West-Vlaanderen. Jaargang 9

[p. 171]

uit de geschiedenis van het papier

Neem het papier weg, een chaos zou op aarde neerdalen: geen dagbladen meer, geen aanslagbiljetten van de fiscus, geen bankbriefjes, geen romans, studie- en schoolboeken, geen kalenders en speelkaarten, enz. enz. Niets meer van wat onze hedendaagse westerse beschaving zo aangenaam of onaangenaam maakt...

Het is de uitvinding van de drukkunst door Gutenberg, omstreeks het midden van de 15^de eeuw, die Europa in de mogelijkheid heeft gesteld, dank zij de snelle accumulatie en verspreiding van verworven kennissen, zich te verheffen boven het toen nog veel beschaaf der Azië, en in een paar eeuwen tijd de ganse wereld in haar greep te krijgen. Het overwicht van Europa was gesteund op de drukkunst en het is juist door de verspreiding van de drukkunst dat dit overwicht in Amerika, Azië en Afrika is aangetast geworden. Doch neemt het papier weg - en van Gutenbergs uitvinding schiet niet veel meer over: onze hedendaagse beschaving is gebouwd op papier, en staat en valt met papier.

Dit wil dus zeggen dat het papier enkel als bondgenoot en onderdaan van de drukkunst rijke dividenden heeft afgeworpen. Op zichzelf is het geen noodzakelijke voorwaarde geweest voor het ontluiken van beschavingen: de Egyptenaren en de bewoners van Mesopotamië, de Grieken en de Romeinen, hebben ook zonder papier merkwaardige prestaties verricht.

De vraag is echter of ze niet veel meer hadden bereikt indien ze wel papier ter beschikking hadden gehad. In elk geval hebben de bewoners van de wereld rond de Middellandse zee veel kostbare tijd en energie verspild met het zoeken naar geschikte schrijfstoffen; en dienden ze zich gedurende lange eeuwen met zeer primitieve, onhandige en onhandelbare schrijfstoffen tevreden te stellen: met stenen, kleitabletten, loden en bronzen platen, linnen, hout, bladeren. Uiteindelijk werden een drietal min of meer geschikte schrijfstoffen gevonden, die dan ook de dragers zijn geworden van de late antieke kultuur en van de middeleeuwse beschaving: met name wastafel, papyrus en perkament. Hun voordelen wogen evenwel niet op tegen de nadelen... De wastafels werden door de Grieken en Romeinen gebruikt voor notariële acten en briefwisseling. Een dergelijke wastafel bestond uit twee (of meer) houten planken, van binnen uitgehold en met was bestreken. In die was werd de acte, brief of rekening gegriffeld. De plankjes werden dan dicht geklapt, met snoeren omwonden, met lak verzegeld. Ze konden hun reis beginnen - om hier terecht te komen in het archief van bankier of notaris, daar in de woning van een correspondent. Moesten we dit systeem nog volgen, dan dienden de notarissen in wolkenkrabbers te huizen en moesten de postboden hun ronde doen met tienton-vrachtwagens: de wastafel had enkel iets te betekenen in een tijd toen weinig acten werden opgesteld en het epistolair verkeer tot een minimum was beperkt. Papyrus is een soort plantaardig weefsel. De grondstof werd geleverd door de gelijknamige plant: uit de bast van de papyrus-plant werden repels gesneden; na droging werden die repels kruiselings over elkaar gelegd, gelijmd, op elkaar geperst en tenslotte met een dierentand of steen geponst en glad gewreven. De papyrus was een niet al te dure schrijfstof, die evenmin veel plaats innam: ontstaan in Egypte in het 3^de millenium vóór Christus, is ze, van de 6^de eeuw vóór Christus af, in de antieke wereld rond de Middellandse Zee, de schrijfstof bij uitnemendheid geworden voor boeken en teksten van enige lengte.

Doch ze bood eveneens grote nadelen. De papyrus is een moerasplant die enkel in het Nijldal voorkomt. Dit betekende dat Egypte het monopool bezat van de voortbrengst: geraakten om een of andere reden de handelsbetrekkingen met Egypte verstoord, dan mochten elders dichters en schrijvers tijdelijk de pen neerleggen. Ander, nog groter nadeel: papyrus is vrij broos en niet goed bestand tegen de vochtigheid. Indien de archeologen uit het poerdroge Egyptische woestijnzand massa's papyrusrollen hebben opgehaald, die na een paar duizend jaar nog steeds fris en ongeschonden waren, dan jammerde reeds de Romeinse redenaar en schrijver, Cicero dat, in het Italiaanse klimaat, een boek op papyrus het geen halve eeuw uithield.

