West-Vlaanderen. Jaargang 9

[p. 433]

over de estetische inrichting van de ziekenhuizen

Lees eerst dit: Niemand hoort graag zijn eigen prestaties afkeuren en zo maar bekritiseren. Met reden.

Daarom zal dit artikel een poging zijn om zo ruim en zo positief mogelijk enkele problemen te behandelen, die in de titel besloten liggen, zonder de bedoeling deze of gene konkrete instelling te willen de volle lading geven.

Dat een dergelijk onderwerp heel delikaat is om te behandelen, zal iedereen wel dadelijk aanvaarden. Niemand zal het mij kwalijk nemen, zo de pen hier of daar eens mocht uitschieten en even naast de streep lopen door iets te schrijven dat voor sommige goedmenende mensen minder gemakkelijk verteerbaar is. Als zoiets zal gebeuren, gebeurt het niet opzettelijk.

Tenslotte, werken we niet allen voor de goede zaak? Laat ons dan eens eerlijk die ‘goede zaak’ zo ruim en zo onbevangen mogelijk bekijken van dicht bij, om ze in de toekomst daadwerkelijk méér te bevorderen ook.

Wat is eigenlijk een ziekenhuis?

Tot een minimum herleid kan de bepaling luiden als volgt: een sociale instelling, waar mensen met lichamenlijke kwalen een tijdelijk onderkomen vinden met het doel er te genezen en weer op krachten te komen.

Maar het woord ziekenhuis dekt een veel rijkere inhoud. Zou een ziekenhuis niet in de eerste plaats een tehuis voor zieken zijn? Dat houdt in: een huis met een atmosfeer die iets heeft van een thuis, waar de zieken lichamelijk en geestelijk er weer boven op komen. Daar worden inderdaad de lichamen verzorgd, doch zó nauw met het lichaam verbonden is de geest van de mens. Die geest leeft in het lichaam, drukt zich uit met en door dat lichaam, kan niet bestaan zonder dat lichaam. In de verpleegstersscholen wordt de nadruk wél gelegd juist daarop, dat de patiënt nooit mag beschouwd worden als een geval, als een nummer, dat de verpleegster en ziekenoppasster medeverantwoordelijk is voor de mens die haar ter verpleging wordt toevertrouwd. Technische vaardigheid alleen geneest een mens niet. Het perfekt leggen van een verband, het absoluut pijnloze toedienen van een inspuiting, het onberispelijke opmaken van een bed: dat alles is slechts één aspekt. De liefde en de warme toewijding voor de zieke mens, het diepe begrip voor zijn fysische en zo dikwijls psychische nood, daar komt het op aan, en elke goede verpleegster zal dit graag onderschrijven.

Maar er is meer.

En hier wou ik eindelijk op uit komen: er is maar één gebied dat nooit vernoemd wordt, waar schier geen aandacht aan wordt besteed, dat is: de opleiding tot goede smaak bij de verpleegsters en de estetische inrichting en opschik van onze ziekenhuizen en hospitalen.

Laat ons nu niet op een koude steen zitten jammeren over die minder verkwikkelijke waarheid. Nu is het de gunstige tijd, om, waar het moet, grondige wijzigingen zelfs aan te brengen, teneinde onze hospitalen en klinieken ook op dat punt bij te werken en een achterstand in te lopen op vele buitenlandse ziekenhuizen, die naast hun technische outillering, met smaak en zin voor schoonheid zijn ingericht.

Wie komt in een ziekenhuis binnen?

Vooreerst de zieken. Die worden er veelal binnengebracht. Er zijn kinderen bij en volwassenen; mensen die gans bewust naar het hospitaal toe gaan en mensen die bewusteloos zijn en dus van dit binnenkomen geen indruk ondergaan, doch daar na zoveel dagen opnieuw tot mens ontwaken.

Vervolgens komen daar de dokters. Hoeveel komen naar hun patiënten en hoeveel komen naar hun werk?

