West-Vlaanderen. Jaargang 9

[p. 438]

de tijd van jan palfijn

In 1650 zag Jan Palfijn het levenslicht te Kortrijk.

Zijn voorzaten hebben een van de meest bewogene, een van de bloedigste perioden van de Europese geschiedenis meegemaakt. Zij bewogen zich tegen een achtergrond van vlammen en moordgehuil welke de dertigjarige oorlog (der (grosse Krieg) in het Europa van de eerste helft der 17^de eeuw had opgetrokken. Deze oorlog begon in 1618, heette de Boheemse oorlog tot 1623, de Deens-Nederlandse tot 1629, de Zweedse tot 1635, de Zweeds-Franse oorlog tot 1648. In zijn schaduw zien wij de schimmen opdagen van Von Mansfeld, Tilly, Wallenstein, Gustav-Adolf van Zweden, Turenne en Condé, der Grosse Kurfürst von Saksen. De zege van Fransen en Zweden te Susmarshausen en het daaropvolgend verdrag van Münster en Osnabrück betekenden de overwinning van het geweld te lande, de verbrokkeling van het Duitse rijk, de onafhankelijkheid van Zwitserland en de Nederlandse Provinciën. Terwijl in Frankrijk Hendrik IV, Lodewijk XIII en in 1643 Lodewijk XIV elkander opvolgen, Richelieu door Mazarin wordt vervangen, terwijl in Engeland de Stuarts opstaan om in 1649 onder Cromwell in de persoon van Karel I te worden genekt; terwijl in de Noordelijke Provinciën Maurits van Nassau en Frederik Hendrik binnendijks hun onafhankelijkheidszin doordrijven en boven de nog steeds door Spanje geknechte Zuidelijke Nederlanden de streep trekken; terwijl de Protestantse Unie onder Frederik IV van de Palz zich verstevigt tegenover de Katholieke liga onder Maximiliaan van Beieren, neemt het maatschappelijke en culturele leven in de Europese gewesten een eigenaardige vlucht. De namen van Rubens, Velasquez, Murillo, Rembrandt schitteren aan de schildershemel. Shakespeare, Calderon, Lope de Vega, Corneille, Cats, Huyghens, Hooft en Vondel verheffen de eigen litteratuur tot nationale schoonheidsmonumenten.

Onder deze voorzaten treffen we iemand aan die in één adem met Palfijn mag genoemd worden: nl. Jan Baptist van Helmont, geboren in 1577 en als Brussels geleerde aldaar gestorven in 1644, zes jaren vóór Palfijns geboorte. Beide Vlamingen hebben om hun wetenschappelijke arbeid terecht onze hulde verdiend. Dat Van Helmont, gezien in het licht van zijn tijd, waarin de mystiek-biologische beschouwingen hoogtij vierden reeds een werk uitgaf als de febrium doctina inaudita, waarin hij betreffende het ontstaan en de behandeling van ziekten zich veel helderder en vooral veel praktischer voordoet dan de beruchte Paracelsus, moge hier worden vermeld.

Hoe eigenaardig Van Helmont's opvattingen - getoetst aan ons moderne inzicht - wel waren, moge blijken uit de tegenstrijdigheid tussen volgend, uit zijn inleiding Aen de Oeffenaers der Geneeskonst gelicht aphorisme: De Kennis der Natueren wordt alleen genomen uit t' gene dat inderdaet es, en niet uyt verdichte beschouwingen - en zijn werkzaamheid is als philosophus per ignem, als wijsgeer door het vuur, tegen welke benaming, hij zich, in weerwil van zijn rotsvast katholiek geloof, nooit heeft verzet.

Te Vilvoorde levend als een kluizenaar, geloofde en beleed hij dat de geneeskunde niet wordt aangeleerd, wel echter dat zij wordt verworven door het vertrouwd

[p. 439]

zijn met toverformules en mysteries, doch dat deze inwijding niets minder is dan een Goddelijke ingeving aan zeldzame uitverkorenen verleend.

Rotsvast was zijn geloof in de katholieke Kerk.

Hij was een mens die heel zijn leven de meelopers en nablaffers van verouderde opvattingen heeft bestreden, die van zichzelf getuigen mocht: ‘Mijn opzicht was noyt vleyen, noch menschen te behagen’... en die derhalve, om zijn toewijding aan de wetenschap zulke bittere noten te kraken had.

Tragisch was zijn levensloop. Des te tragischer komt zijn lot ons vóór dat hij, niet angstvallig opzettelijk, doch door innerlijken drang en gewetensbezwaar gedreven, in al zijn daden zich wendde tot God.