Tenslotte hebben we nog het perkament, een ongelooide neef van het leder. De eer van de uitvinding schijnt toe te komen aan de bewoners van het staatje Pergamon in Klein-Azië; vandaar de benaming perkament. De uitvinding moet in de derde of tweede eeuw vóór Christus haar beslag hebben gekregen. Volgens de traditie zou een Egyptische farao, jaloers op vorst Attalos III van Pergamon, die een bibliotheek aan het

[p. 172]

aanleggen was die deze van de Egyptenaar dreigde te overvleugelen, de uitvoer van papyrus naar Klein-Azië hebben verboden; waarop de leeslustige Attalos zijn technici aan het werk zette, met het gekende gevolg. De archeologen hebben evenwel in Klein-Azië perkament gevonden dat van even vóór de tijd van Attalos III moet dagtekenen. Het is echter mogelijk dat een kibbelpartij tussen de Egyptenaar en de Pergamener niet de uitvinding maar wel de verspreiding van de nieuwe schrijfstof in de hand heeft gewerkt.

Perkament is even duurzaam als papyrus broos is, en overtreft zelfs in dit opzicht verreweg het papier - doch in ieder boek van perkament kruipen tal van lammeren of kalveren! Perkament is steeds zeer duur geweest... Zo tekende zich, inzake schrijfstoffen, de toestand af op het einde van de Romeinse tijd; zo bleef de toestand aanvankelijk in de Middeleeuwen. Met dien verstande, dat, toen de volgelingen van Mohammed, in de loop van de zevende eeuw, Egypte veroverden, het voor Europa moeilijker en moeilijker werd zich verder te bevoorraden in papyrus: deze werd een overwegend muzelmaanse, perkament een overwegend christelijke schrijfstof.

Daarmede waren de twee partijen tevreden gesteld - en noch de muzelmaanse noch de christelijke technici hebben zich ernstig ingespannen om iets anders en beters uit te vinden. De vernieuwing, de grote revolutie zou uit het Verre Oosten komen... De Chinezen hebben eveneens eeuwen lang gezocht naar een geschikte schrijfstof. Het was tenslotte de keizerlijke ambtenaar Tsai-Lun, die, in het begin van de tweede eeuw van onze tijdrekening, iets vond dat aan alle vereisten voldeed: het middel om, met plantaardige afval, door vervilting, een schrijfstof te vervaardigen, die tegelijkertijd duurzaam en goedkoop was.

Om het met de woorden te zeggen van de Chinese kroniekschrijver Fan Yeh: ‘Sedert oudsher werden voor het schrijven bamboetafels gebruikt, die men samenbond. Ook was er een schrijfstof, die uit zijdeafval werd bereid. Doch de zijde is te duur en de bamboetafels te zwaar, zodat beide niet geheel geschikt waren voor een dergelijk gebruik. Zo vatte Tsai-Lun het plan uit boomschors en bastvezels, hennep en ook uit oude lompen en visnetten een schrijfstof te vervaardigen. In het jaar (105 na Christus) deelde hij dit mede aan de keizer, die hem hierom zeer prees. Sedertdien wordt deze schrijfstof algemeen gebruikt en in het ganse keizerrijk noemt iedereen het “de schrijfstof van de genadige Tsai”’. Het papier was uitgevonden! De genadige Tsai heeft een tiental jaren later vergif ingenomen, doch zijn papier was hier voor niets tussen. Tsai-Lun moet een zeer vindingrijk en energiek man zijn geweest: van kleine klerk bracht hij het tot directeur van de keizerlijke arsenalen, werd markies en hoog paleisambtenaar, bekwam, buiten zijn wedde, vrijstelling van grondbelasting en de huuropbrengst van 300 woningen. Doch hij gaf waar voor zijn geld: buiten de uitvinding van het papier, wist hij eveneens een voortreffelijk staal te vervaardigen, dat in even voortreffelijke zwaarden kon worden omgezet. Kortom, een zeer bruikbaar man - zo bruikbaar dat Keizerin To hem in de arm nam om te intrigeren tegen de grootmoeder van een vooraanstaande edele, een zekere An-Ti. Ongelukkiglijk voor Tsai-Lun werd An-ti op een zekere dag zelf keizer. De nieuwe Zoon van het Hemelse Rijk verzocht Tsai-Lun zich in verbinding te stellen met de minister van justitie. Tsai-Lun gaf er echter de voorkeur aan zijn mooiste gewaad aan te trekken en vergif in te nemen.