Tenslotte zijn er de bezoekers. Zeer gevarieerd publiek. Een wereld op zichzelf. Er zijn de toevallige bezoekers en de dagelijkse, die soms maanden aaneen, elke dag hierheen komen.

Bestendig wonen daar de verpleegsters en de zieken. Is het nodig uit te weiden over de psychologie van al die mensen? Alleen misschien dit: dat de zieke van zijn eigen familie moet scheiden en in het ziekenhuis het volstrekt onzekere tegemoet gaat: onzekerheid wat betreft zijn eigen leven, zijn gezondheid, ook wat betreft zijn financiële toestand. In één woord, een wereld vol zorgen.

Wat heeft dat alles nu met schoonheid te maken?

Stellen we ons een ogenblik voor dat we zelf die mens zijn die daar wordt binnengebracht op een berrie, ons ogenblik van aankomst, voordat we echt ‘patiënt’ zijn. Men brengt ons naar de ontvangstkamer, er moeten trouwens vooraf enkele administratieve formaliteiten vervuld, en wij liggen intussen gelaten te wachten tot men ons verder draagt.

Ja, maar wat is die ontvangstkamer? Is het een gang waar iedereen door loopt, waar we ten aanschouwe van

[p. 434]

iedereen daar liggen, onze mizerie gedekt met een grijze deken van de openbare onderstand? Of is het integendeel een ruime, luchtige kamer, rustig en stemmig ingericht, sober versierd met een plant en een mooie reproduktie, waar een vriendelijke verpleegster is, die zich even met ons ophoudt, die onze angst begrijpt en ons bemoedigt? Het is maar al te waar, dat die eerste indruk zeer diep gaat, en bij blijft, soms zeer lang, soms voor altijd.

Ik ken een kliniek in Zuid-Frankrijk, waar de overste het als een plicht beschouwt, elke zieke persoonlijk te ontvangen en te begeleiden naar de voor hem bestemde kamer. Dat kan natuurlijk alleen het geval zijn voor kleinere ziekenhuizen, doch indien wij in deze richting even doordenken, zouden wij onze ziekenhuizen, niet kunnen verrijken met wat de Fransen een centre d'acceuil noemen, een plaats waar men verwelkomd wordt. Moeten daar niet een paar mensen voor vrijgemaakt worden?

Helaas, de aankomst van een zieke in het hospitaal is voor de verpleegster een zo gewone zaak - en dikwijls een hele karwei op haar overlast werkrooster of op een spitsuur - dat we bij een eerste kontakt vaak dat ruime en menselijke missen, dat we wellicht evenveel nodig hebben als het spuitje en de operatiezaal van straks. Goed. Intussen zijn de zaakpapieren in orde gebracht en voert men ons naar de zaal of de kamer. Wat staat ons daar te wachten? Net is het er zeker. Dàt moet van al onze gasthuizen in Vlaanderen gezegd. Wie op dat gebied nog hogere eisen wil stellen is een muggenzifter. Maar de opschik van de kamer? De kleur van de muren? De eventuele versiering? Laten we ons geen illuzies maken, ook niet nopens de zalen.

Sommige inrichtingen zijn nog steeds in hun St.-Sulpicestadium, dat ze onbewust zijn ingetreden en even beaat als onbewust doorleven. Ze raken er precies niet uit, omdat ze er zelfs geen vermoeden van hebben, zó diep zijn ze ingedommeld. Wij worden er intussen vergast op een galerij plaasteren beelden en kaders met spreuken waar we niet kunnen naast kijken.

We kunnen geen gang door, of daar staat een levensgroot H.-Hart-met-de-armen-open of een jonge, zieke madonna of dito Sint Jozef. (Die moeten het altijd ontgelden). De tijd waarin dergelijke kommerciële heiligen opgang maakten moest toch al lang voorbij zijn! Of niet?