Des te verbazingwekkender lijken ons de vervolgingen vanwege zijn kerkelijke overheid. Het geding begon in 1617. Het eerste verhoor te Mechelen ging over 24 proposities, door de tegenstanders verzameld, en over 3 proposities van Paracelsus, waarmede Van Helmont het eens was.

Deze verklaarde zijn werk volledig aan de Roomse Kerk te onderwerpen. Het proces duurde tot ongeveer 1634 zonder dat ooit een vonnis werd geveld. ‘La reproduction littérale des pièces’ zegt Broeckx ‘semble prouver à l'évidence, que l'Office de Malines n'aurait jamais songé à poursuivre Van Helmont pour ses opinions sur le magnétisme animal, s'il n'y avait été forcé à diverses reprises par les publications et les solicitations incessantes des ennemis du célèbre reformateur de la médecine au 17^me siècle’.

De zonder vonnis toegepaste straf was dan ook verbijsterend waar. Jaren lang zat Van Helmont als een mikpunt voor verguizing opgesloten: eerst en alleen tegen borgsom van 6.000 fl., in het Brusselse Minderbroederklooster, en een paar weken later in eigen huis. Het wordt hem niet eens vergund zijn ver van huis stervend kind te bezoeken en bij te staan. Doch gelaten onderwerpt hij zich aan Gods' wil. Tenslotte moge nog gezegd dat van Helmont in roerende bewoordingen aan zijn moedertaal als draagster van de wetenschappelijke gedachte, de plaats wilde toekennen welke haar toekwam.

Ook Jan Palfijn's leven kan op tweeërlei wijze worden belicht. Van wetenschappelijk standpunt, betreffende de door hem beroemd geworden verlostang en ook van uit een historische hoek, voor wat aangaat zijn lotgevallen die nauw verband hielden met de politieke gebeurtenissen van zijn tijd.

Het eerste punt, dat door bijkomstigheden van niet wetenschappelijke aard kan worden belicht, betreft de voor Palfijns naam van hoofdzakelijk belang zijnde kwestie der verlostang. Tussen Palfijns eerste vlucht uit Kortrijk en zijn eerste tocht naar Parijs, kreeg Mauriceau de vermaarde Franse verloskundige, een aanbod vanwege Hugh Chamberlen, een Engelsman, die hem het geheime verlostuig tot nogtoe monopolie der familie Chamberlen, tegen een groot bedrag aan de hand wilde doen. Mauriceau die 't spel niet vertrouwde, gaf de Engelsman een kans met een kraamvrouw, wier bekken al te zeer misvormd was dan dat een verlossing, op een of andere toen gangbare wijze, te verwachten was. De overmoedige Chamberlen proste drie uur lang en liet de vrouw onverrichterzake aan haar lot over. Het koopje verviel. In 1688 beproefde Chamberlen zijn waar aan de man te brengen bij Roonhuyzen te Amsterdam. Het bleek nadien dat het instrument, waarmede ook Roonhuyzen nu verder sjacherde, maar uit een halve tang bestond. Wie was nu de slimste Jood geweest: Chamberlen zelf of een van de vele anderen? Palfijn is in 1673 in voeling gekomen met de verloskunde van het Hôtel-Dieu waar de herinnering aan Chamberlens aanbod nog zo vers was. Hij zal nagedacht hebben en gespeurd. Wellicht is daar de oorsprong te zoeken van zijn ijzeren handen. Dat hij deze verlostang uitvond in 1722 zoals A. van Werveke beweert (zie zijn Gedenkbladen uit het leven onzer voorvaderen) gaat dus niet op. De verlostang werd reeds vroeger en onafhankelijk van elkander, door verschillende verloskundigen uitgevonden. Ondermeer door de Chamberlens.

En onlangs nog gaf Boerma in het Nederlands tijdschrift voor Geneeskunde (1937 I, nr. 1), op grond van nauwkeurige navorsingen de prioriteit aan een Nederlander met een Franse naam, Johannes Huwé, die tussen 1708 en 1725 een tang gebruikte, welke op zijn minst vollediger geconstrueerd was. Wat Palfijn echter wel deed, was zijn tang voor te leggen aan de Franse Academie voor wetenschappen en dus prijsgeven aan de openbaarheid, terwijl de anderen hun tuig ondertussen versjacherden. Het oorspronkelijk getuigschrift daaromtrent schijnt echter verdwenen te zijn. Met zijn ijzeren handen heeft Palfijn niet alleen het hart der leken, maar het hart van de hele geneeskundige wereld veroverd. De Duitsers vinden Palfijns gedrag zo schoon en zo verheven boven al 't geknoei van zijn tijd, dat zij zich af vragen of Palfijn wel zó zou gehandeld hebben, indien hij geweten had welk stoffelijk voordeel hij met zijn uitvinding zou halen.

