West-Vlaanderen. Jaargang 9

[p. t.o. 409]

Kleurplaat hiernaast: Evolutie van de schilderstechniek onder invloed van psilocybine.

[p. 409]

proefondervindelijke esthetiek en psilocybine^*

Dank zij de oprichting van een navorsingsgroep en een gemeenschappelijke arbeid, hebben wij, in de loop van deze laatste twee jaren, binnen het raam van ons Departement voor psychopathologische kunst en onder de leiding van onze meester Jean Delay, onze werken kunnen oriënteren naar een proefondervindelijke esthetiek. Testtekeningen, meer bepaald de test van het esthetisch oordeel van Maitland Graves, zijn ter studie genomen geweest. Deze test wordt systematisch toegepast op de zieken die onze ateliers bezoeken en de eerste resultaten zijn gepubliceerd geweest. Samen met G. Rosolato en C. Wiart, heeft een van de onzen een techniek van schilderkunstige ontleding rechtgezet, uitgaande van werken voortgebracht in het laboratorium in gelijkwaardige voorwaarden van groep, tijd, materiaal en techniek. Deze werken zijn onderling met elkaar te vergelijken en kunnen als basis dienen tot statistiekstudie. Wij hopen, dank zij deze techniek, een evolutieve test te kunnen opmaken, gebaseerd op de schilderkunstige produktie van de zieken onder therapeutische conditionnering. Bij deze werken die ter studie zijn en gereed gemaakt worden voor publikatie, hebben wij de zogenaamde hallucinogenische geneesmiddelen gevoegd, die bij wijze van experiment werden toegediend. Sedert de geneeskundige studie over de hasjisch door Moreau (uit Tours) zijn deze geneesmiddelen achtereenvolgens ontdekt geworden en bevatten de mescaline, de diethylamide van lysergisch zuur (L.S.D. 25) en de psilocybine. Dit laatste is ontdekt geworden door R. Heim en zijn klinische proefnemingen zijn gedaan geweest door J. Delay en zijn leerlingen. Deze bestanddelen verwekken kunstmatig toestanden die onmiddellijk liggen naast de akute klinische psychosen. Maar de psilocybine, dank zij haar hanteerbaarheid, haar onschadelijkheid en haar kortstondige werking, moet toelaten een grote vooruitgang te verwezenlijken. De zinsbegoochelingen en de stoornissen, vooral van visuele aard zijnde, heeft men al spoedig beroep gedaan op schilders om deze te reproduceren. De meeste der voorgaande proeven met de mescaline of de L.S.D. 25 beoogden het voortbrengen van akute proefondervindelijke psychosen of de model psychoses van de Engelsen en de reproductie van het visueel beleefde door een plastische techniek. Wij hebben deze opzoekingen laten varen om onze proefneming van een originele spil te voorzien. Over een geneesmiddel beschikkend dat het oordeel doet afwijken en een verwringing verwekt in de beoordeling van de waarden der werkelijkheid zoals de bepaling van Jean Delay luidt, dienen wij dit aan een bijzonder objekt toe, een schilder, en nemen zijn werking waar op een specifieke aktiviteit: de schilderkunstige schepping. Sedert meer dan een jaar hebben wij de proefnemingen met psilocybine vermenigvuldigd op artisten of liefhebbers kunstschilders. Wij kunnen hier geen algemeen overzicht geven. Maar wat we kunnen bevestigen, dat is de verscheidenheid van de resultaten. Dit wil zeggen dat, vertrekkend van het geval dat wij zullen aantonen, wij ons niet aan een veralgemening mogen wagen.

M. Pierre-Xavier Laffitte, decoratieschilder van beroep, is een figuratief schilder, landschapsschilder en portrettist. Sedert verschillende maanden verkeert hij in een periode van aktieve opzoekingen op het gebied van de kleur. Hij tracht een bepaalde omvang en een gekleurd perspektief te vervangen door een andere omvang en een lijnenperspektief. Deze wil om de vorm te herstellen door de kleur wijst op een evolutie van zijn vatbaarheid voor gevoelsindrukken. Het verlangen bestaat bij deze jonge schilder, om zich vrij te maken van een akademische vorming en een wil om in opstand te komen tegen de tyrannie van het objekt.

Deze strijd tegen het objekt zal zich veruitwendigen in de loop van de proefneming. Het als model gekozen schilderij (fig. 1) is een landschap dat boomstammen op het eerste plan bevat, een vallei die zich tussen heuvels slingert, met een dorp in de verte. Men kan twee perioden onderscheiden tijdens de duur van zijn proefneming, die loopt van 12 h. tot 15,10 h. na het innemen door de mond van 10 mmg psilocybine.

De eerste periode is deze van de verwarring van het lichamelijk en het ruimteschema en de ontbinding van de gewone techniek (van 12 h. tot 13,45 h). Van zodra het geneesmiddel begint te werken voelt hij zich vermoeid, heeft hij geen lust tot schilderen. Hij begint een kopie van zijn model (fig. 2) en schetst de samenstelling. Het grootste gedeelte van zijn blad bedekt hij met een gele kleur. Hij heeft het gevoel alsof zijn schedel

* Uit het oorspronkelijk Frans vertaald door Zeger Andries.