Men kan inbrengen: de zieke zal toch niet van het eerste ogenblik af zijn kamer kritisch in ogenschouw nemen, die mens heeft genoeg met zijn pijn en zijn ziekte. Juist. Echter is het even waar, dat de kamer waarin men leeft een grote invloed uitoefent op de psychische gesteltenis van de mens, in casu de zieke. Deze is integendeel uiterst receptief. De kamer mag wel onpersoonlijk zijn als de zieke wordt binnengebracht, ze moet het zelfs zijn in die zin, dat alle sporen van de voorgaande bewoners uitgewist zijn, zodat ze nu zijn kamer kan worden. Maar die kamer moet dan ook leefbaar zijn.

De laatste jaren heeft men wel de traditie van spierwitte muren en zolderingen verlaten - dat past voor een kloostercel - een ziekenkamer vraagt iets warmers. In vele inrichtingen heeft men modernisatie gepleegd, dus: gangen, zalen, en kamers geschilderd, liefst in tweedrie-kleurentechniek. Doch hoe pijnlijk is dat op vele plaatsen uitgevallen! Men kiest kleuren die helemaal niet bij elkaar passen en die in plaats van rustig en blij te stemmen, de mensen weeïg maken of woest.

Hier ware het wellicht de plaats om even uit te weiden over kleuren, dat blije en tevens droevige mysterie voor de hedendaagse binnenhuisinrichting.

Kleuren hebben iets aantrekkelijks, fascinants zelfs, maar terzelvertijd zijn ze danig gevaarlijk en moeten ze met grote omzichtigheid, met schroom bijna behandeld worden, vooral dan het bloedrood, het volgroen en het strakblauw, kortom, al die gesatureerde kleuren. Absoluut af te keuren voor ziekenhuizen, zeer gevaarlijk zelfs voor de woonkamer.

Onlangs bezocht ik een nieuw-ingerichte home voor jonge meisjes. Vol trots toonde een zuster mij de living. Ik zag een rode muur, een oranje muur, een paarse muur en een zwarte muur; verder: zetels met rode, groene, blauwe en gele kussens, bleek-houten kasten en fel gekleurde gordijnen aan de grote ramen (ik zwijg opzettelijk over de ‘versierings voorwerpen’). Je voelt dadelijk: hier klopt iets niet. Het is werkelijk een kakofonie van kleuren die tegen elkaar opschreeuwen! Wie kan nu een kwartier rustig in zulk een living leven? En beeld je in, dat je kinderen moet zoet houden in dergelijke omgeving! Ik maakte een diskrete opmerking over de gewaagde tinten, maar het antwoord lag pasklaar: We hebben de schildersbaas laten beslissen. (dus is het mooi, maar dat zei ze niet). Ik dacht alleen nog: jammer van al die verf, doch daarmee geraakte ik de pijnlijke indruk niet kwijt. Zien de mensen dan niet, dat de hele zaak in de grond zeer vulgair aandoet? Gelukkig zag ik nog geen enkel ziekenhuis zo schreeuwerig opgedirkt, hoewel in de meeste gevallen de juiste toon nog niet werd getroffen, wel integendeel. Men denkt alleen: wij zijn modern - en men laat gangen in groen-roze, in geel-blauw of zelfs in het paars opschilderen. Men denkt: blauw, roze en geel zijn baby-kleuren, dus laat men de ganse pediatrie met deze tinten insmeren. Resultaten: om lopen te gaan. Een ziekenhuis is toch geen reklame voor gekleurde verf!

Kleuren? Volledig akkoord. Doch laat ze dan oordeelkundig, met goede smaak gekozen worden, en met de grootste omzichtigheid bij elkaar aangebracht.

Nog een laatste woord over de opsmuk van ziekenkamers en -zalen.

De patiënt moet rustig zijn en toch afleiding hebben. Daar is de stem van de verpleegster, van de bezoeker, van de radio. Doch luisteren valt soms zwaar als men

[p. 435]

Afbeelding voor het laboratorium van een in de muur ingebouwde reeks van stopcontacten die op afstand van 15 cm van elkaar voorkomen en die zich langs de achterwand van de laboratoriumtafel op eenvoudige wijze in de muur laten inbouwen, waardoor het vraagstuk van de vele dubbelstekkers voorkomen kan worden.

