West-Vlaanderen. Jaargang 10

[p. 233]

Latem

Albert Servaes 1913

Een paar jaar vóór 1900 hadden zich te Sinte Martens-Laethem een aantal kunstenaars gevestigd die men, sedert geruimen tijd, wat al te lichtvaardig, vereenigt onder de benaming van ‘Laethemsche School’. Een enkele overzichtenlijke blik op het werk der diverse artiesten die tot dien eersten groep behooren volstaat om in te gaan zien, dat er van een eigenlijke school geen spraak kon zijn... Trouwens, verder dan over George Minne, Valerius de Saedeleer en Gustave van de Woestijne, om hier alleen van plastische artiesten te gewagen, strekte die groep zich toen ter tijd niet uit, en wie er zich op beroept, of volgens de kritiek heet tot de Laethemsche school te behoren, is eerst later in de streek beland en kan niet worden gezegd te hebben gewerkt onder den aandrang van eenzelfden geest. ...Hier weze er voorloopig en bij voorbaat op gewezen, dat de eerste Laethemsche groepering berustte op een geestelijken bodem. Men betrok er eenvoudig, elk binnen eigen gewaarwording of gevoel, eigen inzicht of geestdrift, oude en nieuwe schoonheid. Eigenlijk bereikte men, bij geestelijk genot, een gemoeds-atmospheer, die niet dan onrechtstreeks invloed had op elks eigen werk, maar dit werk voor elk ander lid van dit groepje toch wonderbaar belichtte. Dank zij die vrome bijeenkomsten, - ook weleens afgewisseld door dollere ontmoetingen: in dien zin weêr maakten onze Laethemnaren alles behalve een ‘school’ uit, - gingen deze beoefenaars der kunst elkander innig begrijpen. Waren zij den oorsprong van dat onderling begrip werkelijk bewust? Zouden zij weten aan wat toe te schrijven de warme sympathie die ze verbond en nog steeds blijft verbinden? Een der aanhalende draden, misschien niet de sterkste (al twijfel ik), maar zeker een der duidelijkst-merkbare, heb ik hier aangegeven: hij wijst bij de vorming die buiten de plastische staat - en het verklaart hun verscheidenheid, - maar ze dan toch binnen eenzelfden gemoedskring gesloten hield, die ze aan elkander als het ware verknechten zou, en tevens ten duidelijkste afscheiden van al wie daar in den lande schilderijen maakte of beelden hieuw.

Tot dezen eersten, vooral door den geest gebonden een bedwongen, Laethemschen groep behoort Constant Permeke niet. Zulke vorming heeft hij niet genoten. Het bezielend samenwerken met menschen die leefden in een zelfde gevoels-atmospheer heeft hij niet gekend.

Wel kan het die atmospheer geweest zijn die, omstreeks 1906, een gansche rij toenmalige jongeren naar Sinte Martens-Laethem had aangelokt. Zij bleven echter, al was de omgang uit der aard vriendschappelijk, de eerste groepeering zo goed als vreemd. Noch de gebroeders Gustaaf en Léon de Smet, noch Frits van den Berghe, noch Constant Permeke, die een tweede Laethemsche groepeering uitmaakten, kunnen naar het moreel-intellectueële gehalte gerekend worden tot de oorspronkelijke Laethemnaren. Zelfs Albert Servaes, die van meet af een anderen aanleg verried en werkte bij Gustave van de Woestijne, kan niet dan als een soort epigoon gelden, met epigonen-vervorming.

Karel Van de Woestijne, De Schroeflijn, Brussel, 1928, blz. 98 tot 101.

Servaes, die vroeger te Latem door zijn gezellen wel eens beschouwd werd als een zonderling probeerder, die nooit zou slagen, Servaes was de enige van het tweede Latemse geslacht, die van meet af aan, zelfs in zijn dagelijkse studies, van onder de plak van Claus kon geraken, en zijn hardnekkige pogen, zijn standvastig vertrouwen, en zijn eerlijke middelen hebben het nu mogelijk gemaakt werk te leveren dat zal blijven, niet om één hoedanigheid, maar om vele harmonisch verbonden hoedanigheden.

Leo Van Puyvelde, De Laathemse Schilderschool, De Nieuwe Rotterdamse Courant, 30-31 augustus 1924.

L'art de Servaes est un pont entre le premier et le second groupe de Laethem, un pont entre le symbolisme et l'expressionnisme belges, un pont enfin entre l'art religieux et l'art moderne. Indépendamment donc de sa valeur propre, il a une indéniable signification historique et documentaire.

Des premiers Laethemois, il a l'inclination à la piété, mais non les timidités d'exécution; des seconds, il a la technique à l'emporte-pièce, mais non la tournure d'esprit positive.

