West-Vlaanderen. Jaargang 9

[p. 343]

Ontmoetingen

Käthe Kollwitz in West-Vlaanderen

Es ist ein wundervolles Ziel, und kein Mensch hat ein solches Anrecht darauf, dieses Denkmal zu machen, wie ich.

Langs de landelijke steenweg van Vladslo naar Leke, ter hoogte van de kruising door de aloude Brugse heerweg, strekt zich een mooi en rustig stuk bos uit, met aan de rand een typisch Duits gebouw in vakwerkkonstruktie - overblijfsel uit de eerste wereldoorlog - waarop men, door de overschilderingen heen, de naam ‘Hotel Praetbosch’ lezen kan.

Tot 1956 lagen in dit bos 3.233 Duitse soldaten begraven, die tussen 1914 en 1918 aan de IJzer de dood vonden. In de jaren 1935-1957 werd het aantal Duitse kerkhoven sterk in aantal verminderd zodat er thans in West-Vlaanderen nog alleen deze van Menen, Langemark, Hooglede en Vladslo resten. De gebeenten van duizenden soldaten, die overal in onze provincie en zelfs daarbuiten (tot in Tienen en Luik toe) ontgraven werden, werden in plastieken zakjes naar Vladslo overgebracht, indervoege dat thans op dezelfde oppervlakte van amper 1,10 ha het aantal bijgezetten tot 25.638 is gestegen. De zwarte eiken kruisjes van destijds zijn, omwille van de plaatsruimte, alle van het kerkhof weggenomen en vervangen door kleine houten blokjes, bedekt met een bronzen plaatje, waarop telkens twee namen voorkomen. De blokjes zitten bedolven onder planten en bloemen. Hier en daar ritselen de kronen en flikkeren de kaarsjes, waarmede familieleden en vrienden uit Duitsland op onze dagen nog steeds de gesneuvelden komen bedenken.

Eén enkel van de kruisjes bleef er nog enige tijd behouden. Het droeg de naam van de musketier Peter Kollwitz, een 17-jarige oorlogsvrijwilliger uit Berlijn, die op 23 oktober 1914, te Esen, in de nabijheid van het Roggeveld, zijn jonge leven voor Duitsland inboette. Hij werd er begraven en in 1956, samen met de andere 1.538 soldaten van het Roggeveld, naar het Praetbos overgebracht. Met deze doden verhuisde uit Esen terzelfdertijd het beeldhouwwerk ‘Het treurende ouderpaar’ naar Vladslo, waar het, in de fond van het militaire kerkhof en in de beschutting van een hoge beukenhaag, zijn definitieve plaats kreeg, en, bij het kruisje van Kollwitz, het symbool is van alle ouders, die aan het graf van hun gevallen zoon komen bidden. Bij het betreden van het kerkhof bemerken we de beelden, omraamd door de poort van het nieuwe toegangsgebouw (de kapel genoemd) in een volkomenheid van stilte, maat en harmonie, niet mooier denkbaar, en, door de wijze van opstelling, het zwaartepunt en gelijktijdig het eindpunt van de begraafplaats vormend. Ze werden gekapt door Peters moeder, de beroemde Berlijnse beeldhouwster Käthe Kollwitz (Koningsbergen, 8.7.1867 - Moritzburg, 22.4.1945), die als een der belangrijkste expressionistische grafische kunstenaars van Duitsland mag beschouwd worden, en getuigen hoe een vrouw uit de artistieke drang van haar wezen en uit al de kracht van haar leed en haar liefde, in vorm en maat tot rust bracht wat haar ‘das Schicksal’ had toebediend.

Onlangs werd ook Peters kruisje van het kerkhof weggehaald. Dit is wel spijtig te noemen, want o.i. hoefde het als een onderdeel van het beeldhouwwerk beschouwd te worden. De ‘Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge’ te Kassel stelde echter de gelijkberechtigdheid van alle soldaten, zonder één uitzondering, boven de zin en betekenis van het kruisje, en liet het beeldhouwwerk derwijze méér àlle soldaten toebehoren, zoals het weliswaar steeds in de bedoeling van Käthe heeft gelegen.