Zijn uitvinding zou hem echter overleven en langs allerlei kronkelwegen tenslotte ook Europa bereiken. Het papier buiten China volgde aanvankelijk de weg van de zijdekaravanen, die met hun kostbare lading doorheen de Gobi-woestijn trokken, naar het verre Perzië en Indië - en van de Chinese legers die deze strategische baan met forten en blokhuizen beveiligden. In maart 1901, bij een tocht in de woestijnstreek rond Lob-Nor, stuurde de bekende Zweedse ontdekkingsreiziger Sven Hedin een zijner mensen terug om een in het vorig kamp vergeten spade weer te halen. De man verdwaalde en botste op enkele half door het zand bedolven ruïnes. Een nader onderzoek kon uitmaken dat men hier te doen had met de povere resten van wat in de derde eeuw na Christus de militaire post van Lou-San was geweest, de meest westelijke schakel van de Chinese fortenlinie langsheen de zijdeweg en meteen de meest vooruitgeschoven post van het Chinese Han-keizerrijk in het hart van Azië. Deze en andere details konden worden nagegaan in wat nog overbleef van het archief van het Chinese regiment dat eens in dit fort had gelegerd. Deze documenten waren geschreven - op papier! De schrijfstof van de genadige Tsai was rond 200 reeds enkele duizenden kilometer voorbij de Chinese muur geraakt!

Doch dan was het gedurende ettelijke eeuwen ter plaats rust. De politiek zou tenslotte het papier weer in beweging brengen. De volgelingen van Mohammed hadden in de zevende eeuw hun Arabische woestijn verlaten om in adembenemend tempo een groot deel van de Middellandse zeewereld te veroveren. Terwijl ze in het Westen over de straat van Gibraltar in Spanje drongen, rukten ze in het Oosten, vanuit Perzië (Iran), langs de oude zijdeweg Centraal-Azië binnen. Net op het ogenblik dat ook de Chinezen hier opnieuw vooruitdrongen. Beide imperialisten stootten op elkaar: in 751 kwam het aan de oevers van de Thala-stroom tot een bloedige veldslag. De Chinezen leden de nederlaag en trokken zich terug. De overwinnaars echter voelden zich, ver van hun bases, even weinig behaaglijk, en vingen eveneens de terugweg aan.

Tussen China en het Arabisch imperium kwam weer een vrijwel onbewoond niemandsland te liggen - doch

[p. 173]

het korte, bloedige contact aan de Thala-oever in 751 had niettemin een vonk doen overslaan, en het papier van de Chinese in de westerse beschavingswereld overgebracht. Door een toeval bevonden zich onder de Chinese krijgsgevangenen, die naar Samarkand (Turkestan) werden gevoerd, enkele papiermakers, die zich bereid toonden de geheimen van hun ambacht te veropenbaren aan hun nieuwe meesters: te Samarkand richtten deze Chinezen de eerste muzelmaanse papiermolens op. In China zelf hadden ze als grondstof voor de papierbereiding hetzij de bast van de moerbezieboom (in het Noorden) hetzij bamboeriet (in het Zuiden), gebruikt. Maar moerbeziebomen en bamboeriet komen niet voor in Turkestan: na enig zoeken vonden ze een ersatzstof, die nog beter bleek dan de oorspronkelijke materie - vlas en hennep en de daaruit vervaardigde stoffen, die voor normaal gebruik niet meer deugen (lompen).

Vanuit Samarkand begon het papier een ware zegetocht doorheen de muzelmaanse wereld. Rond 1000 had de kloeke Chinese spruit reeds het zoveel brozer Egyptisch papyrus gedood - maar terzelfdertijd de naam van de verslagene overgenomen: papier betekent inderdaad zoveel als papyrus.