Afbeelding van kleine opstapbankjes die als stapelbankjes in de operatieve afdeling gebruikt kunnen worden, teneinde aan de verschillende lengten van de assisterende medici of verpleegsters tegemoet te komen. Het voordeel van deze is dat zij in elkaar sluiten en daardoor geen afschuiven kan ontstaan.

Afbeelding van een machine die onder 12 atmosfeer druk reparaties aan het linnengoed dusdanig snel verricht door impregnatie met een bepaalde substantie, waardoor de reparatie van het linnengoed tot 1/12 van de tijd wordt teruggebracht.
Foto's Dr. A.J.M. Lohman, St. Jansziekenhuis, Weert

Afbeelding van een bibliotheek hoe de tijdschriften kunnen worden opgeborgen en altijd het laatste nummer op gemakkelijk overzichtelijke wijze wordt ten toon gesteld. De moeilijkheid is n.l. altijd het opruimen van de tijdschriften gedurende het lopende jaar.

Afbeelding van een kinderbed, dat geheel uit plastic is vervaardigd, waardoor de baby-afdeling veel overzichtelijker wordt.

[p. 436]

ziek is. Kijken dan, naar iets moois. Zo geraakt de mens uit die cirkel van pijn en ziekte. Want juist door zijn infirmiteit is de zieke uit zijn terrein van werkzaamheid en volledigheid gerukt en wordt hij weer als een kind, dat graag kijkt en bekijkt.

Wat valt er doorgaans te bekijken? Een plaatjesalbum, een illustratie, de avonturen van Suske en Wiske: allemaal goed voor een uurtje. Zie je niet dat die ogen hongeren naar iets anders? Zet dan een stijlvolle vaas met frisse bloemen naast het bed, of een plant (ontdaan van zijden strik en gekleurd papier). Hang tegen de wand een paar mooie reprodukties, een zwart-wit-opname van een beeldhouwwerk of een stadszicht, smaakvol ingelijst dan. Laat de schoonheid binnentreden in de kamer. Ze helpt de zieke zijn eenzaamheid dragen, zij ontspant zijn blik, zij stemt hem tot rust. Ook al is hij geen intellektueel, de patiënt zal genieten van die schoonheid, en dankbaar zijn erom.

Wanneer de kamer als ruimte te wensen overlaat - men moet gebruiken wat men heeft - kan dat gemis aan harmonie door de opschik gekorrigeerd worden. De inrichting van een zaal zal daardoor ook enigszins andere problemen stellen. Een zaal wordt door vele verschillende mensen samen bewoond. Doch laat ze dan niet een kazern-achtige indruk geven, waar de bloempotten strak in 't gelid staan, dat tafeltje steeds drie cm van déze boord af, dat beeld juist uitgemeten op dàt plaatsje; waar de verpleegsters als goed gedrilde militairen fungeren, technisch volmaakt werken, maar geen oog hebben voor dat weinigje echte schoonheid waardoor ze hun patiënten betere mensen maken. Het kost weinig moeite, de opschik van de zaal af en toe slechts, lichtjes te variëren, als attentie voor de mensen die er maanden (soms jaren) verpleegd worden. Men moet er alleen maar op denken.

Een laatste duister kapittel dat nog dient gelezen, is dat der wachtzalen en eventuele spreekkamers. In sommige gevallen is die wachtzaal een volstrekt minimum: een bank opgesteld in een gang, tegenover de deur van het dokterskabinet. Ben je toevallig de zesde in de rij, dan moet je staan (diskreet of minder diskreet steun zoekend tegen de radiator), want er kunnen hoogstens vijf mensen een zitje op de bank veroveren. Hier is niet in de verste verte spraak van estetische inrichting. Het hele geval is gewoonweg mens-onwaardig.