Du symbolisme, il a la tendance à voir en toute chose le signe d'une réalité supérieure; de l'expressionnisme, la' façon de présenter avec outrance ses pensées et ses sensations.

Paul Haesaerts, L'Ecole de Laethem-Saint-Martin, Bruxelles, 1945, blz. 199.

[p. 234]

George Minne 1914

Custaaf Van de Woestijne ± 1904

Valerius De Saedeleer (tek. P. Böss 1907)

Albijn Van den Abeele 1910

...ofschoon hij nog werkt naast Minne, De Saedeleer en Van de Woestijne, was hij reeds heel anders georiënteerd. Het min of meer gemaniëreerd symbolisme en het aristocratische intellectualisme, dat Minne en Van de Woestijne eigen is, en waarvan zelfs de Saedeleer niet helemaal vrij is, hebben hem nooit aangetrokken. Servaes heeft van meet af een kloekere, gezondere, minder literaire vorm gekozen. In zijn oudste doeken, gewijd aan tonelen uit het boerenleven, komt reeds een ruig, vurig katolicisme tot uiting dat grondig verschilt van het dromerig mysticisme van Minne en Van de Woestijne. Van meet af aan richtte Servaes zich naar een ruwe en expressieve, ernstige en dramatische kunst. Toendertijd stond hij met die opvatting nog alleen, maar later zouden de schilders der tweede Latemse generatie - Permeke, De Smet, Van den Berghe -, deze die door de critici de ‘Vlaamse expressionisten’ zullen worden genoemd, zich bij hem aansluiten. In dat opzicht kan Servaes een voorloper genoemd worden.

Georges Marlier, Hedendaagse Vlaamse Schilderkunst, Brussel, 1944, blz. 51.

La question ne se pose que pour Gustave van de Woestijne et Albert Servaes, parce que ceux-ci étaient beaucoup plus jeunes que les maîtres auprès desquels ils se formèrent, avant la venue de leurs congénères; de ce chef ils ont pu se montrer plus malléables à leur emprise. Ne perdons jamais de vue que van de Woestijne et Servaes appartiennent, en somme, à la même génération que les de Smet, Permeke et van den Berghe. Leur bonne ou leur mauvaise fortune les rapprocha de maîtres plus âgés et déjà plus ou moins notoires, au lieu d'associer leurs premières ferveurs à celles de leurs contemporains. Au contact de leurs aînés, sous l'emprise de leurs idées et de leurs oeuvres, ces deux cadets de la première équipe ont effectivement réussi à accomplir une évolution plus rapide, incontestablement plus marquée, avant la guerre, que celle de leurs camarades de la seconde équipe...

Quant à Albert Servaes, nous savons qu'il fut le seul à ne pas abandonner Laethem pendant la guerre. Il ne se tonifia pas dans une atmosphère étrangère. Rivé au sol flamand, il poursuivait son ceuvre le long du même sillon, composant quelques-unes de ses figures rustiques les plus marquantes.

André De Ridder, Laethem-Saint-Martin,Colonie d'Artistes, Brux., 1945, p. 109, 110, 317.

Het eerste verschil ten opzichte van de eerste Latemmers werd bepaald door het milieu waarin Servaes zijn vroegste indrukken opdeed en het grootste deel van zijn jeugd doorbracht: een klein-burgerlijk milieu van overigens gegoede middenstanders, - zijn vader was grossier in fijne specerijen, - die zonder culturele, en met een strikt minimum aan geestelijke bekommernissen, uitsluitend voor de zaak leefden. De vertegenwoordigers van de symbolistische generatie stamden daarentegen over 't algemeen uit aanzienlijke families, met achtenswaardige tradities en een voorname levenssfeer...

Het vele dat Servaes in zijn jeugd, eerst te Gent en later te Latem, tegenging, bracht hem een drievoudig voordeel. Het bespaarde hem de gemakkelijke resultaten, die te lange tijd de De Smets en Van den Berghe tot een zielloos exploiteren van de toen uitgeputte impressionistische formule verleidden; het verdiepte zijn gemoedsleven; het verhinderde vooral het te vroegtijdig doorbreken van het hem van nature eigen zelfvertrouwen, en vrijwaarde zodoende zijn ontvankelijkheid ten opzichte van bepaalde geestelijke en artistieke invloeden, die beslissend op hem zouden inwerken... Servaes trad in 1908 in contact met de Ongeschoeide Carmeliet Pater Hiëronymus. Pater Hiëronymus had iets van een Savonarola, in die zin dat hij, wanneer het zijn religieuze idealen gold, alleen voor de hem met de volheid van hun macht tegemoettredende kerkelijke gezagdragers week, en van zijn geestelijke volgelingen een onvoorwaardelijk vertrouwen eiste. Met Pater Hiëronymus als leider, bleef er voor Servaes geen andere uitweg dan naar een compromisloze christelijke volmaaktheid te streven, en de grenzen van de vroomheid in de richting van de mystiek te overschrijden. Het feit dat Servaes een kwarteeuw, en dat ondanks soms hoog

[p. 235]

oplopende meningsverschillen, zich telkens weer aan de beslissingen van Pater Hiëronymus onderwierp, levert intussen niet alleen het bewijs van de hechtheid van zijn christelijke deemoed en van de dieptegang van zijn godsdienstige beleving, maar ook van het feit, dat hij van nature meer dan we dat van de kunstenaars gewoon zijn, gevolgzaam was.

