men in vele steden van eigen land maar ook in de vreemde een beiaardconcert geprogrammeerd zien.

Feestelijkheden in de stad, de kermis, processies, het waren allemaal dankbare gelegenheden om beiaardbespelingen te houden, die de feestelijke atmosfeer wisten te scheppen die er bij hoort. Heel dikwijls verhoogde een gastbeiaardier de aantrekkelijkheden.

Na 25 jaren onverminderde inspanning kon men over een lange weg terugblikken die in sterk opgaande lijn reeds een eerste hoogtepunt had bereikt.

In 1922 kon men een eerste merkwaardige verjaring in het nieuw geschiedenisboek van de beiaardkunst aantekenen, namelijk de 35^ste verjaring van de aanstelling van Jef Denijn als beiaardier.

Dit ambtsjubileum werd met een groots opgezette viering herdacht. Maar het werd meer voor een verdienstelijk man als Denijn dan wierook en bloemen, het was de inzet van een nieuwe opdracht, en wel de gezagvolle stichting van een Beiaardschool. De vele vrienden van de meester en zijn nog talrijker bewonderaars waren reeds lang met dit plan begaan en drongen meer en meer aan opdat Denijn deze beslissing als noodzakelijk zou overwegen.

Op de bewuste viering werd de stichting van een beiaardschool aangekondigd die in onze dagen trots mag gaan op een wereldberoemde faam en eervol werd onderscheiden met Koninklijk. Het eerste werd haar verworven goed recht na jaren van inspannend werk, het tweede is naar waarde en verdiensten letterlijk en figuurlijk de kroon op het werk.

Enkele namen en cijfers illustreren wellicht een paar aspecten van de betekenis van de Beiaardschool in de geschiedenis van de Beiaardkunst.

Over al die jaren volgden een driehonderdtal leerlingen de school, waarvan ongeveer een honderdtal er in gelukten het einddiploma te behalen. Ze zijn over de hele beiaardwereld verspreid d.w.z. de hele aardbol rond; vanaf Nieuw Zeeland en Australië tot Canada en Nederland als leiding gevende gebieden gevolgd door Frankrijk, Engeland, Ierland en Denemarken, om ook Kaapstad en een paar andere localiteiten in Zuid-Afrika niet te vergeten.

Eens als geschoolde beiaardiers in hun eigen land gevestigd, waren zij de ware propagandisten van de hernieuwde beiaardkunst volgens de richtlijnen van de Beiaardschool, waar ze deze kunst door grondige studie hadden leren waarderen en aanvoelen, om ze op hun beurt verder te verspreiden en te leren kennen. Eminente meesters hadden terecht die bagage hiervoor meegegeven: Jef Denijn kwam de interpretatie ten deel, Jef Van Hoof vertegenwoordigde de compositie voor beiaard en Staf Nees stond in voor de speeltechniek. De invloed uitgaande van deze drie meesters kon niet anders dan een blijvende stempel nalaten op al dezen

[p. 12]

die hem ondergingen zowel als op hun verdere loopbaan. Het was dan niet te verwonderen dat Jef Denijn's initiatief met betrekking tot het inrichten van zomeravondconcerten haast in alle beiaardsteden in binnen-en buitenland een getrouwe navolging vond. De sterk evoluerende belangstelling voor de beiaardkunst had met de jaren ook toegang verkregen tot de Verenigde Staten, waar zich sedert de stichting van de Beiaardschool reeds enkele oudleerlingen hadden gevestigd. Deze jonge natie, bewust van het gemis aan kultuur, stond helemaal ontvankelijk voor al wat Europa bracht aan kunst en voor haar althans aan kulturele nieuwigheid; zo ook de beiaardkunst, die blijkbaar de Amerikanen wist te veroveren en zich op een verrassend goed onthaal kon verheugen.

Waar men de St.-Romboutstoren als model wilde voor de nieuw op te bouwen toren, was Jef Denijn vanzelfsprekend ook daar de man om de beiaardinstallatie te adviseren. In 1927 stak hij zelfs de Oceaan over om er de nieuwe beiaard van Albany, staat New York, naar zijn richtlijnen gebouwd, te gaan huldigen en meteen nog enkele andere te bespelen.