[p. 344]

De Berlijnse armendokter Karl Kollwitz en zijn echtgenote, de beeldhouwster Käthe Schmidt, als ‘Het treurende ouderpaar’ bij het graf van hun zoon Peter op het soldatenkerkhof van Vladslo-Praetbos. (Copyright: R. Seys)

In haar dagboek komt de kunstenares er herhaaldelijk op terug, dat zij met haar werk alle jonge oorlogsvrijwilligers wil gedenken, en méér nog, dat het het ganse kerkhof moest toebehoren.

Geen enkel van haar andere werken heeft een zo lange geschiedenis gekend als ‘Het treurende ouderpaar’. Nauwelijks zes weken na de dood van Peter vatte ze er reeds de plannen van op, om het maar pas 18 jaar later - een langere tijd dus dan haar zoon had geleefd - te voltooien, en het te Esen, op het kerkhof waarvan zij het meterschap had aanvaard, bij zijn graf te plaatsen. Het zou haar wellicht niet zo moeilijk gevallen zijn alleen voor Peter een grafsteen te scheppen. Als moeder was ze immers te veel van de gedachtenis van haar eigen zoon vervuld om gemakkelijk een formule te vinden, die voor het ganse kerkhof passen zou. ‘Ein Genie könnte das und ein Mann. Ich wohl nicht. Zur Arbeit muss man hart sein und das, was man gelebt hat, aus sich heraussetzen. Wenn ich beginne, das zu tun, so fühle ich wieder als Mutter, die den Schmerz nicht von sich lassen will’, schreef ze op 22 aug. 1916. Al die tijd heeft ze met het vormprobleem van de gedenksteen geworsteld. Op 1 december 1914 stelde ze zich voor dat het stuk Peters uitgestrekte gestalte zou hebben, met de vader aan het hoofd en de moeder aan het voeteinde. Op 22 augustus 1916 maakte ze een tekening van de moeder, die haar dode zoon in de armen houdt. In juli 1917 dacht ze aan een reliëf, dat aan Peters graf zou geplaatst worden, doch onmiddellijk hierop werd het haar weer duidelijk, dat dit het ganse kerkhof moest toebehoren en aan de ingang moest geplaatst. Het zou een vierkante steen zijn met aan de voorzijde, in levensgrootte, het reliëf van de ouders, en waaronder of waarboven zou gekapt zijn: ‘Hier liegt Deutsche Jugend’, of: ‘Hier liegt Deutschlands schönste Jugend’, of: ‘Hier liegt tote Jugend’, of ook nog: ‘Hier liegt Jugend’. In augustus-september 1917 ging ze aan de arbeid. Wekenlang werkte ze aan

[p. 345]

de schouders, de rug en de armen van de moeder, soms naar een model, doch meestal zonder. In oktober liet ze de moederfiguur in plan, om met de vader een aan vang te nemen, doch hield onmiddellijk ook hier mede op. Op 6 november 1917 maakte ze nieuwe schetsen van de man en van de vrouw, die nu knielend tegeneen leunden: Haar hoofd zeer diep aan zijn schouder; haar linkerarm over zijn rechterschouder, terwijl haar rechter wanhopig langs haar heen hangt en de zijne raakt. Zijn hoofd rustend op haar rug en de handen voor de ogen houdend. De daaropvolgende maanden hoopte zij, dat haar iets nieuws, iets eenvoudigers zou te binnen schieten. In hoeverre dit verlangen beantwoord werd, weten wij niet, maar op 25 juni 1919 schreef ze in haar dagboek, dat ze alles voorbereidde tot de afbraak van hetgeen ze tot nu toe had verwezenlijkt. ‘Morgen soll es geschehen. Mit wie festem Glauben bin ich an die Arbeit gegangen, und nun breche ich sie ab. Wie ich oben bei Peter stand und sein liebes lächelndes Gesicht sah, sein hingegebenes, und dann an all die Zeit der Arbeit dachte, an die Liebe und den Willen, und die vielen Tränen, die in der Arbeit liegen, versprach ich es ihm von neuem: Ich komm zurück, ich mache Dir die Arbeit, Dir und den anderen. Es ist nur verschoben...’ - Het beeld liet haar echter niet los, nog niet onmiddellijk, want een viertal maanden later maakte ze er opnieuw gewag van in haar dagboek. Op 14 oktober 1919 kwam ze tot de idee de vrouw te hullen in een kleed met brede, rijkelijke plooien, doch 's anderendaags ging ze hieromtrent weer aan het twijfelen en stelde ze zich de vraag of zij hiermede wel iets kon uitdrukken. Met de houding, zei ze, kan iets bereikt worden, met het gezicht en de handen...