We betreden hier een terrein, waarop de meeste andersdenkenden ons niet volgen kunnen. Niemand kan echter ontkennen, dat de mede door Pater Hiëronymus bewerkte intensifiëring van het religieus leven van Servaes, het tot stand komen conditioneerde van het klimaat waarin deze, uiteindelijk bevrijd van alle vreemde beïnvloeding, een kunst schiep waarvan, evengoed als van het latere werk van Permeke, kan gezegd worden: dat zij zich tegenover al wat om het even welke avant-gardistisch kunstenaar in het moderne Europa verwezenlijkte, handhaaft.

Dr. A. Stubbe, Albert Servaes..., Leuven, 1956, blz. 45, 46, 51, 114 en 115.

Hiëronymus was een kunstenaarsziel, filosofisch voortreffelijk geschoold en volkomen bewust van de rol die hij te vervullen had. Het zuiver artistieke, de problematiek van de vorm, liet hij aan de schilder over. Hij bracht Servaes deze verrijking: dat het geloof, consequent in christelijk-mystieke zin beleefd, de ziel zuivert tot een hergeboorte en elk werk, in deze begenadigde staat van Godsbeleven geboren, er onafwendbaar de uitstraling moet van brengen. Servaes is echter verder gegaan en heeft de laatste consequenties getrokken: het religieus beleven is niet alleen metterdaad zijn eerste bekommering geworden maar ook de inhoud, de thema's die hij behandelt, zijn middellijk en meestal onmiddellijk van religieuze aard. Uit vele van zijn beste werken straalt het Godsbeleven als onloochenbare werkelijkheid. Hij is daardoor de enige autentiek religieuze schilder die Vlaanderen sinds de middeleeuwen aanvoeren kan. In Europees verband, wellicht met Rouault, de enige.

Dr. W. Vanbeselaere, Moderne Vlaamse Schilderkunst, Brussel, 1961, blz. 244.

Dit moge volstaan om duidelijk te maken dat het expressionistisch bewustzijn geboren is uit tal van faktoren die, samen genomen, een geestelijk en vormelijk klimaat in 't leven geroepen hebben dat gunstig was voor de bloei van een kunst waarvan Servaes onbetwistbaar de eerste, ware vertegenwoordiger is geweest. Het is Servaes die, in 1910, met De Stervende de eerste stap heeft gezet op de weg die, veertig jaar later, geleid heeft tot Het Afscheid van Permeke. En de hemel weet nochtans wat De Stervende nog verschuldigd is aan Jacob Smits! Hoe men ook moge oordelen over het later werk van Servaes, een zaak is zeker dat zijn sombere winterlandschappen van vóór 1914, op Permeke een overweldigende indruk gemaakt hebben.

E. Langui, Het Belgisch expressionisme, Catalogus, Brussel, 1952.

Het is ook kunsthistorisch fout, Permeke tot eerste expressionist in Vlaanderen uit te roepen. Albert Servaes was hem met zijn Aardappelplanters uit het Brussels Museum ver vooruit. Laat het ons niet vergeten: De Heilige Avond van Servaes dateert reeds van 1906, d.i. nu reeds 34 jaar geleden. Lang nadien, tijdens de oorlog schilderde Fritz van den Berghe in Holland nog zuiver impressionistische doeken. Permeke ging tijdens de oorlog ook rustig door met zijn impressionistische landschappen in 't Devonshire. Niemand kon in die tijd de Plastieker vermoeden die Permeke later zou worden. Gustave De Smet werd pas expressionistisch in Holland, van luminist die hij tot dan toe geweest was. Allen komen dus na Servaes, zoals Servaes overigens op zijn beurt na Jacob Smits komt, niet met zijn Aardappelplanters, - dat blijft een eenzame mijlpaal - maar wel met zijn Piëta's.

J. Muls, Kunst der Nederlanden, nov. 1930, blz. 199-200.

Constant Permeke (tek. Servaes 1910)

Gustaaf De Smet (sch. M. Sys ± 1906)

Frits Van den Berghe 1906

Leon De Smet 1914