Tot aan zijn tragische dood, in 1941, tengevolge van een ongelukkige val, heeft de meester ononderbroken gewerkt aan de uitbouw van de beiaardkunst; met doorzetting en wilskracht leidde hij zijn eigen gevestigde school die door de jaren heen de sterke burcht betekende waarin ons bijna vergeten patrimonium nieuwe glans kreeg door de warme bezieling van een meester.

Aan Jef Denijn's kunst, zijn virtuoos en gevoelvol spel, is men alle waardering verschuldigd voor de heropleving en de verspreiding van de beiaardkunst. Aan hem komt ongetwijfeld de eer toe dat de 20^ste eeuw kan en mag vergeleken worden met de Gouden Eeuw in de geschiedenis, toen de befaamde klokkengieters, de gebroeders Hemony, hun prachtige klokkenspelen goten. In vele torens vindt men nog op onze dagen, Hemony-klokken of een gedeeltelijke Hemony-beiaard, die terecht als een uitzonderlijke rijkdom kan worden beschouwd.

Evenals in de 17^de eeuw, streeft elke stad of gemeente ernaar een beiaard te bezitten en maakt het instrument de rechtmatige trots uit van de bewoners.

Meester Jef Denijn heeft de stevige grondvesten bepaald waarop wij, zijn oud-leerlingen, verder uitbouwen en steeds een hoger niveau trachten te bereiken. Dat is de niet geringe verantwoordelijkheid, het gemeenschappelijk erfdeel van onze en de komende generaties. Na de tweede wereldoorlog kregen de klokkengieters vele belangrijke opgaven: verdwenen klokken hergieten en ook geheel of gedeeltelijk verwoeste beiaarden herstellen. Hierdoor kregen ze hun grote kans en konden ze hun verworven ervaring nog aanzienlijk verrijken. De vooruitgang van de wetenschap en de techniek kwam ook de hedendaagse stemtechniek voor klokken ten goede. Met behulp van ultra moderne instrumenten heeft men bij het stemmen van klokken grote vooruitgang gemaakt; ook de nieuwe techniek van het gieten is er fel op vooruit gegaan. Daaruit volgt dat de nieuwe klokkenspelen uit de beste gieterijen vele andere bestaande ver overtreffen in klankzuiverheid en technische verfijning. Het gevolg hiervan is dat verouderde of slecht gestemde klokkenspelen moeten hergoten of een totale hernieuwing dienen te ondergaan.

Op die wijze helpen de klokkengieters voor een groot deel mee aan de evoluerende beiaardkunst in Vlaanderen, dit klein land dat ontegensprekelijk het voorrecht geniet de ganse beiaardwereld te beheersen.

Ook van de Kon. Beiaardschool van Mechelen, onder de leiding van ondergetekende, die zijn illustere voorganger waardig tracht op te volgen, gaat er onbetwistbaar een invloedrijke leiding uit, zowel voor de vorming van flinke beiaardiers als voor de toonaangevende muzikale leiding steeds in de geest en volgens de richtlijnen van Jef Denijn. Nog steeds telt de Kon. Beiaardschool een aanzienlijk getal studenten komende uit de verschillende streken van eigen land, maar ook van ver over de grenzen. Steeds worden aan hen meer en meer eisen gesteld: de technische leiding wordt steeds intenser doorgedreven en wat de muzikaliteit betreft liggen de normen betrekkelijk hoog. De kon. Beiaardschool blijft op de hoogte van haar tijd en weet met kunde en gezond inzicht de aanpassing door te voeren. Het mag ons dan ook geenszins verwonderen te horen beweren dat op onze dagen de beiaardkunst in Vlaanderen en ook ver in het buitenland een ongemeen bloeitijdperk doormaakt. De bewijzen liggen voor de hand; één ervan is het meest sprekende: de avondconcerten gedurende de zomermaanden die naar het voorbeeld van Mechelen overal worden ingericht, waar men over een goede beiaard beschikt.