[p. 410]

in een bankschroef geklemd zit, een bankschroef die de vorm heeft van een stemvork. Deze bankschroef is de juiste repliek van een strand dat op zijn schilderij wit is gebleven. Deze vlakte bedekt hij met bleek blauw. Dan komen de visuele stoornissen te voorschijn. Een hoekje van zijn papier is uitgerekt. Zijn gele tinten worden levendiger. Ze maken zich los van het papier. Het onderwerp begint te vlotten. Hij heeft geen begrip meer van de zwaartekracht. Zijn lichaam lengt zich uit. Hij is groter dan naar gewoonte, leniger, vlugger. De kamer waar hij zich bevindt is plotseling groter geworden. Alles verwijdert zich van hem alsof hij door het grootste einde van een toneelkijker zou zien. De voorwerpen en de mensen zijn kleiner; hijzelf is ontzaglijk groot. Terzelfdertijd met hem zijn ook de hoogten en de diepten groter geworden en in dezelfde verhoudingen. De breedten zijn niet gewijzigd. Hij tracht de eerst begonnen en naderhand weer opzij gelegde kopie, opnieuw aan te pakken. Hij ondervindt de grootste moeilijkheden om zijn model te reproduceren. Hij kan zich aan de nochtans door hem gekende regels niet houden. Hij tracht nu kleuren te mengen, doch is niet voldaan over het resultaat. Hij ziet er een beetje belachelijk uit met het penseel in zijn hand en bekent: Ik zou niets van dit geneesmiddel willen nemen om een meesterstuk te maken! Hij kan niet meer schilderen! Hij bekijkt zijn model en zegt: Het is te veel beredeneerd! En ik heb geen lust om te redeneren! Hij herneemt nochtans zijn kopie: Dit wordt verbrod! Ik ga te veel in de verf, ik beheers mijn schilderij niet meer. Ik heb nog nooit iets gemaakt dat zo idioot was als dit! Het geel schijnt hem vulgair toe, het blauw een echte ramp, maar het rood: dat klinkt. Hij zal later verklaren: Ik gaf er mij op dit ogenblik rekenschap van dat ik geen enkele ervaring meer had van de kleur en vooral deze niet van de vermenging van kleuren. Ik wist overigens niet welke toon ik moest zoeken. Ik had nochtans al mijn verftuben bij de hand. Ik kon er niets meer uithalen. Zij waren zonder nut geworden!

De tweede periode is deze van de vervoering van de stemming en van de bevrijding van de gekleurde ritmen (van 13,45 n tot 15,10 h). Hij laat de eerst begonnen kopie in de steek, neemt grote bladen papier, zijn pastelkleuren en zijn inkten. Zijn stemming is anders. Hij klaagt niet meer over vermoeidheid, integendeel beweert hij: ik voel het einde van mijn krachten niet! Ik zal het papier met inkt bekladden! Gedurende een uur en twintig minuten schildert hij negenentwintig werken met de grootste handigheid, hetzij dus in een gemiddelde kadans van een werk om de drie minuten (bv. fig. 3, 4, 5 en 6). Deze nieuwe wijze van doen, zegt hij naderhand, was het enige middel om een einde te maken aan mijn machteloosheid om kleuren samen te stellen. Het pastel en de inkt boden mij een uitgebreide gamma van tinten aan, van gans gerede tinten. Ik had er slechts gebruik van te maken. Ik schilderde nog slechts alleen met de handen. Ik dacht aan niets. Zonder na te denken zette ik mij aan het werk, het ene gebaar verwekte het ander. Het eerste materieel effekt leidde mij om een volgend te verkrijgen. Naar de willekeur van mijn fantasie, mengde ik, op de met water doordrenkte bladen, de waterverf, het pastel en de inkt. Ik maakte gebruik van de uiterste bewegelijkheid van mijn handen, alsof het er om ging een dans uit te voeren, die nodig was om de verdeling te ritmeren van de kleurvlekken. Het rechtstreeks kontakt met de materie beviel mij en de bekomen effekten interesserden mij veel meer dan degene die ik zou kunnen bekomen hebben met een penseel of een pen. Gedurende de loop van het werk drukte hij de nieuwe vrijheid uit die hij voelde veroverd te hebben: Ik voel mij bevrijd! Het is een kunst van het instinkt! Ik heb dit nooit vroeger beproefd! Wat is dit schoon als materie! En dat ik het ben die dit gemaakt heeft! Ik raak het niet meer aan! Alleen de materie telt hier nog! Ik ben er voor niets tussen! enz.

