West-Vlaanderen. Jaargang 11

[p. 8]

Brugge. Toren van de Halle.

EUGEEN UTEN
Meester-beiaardier te Brugge

Georgius du mery me fecit
Brugis anno 1748

Hoe het groeide

Om zijn uitzonderlijke klankrijkdom, zijn bijna volmaakte zuiverheid van toon en het mals-ronde timbre van zijn klokken wordt de Brugse beiaard als het edelste van onze klokkenspelen beschouwd. Deze beoordeling is niet gegroeid uit een enggeestig chauvinisme; zij is integendeel de objectieve realiteit, gestaafd door het eensluidend oordeel van bevoegde vakmensen. Het sierlijke Brugse Belfort draagt de mooiste schakel van de melodieënketen, die zich van toren tot toren door de Lage Landen slingert.

Vanaf de eerste ontwikkelingsjaren van de torenmuziek verheft zich de machtige stem van het Brugs vrijheidssymbool in het koor der zingende torens. Reeds in het begin van de 14^de eeuw bevonden zich vier klokken in de nog onvoltooide Halletoren. Zij vormden geen samenspel; het gelui van ieder klok had een eigen betekenis: de schepenklok diende om de magistraten ter zitting te roepen; de bruidsklok werd geluid bij voorname huwelijken; de werkklok duidde het begin en het einde van de werktijd aan; de gemeenteklok was een onderdeel van het torenuurwerk en kondigde dus de tijd aan. Deze laatste klok was de kiem waaruit zich het latere klokkenspel zou ontwikkelen. In de 14^de en 15^de eeuw werden steeds meer klokken bij het uurwerk-mechanisme ingeschakeld. In het begin van de 16^de eeuw vormden zij een volledig octaaf, maar tot dan bleven zij een onderdeel van het uurwerk zonder daarbuiten gebruikt te worden.

Voor Brugge vinden we de eerste aanwijzing, die duidt op een klokkenspel, met de handen bespeeld, in de oude stadsarchieven van 1535. We noteren daaruit de volgende tekst: Heer Adriaan vander Sluus, de somme van xxxvij s.gr., te wetene de xxv s.gr. over ghelycke somme die hy heeft en xij s.gr. van diverschen coperdrade, yserdrade ende andere by hem gheoirboirt jn tspannen van de appele omme daerup te speilne.

De eer, als eerste beiaardier te Brugge te zijn opgetreden, schijnt dus toe te komen aan vermelde Adriaan vander Sluus, die tevens als inrichter van de spelinstallatie vermeld wordt. Deze clocxkins of appele, elf in getal, dateerden van 1528.

In 1603 werden zij vervangen door 20 nieuwe van Marc le Serre, die er in 1631 nog zes bijvoegde. De toenemende artistieke ontwikkeling van het volk ging mettertijd hogere eisen stellen, ook aan het instrument onder de torentransen dat als gemeen goed werd beschouwd. De Breydel-zonen bleven geen genoegen nemen met hun minderwaardige publieke speeldoos, voornamelijk omdat in die tijd de beiaard als een maatstaf beschouwd werd van de rijkdom en de kunst van de gemeente. Daar de eer en het aanzien van het noordelijk Venetië er mee gemoeid was, werd tot de aankoop van een nieuw en beter klokkenspel besloten. Gepaard met allerhande feestelijkheden werd in 1673 het nieuwe toreninstrument van de vermaarde klokkengieter Melchior de Haze ingespeeld. De zegevaan wapperde op de toren want geen enkele stad werd toen door dergelijk subliem spel opgeluisterd. Doch de 39 bronzen zangers van de Haze hebben geen patriarchale levensduur gekend. In april 1741 kwam er een tragisch einde aan hun feestelijk lied. Een felle brand, ontstaan ten gevolge van blikseminslag, vernielde het binnenhoutwerk van de toren en de klokken. De verslagenheid was algemeen bij het aanschouwen van deze historische ramp. Gelukkig kon het vuur en de schade enigszins beperkt worden en het gebouw zelf hield stand. Maar de vrolijke zang, die de architectonische schoonheid van het Belfort nog meer reliëf bijbracht, was jammerlijk verstikt. De scone stede kon haar triomfzang niet meer laten horen en moest, als bezitster van het mooiste klokkenspel, haar roemvolle eerste plaats afstaan.

De Vlaamse koppigheid won het echter van de kortstondige ontmoediging: er moest en zou een nieuw klokkenspel komen! Als het ware boven de smeulende resten van het oude klokkenspel werden de eerste plannen gesmeed voor herstel van toren en beiaard. Enige maanden na de ramp was het toenmalig stadsbestuur reeds in onderhandeling met de Antwerpse gieter Joris Dumery. De klokken zouden ter plaatse gegoten worden, naar de gewoonte van die tijd. Het vervoer van zware gewichten stelde immers té grote moeilijkheden. De uitvoering van het plan zou acht lange jaren aanslepen. In 1748 werd eindelijk de inhuldigingsvlag gehesen. De 49 nieuwe klokken lieten voor de eerste maal hun triomfzang over

[p. 9]

de vierende stad weergalmen. Meteen stond Brugge weer aan de spits van de reeks der zingende torens. Deze beiaard van vier octaven bleef ongewijzigd tot in 1939; toen werden de 15 kleinere klokjes vervangen door nieuwe, gegoten door Michiels uit Doornik.