Er zijn Brugge, Antwerpen, Gent, Nieuwpoort, Aalst, Lokeren, Mol, Meise, Tongeren, Tienen e.a. waar de beiaard bespeeld wordt door een gediplomeerd beiaardier die er voor zorgt de luisteraars gratis een uur kunstgenot te laten ondergaan.

De befaamde zomeravondconcerten op St.-Romboutstoren vormen beslist de hoofdschotel, deze concerten dwingen steeds meer en meer ieders bewondering af. Samenstelling van de Mechelse beiaard zoals Jef Denijn hem jaren lang bespeelde: 46 klokken met een totale bronsmassa van 35.000 kg. Uitbreiding in 1947 tot 49 klokken met een totaal gewicht van ongeveer 38 ton. Een zeer verscheiden werking op beiaardgebied houdt de belangstelling levendig, zo bijvoorbeeld de georganiseerde beiaarddagen door de Bond van de oud-leerlingen van de Kon. Beiaardschool. Ze worden ingericht in samenwerking met het plaatselijk gemeentebestuur bij gelegenheid van een of andere viering of om een pas geïnstalleerde beiaard eens zijn deel te geven en door bespelingen degelijk in te huldigen.

Het feestelijk karakter van zulke dagen werkt in op de

[p. 13]

Staf Nees bespeelt de beiaard.

Een groep Vlaamse beiaardiers te Mechelen
(Lustrumviering Oud-Leerlingenbond Kon. Beiaardschool 1959).

V.l.n.r.:

J. Brauns, H. Beenen, A. Schynkel,

J. Mangelinckx, A. De Groot,

A. Wagemans, G.V.d. Bergh,

J. Gebruers, F. Vos, J. Verniers,

Staf Nees, R.V. Steenwegen,

V.V. Geyseghem, Pater J. Feyen,

P.V.d. Broek, J. Rottiers,

W. Harthoorn,

Lid. Ned. Klokkenspelers,

J.V. Stappen.

Beiaardles. Derde persoon van links is Meester Jef Denijn.

[p. 14]

onderlinge samenhorigheid en de eensgezindheid van de grote beiaardfamilie en kan niet anders dan stimulerend nawerken ten gunste van beiaard en beiaardier. Het beste bewijs van de bestendige evolutie van de beiaardkunst in Vlaanderen is wel het stijgend aantal nieuwe beiaarden in de laatste jaren.

Postel (Abdij), Meise, Mol, Nieuwpoort, Veurne, St.-Niklaas (gans vernieuwd), Dendermonde, Kortenbosch, Hoogstraten, Harelbeke, Genk, Lokeren, Aalst (gans vernieuwd), kortelings: Zottegem, Ieper, Menen, Herentals.

Voor wat het beiaardrepertorium betreft schreef Jef Denijn in zijn studie Wat zal de beiaard spelen? over de reeds bestaande composities uit de voorgaande eeuwen. Wie onder de beiaardiers, waar ook ter wereld, zal niet vertrouwd geworden zijn met de Preludiums en Fuga's van Van den Gheyn. De vereeuwiging van deze naam gaat terug tot de 17^de eeuw. Van den Gheyn, de toenmalige organist en stadsbeiaardier van Leuven, schreef onovertroffen klassieke beiaardmuziek; hij wordt algemeen aangezien als de Bach van de beiaard. Nog andere namen zijn waard vernoemd te worden als 17^de-eeuwse beiaard-componisten: B. Schepers, stadsbeiaardier te Aalst, Leblanc in Gent, Colfs, vader en zoon te Mechelen.

In de 18^de eeuw vermelden we De Gruytter's te Antwerpen, met zijn bekend en zeer merkwaardig repertoriumboek, dat allerlei composities van tijdgenoten bevat door hem voor zijn instrument bewerkt, benevens eigen werken.