Of de vondst op zichzelf zo geniaal is te noemen - afgezien dan nog van de prioriteitsbetwisting - moge hier onbesproken blijven. Wel is het voor ons, geblaseerde intellectuelen, die zo gaarne iemands wetenschappelijke betekenis toetsen aan zijn zwart-op-wit uitgesproken denkbeelden, van belang te vernemen wat zijn boeken voor oorspronkelijks bevatten. Het eerste van zijn werken dat in 1701 te Gent bij Jan Danckaert werd gedrukt: De Nieuwe Osteologie ofte ware een zeer nauwkeurige beschrijving der beenderen van 's mensen lichaam, met deszelfs nette afbeelding en Vertooning van de holligheden, waar in de mucus narium, of het snot, wordt afgeschyden, ende wegen ofte gaten door welake het komt in beide de holligheden van de neus, tot nog toe noyt van iemant (soo veel mij bekent is) in

[p. 440]

eene figuur vertoont (aldus het titelblad) - dit eerste werk is, vergeleken met wat omtrent deze tijd of kort er voor nog werd geschreven en gedrukt, buitengewoon zakelijk en objectief te noemen.

Tot in Japan toe heeft men weet gehad van Palfijn's werk en werd een ruim deel van zijn Heelkonstige ontleeding in 1822 (onze tijdrekening) in Japanse vertaling uitgegeven.

In 1703 verscheen de Ontleedkundige beschrijving rakende de wonderbare gesteltenis van eenige uyt, en innerlycke delen van twee kinderen, de welcke monstreuselijck aen elkander vereenigt zijn onder met den tronck van t'lichaem, geboren binnen de Stadt van Ghendt... enz. geschreven in de zegtrant van geestdriftige kinderen voor wie de wereld en het leven nog elke dag die God verleent overvloeien van verrassingen. Zijn derde boek, de Franse vertaling van zijn dissectie van de monsterkinderen met een beschrijving van de geslachtsorganen der vrouw, heeft stof opgejaagd. Men verweet Palfijn dat hij naar Parijs ging om te publiceren en onzin uitkraamde over allerlei monsters. In dit boekje zijn waarnemingen en beschrijvingen plechtstatig doorspekt en omsierd met bijbelse spreuken of andere bijkomstigheden.

De Vlaamse versie van deze Ontleedkundige beschrijving der vrouwelijke delen sluit met een vers, het enig litteraire product (zij het dan ook nog als vertaling) dat Palfijn ons naliet, nl. Weet je wat beeters, deel het meede, so niet, wees dan met dit te Vreede.

Zeker, beste Jan, wij weten nog wat beters. Uw Nauwkeurige verhandelingen van de voornaamste handwerken der heelkunst, gedrukt en 1710, zeer hoofs en onderdanig opgedragen aan de Magistraat van Gent, waarin hele brokken als bv. de wenken tot chirurgijn, zieke en verpleger letterlijk vertaald zijn uit het in 1707 verschenen Cours d'opérations de chirurgie van een der voornaamste Franse chirurgen der 17^de eeuw, Dionis. Dit plagiaat heeft men niet ontdekt vóór 1930, uw eeuwfeestjaar, anders had er nog wel een variante geklonken op de tranerige lofredenen die te kust en te keur over u werden uitgegalmd.

Deze verhandelingen vormen een zeer onderhoudend boek. Men kan er aangaande allerlei heelkundige gegevens zijn gading vinden. Alles wordt er met een gemoedelijke objectiviteit behandeldt. Al heeft Palfijn in deze althans, lekker gegrasduind in het werk van Dionis, toch slaat hij een eigen gesapige toon aan. Bijbelse en andere stijlbloemetjes vallen hier weg. Ook de bij 't haar getrokken voorschriften treft men er niet meer aan, zoals in het befaamde Lof der Heelkunst van Beverwijck.

Ook van asepsis en microben komt een vermoeden doorschemeren. Afbeeldingen van ook nu nog bruikbare instrumenten komen naar het voorbeeld van Dionis in het boek voor. Wat het evenwel nog interessanter maakt zijn de intermezzo's of bladvullingen in de druk, welke hier en daar aan het boek een anecdotische noot verlenen.

Zo bv. de geschiedenis van de anaalfistel welke zich onder Lodewijk XIV en aan diens eigen vege lijf baan gebroken heeft, in zo verre dat de hovelingen in ‘le grand regne’ twee perioden onderscheidden, met name vóór en na 1686 of beter vóór en na de fistel van hun koning.