Met het papier wandelden ook de papierfabrieken, of, zoals men hen gewoonlijk heet, naar hun voornaamste uitrustingsstuk, de papiermolens, langzaam naar het Westen: via Perzië, Mésopotamië, Egypte, bereikten ze tenslotte, in de twaalfde eeuw, Spanje. Te Xativa bij Valencia verrezen vóór 1150 de eerste papiermolens op Europese bodem. In 1099 namen de kruisvaarders Jeruzalem in. Gedurende bijna twee eeuwen behielden de ‘Franken’ steunpunten in het Midden-Oosten. Maar noch de ambtenaren van de westerse ridders, noch de Italiaanse handelaars in het Heilig Land, schijnen bevroed te hebben dat de nederige schrijfstof die ze zich in de bazars aanschaften iets heel speciaals was, en hebben in elk geval geen pogingen aangewend het fabricatiegeheim te doorgronden. De enkele bladen en registers van papier, die men voor de twaalfde eeuw in christelijk Spanje en Italië aantreft, zijn alle van Arabische oorsprong.

Men zou moeten wachten tot de grote slag van Las Navas de Tolosa (1213), die de muzelmannen achteruit dreef in de bergstreken van Zuid-Spanje, om eindelijk christelijke papiermolens te krijgen, en met name de herdoopte muzelmaanse papiermolens van Xativa.

Vanuit Xativa begon nu eindelijk het papier een grotere verspreiding te krijgen in het christelijke Europa. De Italianen zagen thans in dat er met papier geld was te verdienen: hetzij door muzelmaanse relaties, hetzij door economische spionage te Xativa of elders, wisten ze eveneens het fabricatieprocédé te achterhalen. In 1276 wordt te Fabriano (bij Ancona) de eerste Italiaanse papiermolen vermeld.

Nog geen twintig jaar later brachten Genuese galeien regelmatig papier aan te Brugge, en het Venetië van het Noorden zorgde voor de verdere verzending en verspreiding in West-Europa.

De Fransen en Duitsers slaagden er echter in, na enkele dekaden, het Spaans en Italiaans papiermonopolie te verbreken: in 1338 verschijnt te La Pielle bij Troyes de eerste Franse papiermolen; in 1390 richtte Ulman Stromer te Nürnberg de eerste Duitse fabriek op.

Ulman Stromer had het niet gemakkelijk om zijn bedrijf in te richten en heeft zijn wedervaren in een bewaard gebleven notaboekje te schrift gesteld. De koopman, die het Italiaanse papiermonopolie in Duitsland wilde verbreken ten bate van de eigen beurs, smokkelde twee Italiaanse specialisten naar Nürnberg. Hij liet hen zweren ‘aan deze zijde van de Lombardische berg (Alpen) voor niemand anders papier te maken’. Doch de twee papiermakers kregen hiermede in de gaten welke onmisbare personages ze waren, en begonnen allerlei streken uit te halen met de kennelijke bedoeling het Stromer zo beu te maken dat deze hen uiteindelijk de molen zou overdragen. Doch de Duitser stopte de twee saboteurs in een donker kamertje en zette hen op een diëet van water en brood tot de weerstand begaf. Dat was de oorsprong van de Duitse papierfabricatie.

In België bouwde Jean l'Espagnol in 1405 de eerste papiermolen op de Hoyoux te Hoei. In de eerste helft der zestiende eeuw waren er een paar bij Gent en te Tourneppe. Later, in de zeventiende en achttiende eeuw, werd, met steun van de regering, een reeks fabrieken in Brabant opgericht. Doch alles bij alles is de papiervervaardiging in ons land niet zeer groot en niet zeer actief geweest en zijn we afhankelijk gebleven, in de vijftiende en zestiende eeuw van de Fransen en Duitsers, in de zeventiende - achttiende eeuw inzonderheid van de Hollanders.

Om te besluiten: toen Gutenberg omstreeks 1440 de boekdrukkunst uitvond, had het papier overal in Europa het perkament in het defensief gedrongen. De uitvinding van Gutenberg kwam in de eerste plaats het papier ten goede: perkament is niet alleen zeer duur, het is ook zeer moeilijk om bedrukken (het slorpt de de vette drukinkt niet op). Voortaan zou het papier onbedreigd triomferen!

Gecombineerd met Gutenbergs uitvinding, als dienaar van de drukkunst, heeft het bescheiden papier het overwicht van Europa helpen verzekeren over zijn voedstervader, de muzelmaanse wereld, en zijn natuurlijke vader, China. Het is meteen de grondslag geworden van onze hedendaagse atoombommaatschappij: gans onze westerse beschaving berust in feite op het fragiele papier.

DR. L. VOET

Conservator van het Museum Plantin-Moretus