De 19^de eeuw gaf ons Volckerick te Antwerpen, waarvan best gekend zijn Melodische Preludes, daarnaast talrijke bewerkingen. Adolf Denijn schreef enkele verdienstelijke stukjes en de lijst van beiaardcomposities werd aangevuld met enkele pareltjes door Jef Denijn zelf. Dit was ongeveer alles wat toen bestond.

Aan de huidige leiding van de Koninklijke Beiaardschool moet men het rechtmatig leeuwenaandeel toeschrijven, dat de beiaardkunst tot zulke triomferende bloeiperiode bracht. De wereldfaam heeft dit Internationaal Instituut voor Beiaardkunst verworven, dank zij haar veelvuldige activiteiten op het terrein van beiaardcompositie, beiaardspel en muziekuitgaven.

Het is steeds een der grote zorgen geweest van de Beiaardschool het eigen repertorium met degelijke beiaardcomposities te verrijken. Maar naast de talrijke bewerkingen van het lopend volksrepertorium door de beiaardiers zelf aangepast, waren de specifieke beiaard-composities zeer schaars.

Beiaard van Nieuwpoort.
Klavier van de diachromatische beiaard.

Beiaard van Nieuwpoort.
Klokkenspel van de diachromatische beiaard.

[p. 15]

Reeds kort na de stichting van de school verschenen de sublieme beiaardcomposities van Meester Jef Van Hoof op de programma's, composities die nog steeds gelden als de ideale voorbeelden van degelijke beiaardmuziek. Benevens de zuivere en enkele effektvolle werken van Meester Jef Denijn zelf, verschenen spoedig daarop werken van Staf Nees, Paul Gilson, Kam. Lefèvre, J. Van den Plas, enz.

Vooral na de tweede wereldoorlog werd dit initiatief nog verder doorgedreven. Om de toondichters nog meer te stimuleren werd elk jaar een compositiewedstrijd ingericht. Uitgeschreven op internationaal plan is het een onverhoopt succes geweest. De inzendingen komen toe uit alle werelddelen en de bekroonde composities - er zijn verschillende reeksen - worden ook financieel beloond. Een internationale jury beslist hierover. De Koninklijke Beiaardschool heeft haar eigen muziekuitgave van de bekroonde beiaardcompositie uit de competitie. Dit deze wedstrijden succesrijk zijn, bewijzen de talrijke degelijke composities die op de catalogus voorkomen. Talrijke eersterangs-toondichters namen er aan deel, namen als Arthur Meulemans, Henk Badings, Marinus de Jong, Gaston Feremans, Fred Marriott enz. staan borg voor de degelijkheid van hun hoogstaande werken.

Vervolgens komen de speelwedstrijden voor gediplomeerde beiaardiers, die het bekroonde werk als verplicht stuk dienen te vertolken benevens een repertorium dat verschillende genres omvat, de compositiewedstrijden met de uitvoering van die werken vervolledigen.

Vermelden we tenslotte nog het contact van de Koninklijke Beiaardschool met de oud-leerlingen, over de hele wereld bedrijvig, dat zeer levendig wordt gehouden. Regelmatig is er een wederzijdse uitwisseling o.a. van programma's, uitnodigingen, om als gastbeiaardier op te treden, het tijdschrift van de oud-leerlingen enz. De beiaardbespelingen, die op geregelde tijdstippen van het jaar gehouden worden en door de Koninklijke Beiaardschool ingericht, bv. met Kerstmis en Pasen en bij andere gelegenheden, worden door omzendbrieven aan alle oud-studenten meegedeeld. Hetzelfde geldt voor nieuw-uitgegeven beiaardcomposities.

Betekenisvol blijven de Concerttournees in het buitenland ondernomen door de meest vooraanstaanden van onze beiaardiers, die onze eigen Vlaamse kunst volwaardig op vreemde bodem uitdragen.

Jef Denijn's grote kunst en zijn persoonlijkheid werken nog steeds invloedrijk na; het is de kleine inzet geweest naar de roem die Vlaanderen met rechtmatige trots voor de wereld uitspreidt.