Tot op de dag der operatie was iedereen beschaamd over dergelijke calamiteit. Toen echter Louis XV zelf het, vlak in dit centrum van groot- en kleinmenselijke belangstelling, moest ontgelden, werd de aarsfistel de ziekte van de dag. Wie maar iets voelde jeuken in zijn intiemste hoekje, aarzelde niet het dadelijk voor de chirurg bloot te geven. Dionis ontving meer dan dertig candidaten, - slachtoffers die zich gloeiend kwaad maakten omdat hij de bloedige interventie overbodig achtte. Lees in mijn boek de beloning welke aan alle helpers aan de koninklijke operatie ten dele viel. Ik heb de tekst letterlijk uit Palfijn overgenomen.

In een verborgen hoekje kon ik ook een zin ontdekken betreffende een operatie waarin ik zelf - dat wil zeggen Jan Palfijn - de eerste ingreep deed, waarna mijn zoon er ook een uitvoerde.

Palfijn moet dus de chirurgijnstraditie hebben overgemaakt aan nakomelingen van wie dan verder in de geschiedenis bij mijn weet niet meer gerept wordt. Wie mag nu aansprakelijk gesteld worden voor de wetenschappelijke vorming van Palfijn die in vele opzichten een selfmade-man is geweest?

Palfijn is in voeling gekomen met enkele begenadigden die hem welwillend richting gaven. Hij studeerde te Parijs, was druk in de weer met zijn connecties in Nederland (Boerhaave-Ruysch-Bidloo-Swammerdam-Leeuwenhoeck) en zelfs in Duitsland (Heister-V. Haller) en heel deze wetenschappelijke wereld van de 17^de eeuw heeft een zodanige invloed ondergaan dat de vemieuwing die er door ontstond gerust mag vergeleken worden met de omwenteling welke Aristoteles in de Wereld der gedachte veroorzaakte. Vóór de 17^de eeuw primeerde nog overal de Galenische leer der vier elementen: aarde, lucht, water en vuur; sprak men over sympatische of antipatische affiniteit van alle wezens: hield men zich aan de interferentie der drie vlakken: het intellectuele of goddelijke, het hemelse of astrale, het aardse of elementaire, welke drie vlakken in het lichaam hun gelijkwaardig onderdeel vinden: hoofd, hart en nieren, en met hun geheimzinnige kracht ingrijpen door de oproepende toverkunst die aan de geesten beveelt; door de goochelkunst die langs amuletten en talismans de astrale invloeden opvangt of afweert; door de sympatische toverij die de uitwasemingen van bezielde of onbezielde wezens benuttigt.

Deze leerstellingen werden onderste-boven gewenteld door de philosoof van het driedimensionale massabegrip, Descartes. De invloed van Descartes die o.m.

[p. 441]

twintig jaren in Holland verbleef, is onberekenbaar. Ik kan niet verder over zijn leer uitwijden, men leze echter maar eens in zijn Discours de la Méthode de bladzijden welke hij zo maar terloops over de bloedsomloop heeft geschreven.

Descartes heeft de baan geëffend voor al de beoefenaars van wijsgerige en natuurkundige wetenschappen die na hem de tweede helft der 17¹⁷ eeuw beleefden.

Palfijn is groot gegroeid in de Cartesiaanse branding die nog volop zo in Nederland als in Frankrijk woedde. Ofschoon er nergens in Palfijns werken op Descartes wordt gezinspeeld meen ik hem binnen een ruimer 17^de eeuws kader, waarin Palfijn tot beter begrip van zijn leven en werken dient geplaatst, niet onvermeld te mogen laten. Palfijn schreef zijn werken in het Nederlands. Men heeft hem dat terecht als een Vlaams nationale verdienste aangerekend. Men vergete echter niet dat het getij reeds volop aan 't keren was in Europa. Reeds in de 16^de eeuw werd de wagen aan 't rollen gebracht. In Engeland schrijft Sydenham Engels, in Frankrijk schrijft Cureau de la Chambre in 1636 zijn Conjectures sur la Digestion; komt Descartes voor de dag met zijn Discours de la Méthode. En in de Nederlanden zien wij om de beurt optreden: David van Mandus met zijn Bedieninghe der Anatomiên (Plantijn 1583); Tassenus met de vertaling van Verheyens Ontleedkundige beschrijving van het mensenlichaam (Brussel 1711), Dodoens met zijn beroemd Cruydtboeck (Antwerpen 1554), Lobelius met de bewerking van het Dispensarium van Cordius: den leytsman en de onderwijzer der medicijnen (1614), De vertaling van Ortelius Kaartboek (1571), Simon Stevin, wiens taal door Busken Huet in Het land van Rembrandt uitbundig om haar zuiverheid wordt geprezen, De Bruggeling: Philippus van Lansberge, De Brusselaar Van Helmont vader en zoon, Van Deventer die in 1692 te Groningen in het Nederlands promoveerde, en andere meer.