Een betere formule vormen reeds de kleine inhammen of anti-chambres. De mensen zijn minstens beschut tegen de nieuwsgierige blikken van de voorbijgangers. Maar is het feit dat een wachtzaal wachtzaal is, een reden om de inrichting er van zo lelijk mogelijk te wensen? Het is typisch dat verscheidene dokters, die een smaakvol ingericht huis bewonen, als wachtzaal de onooglijkste plaats van hun huis uitkiezen; daar komt de meest heterogene verzameling stoelen terecht en als je riskeert er 's avonds nog te zitten, houd je het geen kwartier uit bij de lektuur van een boek, of na drie keer kan je een oogarts konsulteren. Ik bedoel: er mag wel gezorgd worden voor behoorlijke verlichting. En waarom moeten ook alle banale prenten en kaders en alle goedkope bibelots in de wachtzaal worden ondergebracht? Wanneer men zich realiseert wat een wachtzaal in een hospitaal of bij een dokter uiteindelijk is, zal men zich onvermijdelijk beijveren om het er mooi en ietwat gezellig te maken.

Hetzelfde geldt in zekere mate voor de spreekkamer. Zorg dat de spreekkamer een ruimte is waar je rustig kan spreken, doch beneem je bezoeker de adem niet door hem te stoppen in een enge, donkergroen geschilderde kamer, en alsof dat nog niet genoeg was, met een rood gordijn voor het raam - kwestie van kontrast.

Laat dit nu voorlopig genoeg zijn. Het wordt tijd om enkele positieve wenken en aanwijzingen te geven. De grote vraag die men zich moet stellen moet vooraleer eender welk lokaal in te richten is deze: waartoe zal dit lokaal dienen? Daarin ligt besloten: welke mensen zullen hier bestendig in verblijven, en hoe zullen ze hierin het meest doelmatig kunnen werken, of rusten? Met gezond verstand en een beetje praktisch gerichte naastenliefde is hier al veel te verwezenlijken. Goed doordacht, zal dit princiep van funktionalisme minstens behoeden voor dwaasheden. Hoewel onmiddellijk dient opgemerkt: funktionalisme is geen waarborg voor schoonheid.

Een ziekenkamer is essentieel een kamer voor de zieke, niet voor de bezoeker, niet voor de inspekteur van de gezondheidsdienst.

Een wachtzaal is er voor de mensen die (in angst en onzekerheid veelal) komen wachten op de dokter.

Het dokterskabinet is de plaats bij uitnemendheid waar dokter en patiënt elkaar wederkerig hun volledige aandacht schenken, zonder door allerlei te worden afgeleid. Een laboratorium is er voor wetenschappelijk onderzoek. De laboranten moeten er kalm kunnen werken: wetenschap in dienst van de mensheid, of is het omgekeerd? Een spreekkamer is er voor de bezoeker; een menselijk gesprek moet er mogelijk gemaakt worden. Een kapel is er om te bidden, ze is de woonplaats van God bij de mensen. Asjeblieft, laat ons er geen devote bazar van maken!

Funktionalisme dus, maar gepaard met schoonheid. Laten we de betekenis van de schoonheid in het leven toch niet onderschatten.

Zin voor schoonheid is een element van volwaardige menselijkheid, is een kans méér om God te naderen Indien de mensen meer breed estetisch ingesteld waren, zouden er minder wraakroepende toestanden in onze maatschappij bestaan. Indien de verpleegster meer goede smaak en estetische fijngevoeligheid aan de dag legde, zij zou beter begrijpen wat haar zieken, naast lichamelijke zorg en vriendelijkheid nóg nodig hebben.

[p. 437]

Het verrast eerder pijnlijk, dat in een kursus over plichtenleer, waarin alle hoedanigheden die een verpleegster moet bezitten worden voorgehouden, nergens gewag wordt gemaakt van goede smaak. Een ideale verpleegster hoeft blijkbaar geen zin voor schoonheid te hebben. Jammer.

Zou het zó onzinnig zijn, op het programma van de leergangen een kursus in estetische vorming in te schakelen? En laat die kursus liefst lopen over de drie studiejaren, het zal nog geen luxe-bagage worden. Ik bedoel hiermee niet een systematische kursus in de kunstgeschiedenis, wél: vorming van de smaak, kennismaking met de schoonheid, liefst getoetst aan de praktijk. Wie in de verpleegstersscholen de verantwoordelijkheid draagt, doet goed daar eens rustig over na te denken. Ik ben zeker, men zal de idee tenslotte niet zo absurd vinden.