Ut Resonare

Over een volwaardig instrument, zoals de beiaard van Brugge, te mogen beschikken betekent voor een beiaardier het in vervulling gaan van innig betrachte wensen. Iemand die steeds muziek moet vertolken met gebrekkige middelen sterft een onmuzikale dood. Dat gebeurt vroeg of laat, naargelang de persoonlijkheid van de kunstenaar, maar de geestelijke aftakeling komt onvermijdelijk. Het voortdurend gevoel van onvoldaanheid is moordend. Sommige beiaardiers bevinden zich in dergelijke ontmoedigende situatie, omdat hun beiaard verre van volmaakt is en een slechte ambassadeur van onze nationale kunst. Deze van Brugge is van koninklijke bloede. Zijn bespeling vergt een volledige concentratie met inzet van geestelijke en lichamelijke vermogens. Juist omdat het instrument de mens zo volledig opeist, wordt het bespelen een echte passie.

Mogelijkheden

Er wordt wel eens beweerd dat een beiaard alleen geschikt is om volksliederen uit te voeren. Onwetendheid en het daar uit volgend onbegrip is de oorzaak van dit gezegde. Voor oningewijden schijnen de mogelijkheden van uitdrukking eerder beperkt. Het beiaardspel heeft zijn eigen techniek en middelen om hoogstaande muziek weer te geven. Dit geldt trouwens voor ieder instrument. Het neerdrukken van de afgeronde houten toetsen is geen oefening van louter fysische kracht. Wanneer het zogenaamde trillen volmaakt uitgevoerd wordt kan men de klokken op ongeëvenaarde wijze laten zingen; door het toepassen van een ontwikkelde polstechniek kan men ze manhaftig doen marcheren. De aanslag kan licht of zwaar zijn, de schakeringen kunnen gaan van PP tot FF (zeer zacht tot zeer sterk). Speelse dartelheid komt tot uiting, wanneer de gebroken akkoorden als een klaterende waterval van tonen uit de galmgaten tuimelen. De klepels van de klokken zijn zo rechtstreeks in contact met de toetsen dat de beiaardier de klepels als het ware in zijn handen houdt en zijn ziel kan laten zingen. Zelfs de meer ingewikkelde muziekvorm van de fuga is uitvoerbaar vermits het thema met de rechter- of linkerhand of bij middel van het pedaal kan naar voor gebracht worden. Dit alles vraagt een aanhoudende studie en drang naar vervolmaking, waardoor trouwens iedere kunstenaar moet bezield zijn.

De eigen omgeving

Daar de beiaardier als een permanent solist optreedt, speelt zijn persoonlijkheid én zijn ambitie een overwegende rol. Na zijn spel hoort hij immers nooit een waarderend applaus, er is geen rechtstreeks visueel contact met de luisteraars zoals bij een muziekuitvoering in een concertzaal.

De enige beloning ligt vaak in de persoonlijke voldoening over het gepresteerde. Hij kan uitkijken over de omliggende gouwen tot aan de vervagende horizon; van beneden waaien alleen verwarde straatgeruchten tegen de toren op. Hij voelt zich als in een ruime stilte, waarin het ruisen van de spelende wind rond de stil geworden klokken antwoord geeft op zijn machtig intermezzo.

Roeping

De stedelijke speelman moet zich terdege bewust zijn van zijn verantwoordelijkheid; dan zal hij zijn zingende toren niet tot een draaiorgel verlagen. Men mag wel eens volks zijn, men speelt immers voor alle lagen van de bevolking, maar dit mag geen voorwendsel zijn om zich tot vulgariteit te lenen. De beiaardmuziek, hier te lande gekiemd en tot ontwikkeling gekomen, is een integrerend deel van het openbaar leven. Zij brengt afwisseling in de dagelijkse sleur en maakt de hoogdagen nog feestelijker.

Nec plus ultra

Het is voor de Westvlaamse hoofdstad een onmiskenbare reden tot fierheid dat zij het meest homogene klokkenspel bezit; het is eveneens een eer voor de stad dat zij dit voorvaderlijk bezit met de nodige zorgen omringt. De aristocratische schoonheid van ons vlaams klokkenspel is voor de talrijke vreemdelingen een heraut van onze kunsttraditie.

Technische gegevens: klokken

Totaal gewicht: 27.000 kg; zwaarste klok: 5081 kg; kleinste: 6 kg. Omvang: 4 octaven, zonder do en re-kruis in de onderste octaaf. Doorsnede van de klokken: van 2 meter tot 20 cm. Totaal: 47 klokken; 32 van J. Dumery en 15 van Michiels.

Data: beiaardier

1948: Uitgangsdiploma met Grote onderscheiding aan de Koninklijke beiaardschool Jef Denijn te Mechelen.

1948: Benoemd te Mechelen als hulpbeiaardier, na schiftingswedstrijd waarin hij eerste geklasseerd werd met grote onderscheiding.

1949: Eerste in de bekwaamheidsproeven tot benoeming als stadsbeiaardier te Brugge.

1957: Laureaat in de internationale compositiewedstrijd voor beiaardmuziek te Utrecht.

1958: Laureaat in de internationale compositiewedstrijd voor beiaardmuziek uitgeschreven door de stad Mechelen.

1959: Behaalt aan de Beiaardschool te Mechelen het Virtuositeitsdiploma met Grootste onderscheiding. Is tot hier toe de eerste en enige die dit diploma behaalde.

Eugeen Uten