Gedurende een tijdspanne van zes jaar werd hierop haar werk onderbroken. Het duurde tot 13 oktober 1925 vooraleer in haar opnieuw het verlangen oprees weer spoedig de beelden voor het Roggeveld aan te vatten. Ze zou ze ditmaal hoogstens op halve levensgrootte maken en ze dan naderhand vermeerderen. De moeder zou knielen en, de armen over al haar zonen uitgespreid, over de graven blikken. Ook de vader zou knielen, doch de handen zou hij samengeperst in de schoot houden. Geleidelijk hadden zich dus de figuren van de vader en de moeder uit het eerste plan losgemaakt, doch op dit ogenblik zag de kunstenares deze bijlange nog niet zoals ze uiteindelijk zouden voltooid geraken.

Op 11 maart 1926 was ze volop aan het werk. Ze had echter met harde tegenslagen af te rekenen. Tweemaal viel de figuur van de moeder achterover te pletter op de grond. Toen dit de eerste keer gebeurde, ving ze onmiddellijk, hoe terneergeslagen ze ook was, opnieuw haar werk aan en vond een versie, die haar beter dan de eerste toescheen. Nu knielde de moeder in voorwaartse houding, de handen liefdevol onder het gezicht over elkaar gelegd en het hoofd lichtjes achterover. Met haar ogen zou ze innig glimlachend alle graven omvatten. Na heel wat werk en geduld, kwam het beeld haar goed voor. Enkele dagen later, bij het verschuiven van de draaibok, kantelde het om en was het eveneens reddeloos verloren. Ze wist niet wat ze hieruit moest besluiten: ‘Soil ich die Arbeit nicht machen? Und doch scheint mir nichts so notwendig als das’. Ze kwam echter vrij spoedig de schok en de daaropvolgende depressie te boven en reeds 's anderendaags ging ze opnieuw, en nu reeds voor de derde kort-opeenvolgende maal, het beeld van de moeder aan het opbouwen. Het vernielde kon ze nochtans niet rekonstrueren. Het werd weer iets anders!