Dat Palfijn blijkens de briefwisseling welke bij wijze van inleiding in een of ander van zijn boeken te vinden is, zo hartelijke betrekkingen onderhield met Verheyen te Leuven, en met Hollandse grootheden als Ruysch, Bidloo en Boerhaave moge de vele groot-Nederlanders, die door de voetzoekers van Maurits Sabbe's Brabant in 't verweer enigszins uit het veld werden geslagen, het voorsmaakje van een troost wezen.

Het geboortejaar van Palfijn kan enigszins als een grenspaal dienen tussen de twee tijdperken welke voor een goed begrip van zijn leven en wetenschappelijke betekenis van ongemeen belang zijn.

Van deze twee tijdperken is er in de levensbeschrijvingen van Palfijn nergens bepaaldelijk sprake. Voor een goed begrip echter van de wending welke Palfijns leven heeft aangenomen diende men daar vooraf en van een zeer verheven standpunt op te letten. In 1667 begint de eerste veroveringsoorlog van Lodewijk XIV. Deze brengt een bezoek aan Kortrijk. De Fransen zijn te Kortrijk thuis op het ogenblik dat Palfijn, opgejaagd wegens lijkenroof de vlucht neemt naar Gent. In 1673 doet de Zonnekoning aan het hoofd van 40.000 man een veel martialer intrede te Kortrijk... zijn tweede veroveringsoorlog is aan gang... en Palfijn stapt het af naar Parijs.

In 1677 is Palfijn terug uit Parijs, terwijl een nieuwe veroveringstocht der Fransen, over onze gouwen om, naar Lotharingen afslaat.

In 1683 wordt Kortrijk door Maarschalk de Villeroy belegerd. Binnen haar wallen rouwt het Franse Hof over Lodewijk van Bourbon... En een tweede maal moet Palfijn zijn vaderstad ontvluchten. Thans met zijn hoogzwangere vrouw. Hij richt zijn schreden naar Ieper, misschien omdat hij daar kennissen had. Wellicht ook weer omdat de zoveelste tocht der Fransen toen weer naar Gent toe ging.

Naderhand (in 1684), worden Kortrijks vestingen door de Fransen geslecht terwijl deze integendeel Ieper, Palfijns nieuwe residentie, in 1688, dit is gedurende de derde veroveringstocht van Lodewijk XIV, versterken. Palfijn moet zich in alle opzichten daar veiliger hebben gevoeld. Misschien liet hij zich maar weinig gelegen aan die skelettengeschiedenis om dewelke hij tot viermaal toe van uit Kortrijk werd gedagvaard. In 1691 sterft zijn vrouw. En Palfijn trekt opnieuw naar Parijs; was het om verstrooiing te zoeken, of zuiver om de wetenschap? En juist weer terwijl Luxembourg na zijn overwinning te Fleurus Vlaanderen te vuur en te zwaard komt verwoesten. In 1693: Inval der Fransen over Veurne, Diksmuide, Kortrijk - en Palfijn keert naar Ieper terug.

In het jaar van de Vrede van Rijswijck (1697) komt Palfijn naar Gent, alwaar hij zich voor goed zal vestigen. Kan het anders dan dat Palfijns lotgevallen nauw verband moesten houden met de politieke gebeurtenissen van zo 'n beroerde tijd.

Was Palfijn op zijn doodsbed behoeftiger dan zijn patienten?

Er is heel wat romantiek verweven in de verhalen en verdichtsels omtrent zijn persoon. Heel de dramatische achtergrond der 17^de eeuw leende zich daartoe uitstekend. Zoals trouwens de aanvang van diezelfde eeuw een vlammend scherm betekende voor het levenslot van dien anderen Vlaming: Van Helmont die het vermoedelijk toch heel wat harder heeft te verduren gehad. Zonder dien romantischen achtergrond - met zijn lijkenroof, en zijn vlucht, zijn omzwervingen en zijn alle-verbeeldingen-doorkruisende verlostang, zou de naam van Jan Palfijn vermoedelijk niet zo schitterend aan het zenith hebben gestaan.

Achteraf bekeken echter was er in zijn nalatenschap nog wel zaaks genoeg om zijn naam te bewaren en hem voor zijn standbeeld te Kortrijk een plaats in te ruimen.

DR. ARTHUR BROEKAERT