Wanneer men goed de werken wil onderscheiden, voortgebracht onder de uitwerking van het geneesmiddel en deze gewoon uitgevoerd door deze schilder, dan stelt men een diepgaand verschil van stijl vast. De ene zijn figuratief, de andere niet-figuratief. Hij schildert gewoonlijk met olieverf en gouache, op een verzorgde wijze, met een uiterste nauwkeurigheid en toewijding. Hij doet 1 tot 3 uren over een akwarel, 3 uren en meer over een doek in olieverf. Hij is bezorgd over de regels der kompositie, over de kennis der kleurmenging en de harmonie van de kleuren. Het is een werk, begonnen en opnieuw begonnen, dat rede en nadenken vergt, van het begin tot het einde geleid door een geest die streeft naar het ideaal en de volmaaktheid. Onder de inwerking van het geneesmiddel zijn houding, techniek, materiaal en instrumenten anders. Hij begint, in het eerste deel van het experiment, met te trachten, onder inwerking van het middel, om een landschap te reproduceren, dat hij vroeger gemaakt had. Hij gevoelt zich in de onmogelijkheid de techniek aan te wenden en het materiaal te gebruiken, waaraan hij gewoon was. Hij is niet tevreden, heeft geen ideeën, moet een krachtsinspanning doen. Er is niets dat gaat. Wanneer hij verklaart: Ik zou niets van dit geneesmiddel gebruiken om een meesterwerk te maken! dan bedoelt hij daardoor, dat het niet dit middel is dat hem zou helpen om zijn ideaal als kunstschilder te bereiken. Hij klampt zich nochtans vast aan dit ideaal, stoot het van zich af, worstelt er mee om het tenslotte in de steek te laten. Uit deze onmogelijkheden wordt een nieuwe mogelijkheid geboren, een bevrijding. In het tweede deel van zijn experiment, zoekt en vindt hij instrumenten en materiaal die zich kunnen plooien naar de vereisten van deze wonderlijke snelheid, naar het overwinnende ritme en naar deze paradoxale vrijheid van het automatisme. Hij gebruikt verworven kleuren en schildert rechtstreeks met de hand. Hij gooit aanvankelijk de inkt lukraak op het

[p. 411]

blad en maakt vervolgens snel een kompositie op dit eerste gegeven. Hij ontdekt de snelheid. Hij herleeft deze waarheid van Picasso: De snelheid, dat is wonderbaar! Hij laat zich enkel leiden door de bedrevenheid van zijn handen. Het ritme van een schilderij om de drie minuten, laat toe de werkingskurve van de psilocybine te volgen (fig. 3, 4, 5 en 6). De kleurengamma is aanvankelijk beperkt: mono- of bichromisme. Zij zal vollediger worden, om bij het maximum van inwerking van het middel ook het maximum van polychromisme te bereiken. Het ritme zal zich stuk per stuk herstellen en zal het maximum van dynamisme, van afwisseling en van stijging bereiken op het toxische hoogtepunt. Op dat ogenblik hebben wij de grootste stuwing van vertikale veelkleurige ritmen. Vervolgens zal een vermindering van de inwerking van het middel een geleidelijke verarming van kleur en ritme meebrengen, die zullen herleid worden tot het monochromisme en de vlek.

Bovendien zullen de enkele figuratieve strekkingen die aan het licht zullen komen gedurende de proefneming, weggevaagd worden door de overwegende ritmische tendenties. Deze verandering in de persoonlijkheid en in de technische bevoegdheid, is niet alleen ondersteund door een andere gemoedsstemming, maar ook door een nieuwe ervaring van de ruimte, waar de vertikaliteit overheerst. In dit geval zijn wij getuige van een ontbinding van de uitgewerkte technische bevoegdheid en van een bevrijding van de elementaire schilderkunstige bevoegdheid: handigheid, snelheid, zin van de zuivere kleur, sonoriteit, vrijheid tegenover het objekt, ritme. Deze bevrijding spruit overigens in een zekere zin voort uit de opzoekingen geleid door de schilder zelf die reeds vóór deze proef getracht had zich te bevrijden van de tirannie van het objekt en er naar zocht gekleurde ritmen voort te brengen. De psilocybine bracht de latente strekkingen aan het licht. Sedertdien trachtte hij herhaalde malen, zonder het bedoelde middel, het werk terug te vinden en datgene wat hij tijdens de proefneming beleefd had. De dag na deze proef trachtte hij vlugge ritmen voort te brengen. Maar dit mislukte. Zijn meer recente pogingen zijn beter uitgewerkt, maar zijn veel verder verwijderd van de eerste proefneming. Buiten dit ging hij verder met zijn persoonlijke opzoekingen. De landschappen en de stillevens die hij maakte vertonen een veel grotere vrijheid tegenover het objekt en de vorm, een grotere levendigheid van de kleuren, een groter dynamisme in de voorstelling. Deze experimenten waarmede we verder gaan, brengen ons een oorspronkelijk materiaal en geven ons de hoop op een beter begrip van de uiterst complexe verschijnselen, zoals daar zijn de dialektiek van de artistieke schepping en de drijfveren van de beoordeling over de werken als psychologische basis van de esthetische beschouwing en zij openen tevens nieuwe perspektieven op de psychologie van de kunst.

DR. R. VOLMAT en DR. R. ROBERT

Parijs