Op 13 oktober 1926 verklaarde ze nog steeds niet met het definitieve werk voor het Roggeveld begonnen te zijn. Ze leek trouwens nog niet helemaal voldaan over de vorm: ‘Es wird täglich besser und nie gut. Abbrechen wäre das beste...’ Op 22 oktober echter liet ze haar atelier in gereedheid brengen om te beginnen. Ze had het gevoel, dat ze nu voor de laatste faze van haar werk stond. ‘Alles muss vorhalten, Gesundheit, Kopf, Augen, Geld, bis ich die Arbeit für Roggevelde gearbeitet haben werde...’. Twee maanden nadien (21. 12.1926) overviel haar een nieuwe moedeloosheid. Het werk, dat ze meende nog slechts als een kinderspel te moeten beschouwen, bezorgde haar onverwachte moeilijkheden in de konstruktie van het kleed, waarin ze de moeder wilde hullen. Al de mogelijke voorbeelden van vrouwen die, ze kon aanwenden, stootten haar af. Aan haar dagboek vertrouwde ze toe niet te kunnen bewerkstelligen, wat ze zo graag wilde: ‘Wieder die grosse Schwierigkeit, die darin liegt, dass ich etwas machen soll, was mir nicht liegt, ja, wofür ich unbegabt bin...’. In april 1928 nodigde ze haar model uit om voor het hoofd van de moeder te poseren. Opeens echter herinnerde ze zich een zelfportret in gips, dat sinds ettelijke maanden, nog steeds niet weder uitgepakt, in het atelier stond. Ze wikkelde het uit en plots (‘es fiel wie Schuppen von den Augen’) besloot ze naar deze meer dan levensgrote studie te werken en haar eigen hoofd en trekken in de figuur van de moeder te verenigen. Begin januari 1929 was de moeder voor de vier vijfden in orde. Het hoofd was nog niet helemaal af, doch zij besloot dit eens bij gelegenheid te voltooien, wanneer ze in een biezonder goede arbeidsstemming verkeerde. Intussen begon zij de vaderfiguur, waarvan zij verwachtte, dat ze veel vlotter van de hand zou gaan. Na deze vervolgens een achttal maanden toegedekt te hebben gelaten, stelde ze, bij de hervatting op 22 oktober 1929, vast, dat er geen ziel in stak en begon ze er tegelijk de ombouw van. Ze sneed het hoofd af; ook de armen, die ze nu over de borst legde - iets wat ze vroeger reeds geprobeerd, doch naderhand weer verworpen had!

Op 22 april stelde ze in de Berlijnse Akademie, waar-

[p. 346]

aan zij als professor van de grafische afdeling verbonden was, de beide figuren ten toon. Een belangrijke gebeurtenis! want al die tijd had ze er in de grootste afzondering en stilte aan gearbeid en alleen geduld dat Karl, haar echtgenoot, en haar zoon Hans er een blik op wierpen. Nu zette ze de deuren wijd open, zodat iedereen haar werk kon komen zien. Het genoot de algehele waardering en goedkeuring, hetgeen haar, na de vele lastige weken, rustig en gelukkig stemde. Ze voorzag dat in de maand juni het werk definitief zou kunnen beëindigd worden en dat ze het dan, tijdens de daaropvolgende herfst, naar Peter zou kunnen brengen. Het gebeurde met een jaartje vertraging! Op 2 juni 1932 exposeerde ze de twee uiteindelijke granietfiguren in de Nationale Galerij te Berlijn en op 23 juli daaropvolgend belandden ze op het Roggeveld, waar ze, in aanwezigheid van Käthe en Karl, aan de ingang van het kerkhof, bij het graf van Peter werden opgesteid. In haar dagboek heeft Käthe Kollwitz overvloedig over dit dodengedenkteken uitgeweid en er nauwkeurig haar gevoelens en verzuchtingen in neergeschreven. Op meerdere plaatsen smeekte ze om kracht ten einde haar werk tot een goed einde te kunnen brengen: ‘...ich brauche Kraft. Ich bitte, dass ich die Arbeit machen kann. Vor allem die Arbeit für Peter, aber auch all das andere noch. Wenn, ich das gemacht haben werde, will ich so gern sterben, aber erst muss ich das noch machen’. (8.7.16) - ‘Gott gebe, dass ich gesund bleibe, bis das alles für Peter und die andern gemacht ist’. (juli 1917).

Bovendien twijfelde ze, als vijftig- en later nog meer als zestigjarige, aan haar eigen kunnen: ‘Ich kann es nicht mehr. Ich bin zu erstört, zerweint, geschwächt. Es geht mir wie dem Dichter bei Thomas Mann: er kann nur dichten; zugleich das Gedichtete leben, dazu langen seine Kräfte nicht...’ (22.8.16) - ‘...aber wieder wie bei der Arbeit empfind ich: ich nicht. Ich bin nicht weit genug dazu’. (22.8.16) - Soms ging het haar een dag werkelijk goed, doch dan sidderde ze bij de bedenking ‘dass eines Tages alles wieder vorüber ist’. (28.10.19) - ‘Dazu kommt, dass zeit einiger Zeit mich der Gedanke verfolgt: Sechzig Jahre - was werd ich da noch gross machen!’ (21.12.26).