Er moet op dat gebied trouwens beslist gebroken met een bestaande, funeste mentaliteit, waardoor heel ons volk besmet is, nl. de onwil of de stugheid waar het gaat om méér kultuur te veroveren. Al te vaak hoort men zeggen: dat is niet voor ons, daarvoor zijn wij niet genoeg geleerd - alsof dat een ekskuus zou zijn. Men moet meer kultuur willen hebben, vooral in deze milieus, die op andere gebieden toonaangevend zijn. Denken we alleen aan de onzegbaar belangrijke rol van de hospitalen en klinieken in het sociale leven. Valt er hoofdzakelijk een terapeutisch aspekt te beschouwen, haast even voornaam is het aspekt volksopleiding.

Hoeveel mensen komen in hospitaal of materniteit niet voor het eerst in kontakt met een hogere vorm van beschaving, minstens voor wat de hygiëne betreft. Op dat gebied vervullen onze ziekenhuizen dan ook een prachtige taak. Maar kan men niet van deze gelegenheid gebruik maken om de mensen wat méér mee te geven: kontakt met een voorname levensstijl, die tot uiting komt in de smaakvol ingerichte kamer, in de harmonische kleuren van de gang, in de beschaafde omgangstaal van de verpleegster, in de sobere, doch fraaie wachtzaal, in de ontvangstkamer, waar de mens wordt verwelkomd bij zijn opname in het ziekenhuis. Voor die ontvangstkamer hoeven we niet in een bepaald snobisme te vallen door de zoveelste hostess te lanceren, maar de verpleegster kan er minstens de gastvrouw zijn. Wordt een ziekenhuis trouwens ook niet een ‘gasthuis’ genoemd?

Met een beetje goede wil is op dat terrein enorm veel te verwezenlijken. Het komt er op aan ambitie voor het mooie te hebben en niet de ‘commerce te laten beslissen over smaak en wansmaak, zodat de kunst moet gehuld gaan in wrok en verbittering’. (K.N. Elno).

Het spreekt vanzelf, met een gebouwenkompleks anno 1300 tot 1960 doet men niet wat men wil. Doch een knap binnenhuisarchitekt of dekorateur kan wonderen verrichten, ook met de meest ondankbare stijlloze ruimte.

Waarom de schildersbaas over de keuze der kleuren laten beslissen? Indien men zelf niet de smaak heeft ervoor, spreekt men in deze omstandigheden een kleurenadviseur aan. Het ereloon dat die mens vraagt voor zijn werk zal wel nooit van die aard zijn dat daardoor een faillissement in 't vooruitzicht komt? Nu men toch bezig is met vernieuwen.

Tot slot nog iets wat me van het hart moet.

Het gebeurt nu wel in dit ‘land van goede wil’, dat een knap architekt of dekorateur zijn werk mocht doen, en het deed, zodat het mooi werd. Maar... toen kwam de vrouw, die mordikus iets van haar daarin wilde:

- een tikje wansmaak in een detail: de plaasteren vergulde tondo, die de indruk wil geven geslagen koper te zijn, en zo het rijke (begrijp het woord goed) interieur plots weer armtierig maakt;

- een stuk ‘godsvrucht’ die niemand dient, maar enfin, er toch geplaatst werd in de gedaante van een banale sokkel met plaasteren Mariabeeld, geplaatst, beeld je in, net naast een der mooie blauw-groene zuilen, in de ontspanningszaal van een uiterst geslaagd modern vakantietehuis. Het ritme van de zaal is fataal gestoord.

Nota bene: in diezelfde zaal is reeds een beeltenis van de H. Maagd aanwezig. Misschien doet een zoeterig stuk plaaster méér aan de hemel denken dan het sublieme, hiëratische geboortetafereel van de Byzantijnse ikone. Zijn we er erg aan toe, of niet?

ZUSTER HILDEGARDIS a S.M.