En toch bleef ze bezield met een vaste wil, hoe ze zich ook van de moeilijkheid van haar taak bewust was: ‘Aufgeben kann ich es nicht’. (aug. 1917) - ‘Mitunter meine ich, ich könnte Wichtigeres in der Zeit machen. Aber Wichtigeres als diese Arbeit gibt es doch nicht für mich...’ (9.9.17) - ‘Wenn die Menschen es jetzt nicht sehen können, so werden sie es später wieder sehen’. (25.6.19) - ‘Ich glaube sie so wichtig, dass ich mir nicht denken kann, dass ich sie nicht schaffe...’ (22.10.26).

Wanneer ze in 1919 haar werk vernietigde, geloofde ze nog nooit dat het voor goed verloren was, zoals ze er ook van overtuigd was, dat ook Duitsland het ergste zou te boven komen: ‘Mir fiel Deutschland ein, wie ich Peters Gesicht oben küsste und Abschied von der Arbeit nahm. Deutschlands Sache war ja seine Sache, und Deutschlands Sache ist jetzt verloren, wie meine Arbeit verloren ist. Nein, wirklich nicht verloren. Wenn ich es erleben darf, dass Peters Arbeit fertig und gut, an schöner Stelle seiner gedenkt und der Freunde, dann ist Deutschland vielleicht auch aus dem Schwersten heraus’. (25.6.19).

Peters zaak! Zaak die ze als waanzinnig beschouwde, omdat zoveel miljoenen jonge mensen, die er vroom en vrolijk voor optrokken, er hun leven hadden voor op te offeren. ‘Ist es treulos gegen dich - Peter -, dass ich nur noch den Wahnsinn jetzt sehen kann im Kriege?’ (11.10.16).

Tijdens de hele duur van de oorlog heeft ze niet alleen getreurd om zijn jong sterven, doch zich meteen voortdurend bekommerd en verontrust om het lot van haar andere zoon, dat hetzelfde worden kon als Peters: ‘...Wo sind meine Kinder? was bleibt eigentlich der Mutter? ein Junge rechts und einer links, mein rechter Sohn und mein linker, wie sie sich nannten. Einer tot und einer so fern, und ich kann ihm nicht helfen, kann ihm nicht von mir abgeben. Das ist alles verändert für immer. Verändert, und ich bin ärmer geworden. Mein ganzes Mutterleben liegt eigentlich schon hinter mir. Ich habe oft eine fürchterliche Sehnsucht danach zurück - Kinder - meine Jungen zu haben, einer rechts und einer links, mit ihnen zu tanzen wie früher, wenn der Frühling kam und Peter mit Blumen kam und wir einen Frühlingstanz machten’. (17.1.16).

In deze gesteltenis van ongerustheid en herinnering, van liefde en verdriet, van spijt en afkeer, van twijfel en drang, heeft ‘Het treurende ouderpaar’ zijn lange en moeizame geschiedenis doorworsteld. Dr. Anni Piorreek beschrijft het als een ‘besondere Einheit von gelebten Leben und künstlerischem Werk, von der sich auch der heutige Mensch am tiefsten neigt’. Een eenheid, waarvan in de geschiedenis van de beeldende kunst betrekkelijk weinig even ontroerende voorbeelden voorkomen!

Käthe Kollwitz heeft Peter in haar werk gezocht: ‘Ich fühle dunkel..., dass in der Arbeit der Peter liegt und ich ihn finden könnte...’ (22.8.16).

Toen ze in 1932, ter gelegenheid van de overbrenging van de beelden naar het Roggeveld, de laatste maal naar het graf van haar zoon ging, waarbij rode rozen te bloeien stonden, doorstriemden haar een vloed van gevoelens. Ze ging bij de figuur van de moeder staan en toen ze er weer haar eigen wezen in herkende, weende en streelde ze de granieten wangen.

Karl fluisterde: Ja, ja.

En zuchtend schreef ze later in haar dagboek: ‘Wie waren wir da zusammen!’ (14.8.32).

RAF SEYS