West-Vlaanderen. Jaargang 7

Problemen van de roman in West-Vlaanderen

De provinciale prijs voor de roman

Naar aanleiding van de provinciale kultuurdagen werd dit jaar een prijskamp voor de roman ingericht. Er waren, naar blijkt, 24 werken ingestuurd, waarover volgende jury uitspraak heeft gedaan: Pater Em. Janssen, s.j., en de heren Jozef Droogmans, Dr. Marcel Grijpdonck, Paul Hardy en Emiel Van Hemeldonck. De uitslag, die op 9 november, tijdens een feestzitting te Roeselare, werd geproclameerd, luidt als volgt: de provinciale prijs voor de roman werd toegekend aan het manuscript ‘De Levenden en de doden’ van André Demedts. Een premie werd geschonken aan het werk ‘De Kringloop’ van Roger Fieuw, uit Roeselare, terwijl aanmoedigende vermeldingen werden gegeven aan de werken van August Geldhof uit Brugge voor zijn werk ‘Fanny’, aan Walter Michiels uit Brussel, voor zijn werk ‘Musica Viva’, en aan Paul Vanderschaeghe uit Brugge, voor zijn werk ‘Vergeef mij, Kajafas’. Hierna geven wij de tekst van de lezing over de roman die Dr. Albert Smeets op de plechtige vergadering te Roeselare heeft gehouden.

Hoe het was in het verleden

Een roman schrijven betekent vandaag de dag een veel ondankbaarder taak dan vroeger, hoe paradoksaal dit ook moge schijnen, vermits het boekenlezende publiek door de uitbreiding van het onderwijs en de verhoging van de levensstandaard toch veel groter is dan laten we zeggen vijftig jaar geleden.

Voor vijftig jaar werden er m.i. aan de romancier geen zeer bijzondere eisen gesteld. Alle verhalende literatuur werd met gretigheid ontvangen, welke ook de aard en het onderwerp ervan was. De letterkundige werd vereerd als een weldoener van het volk, van uitzonderlijke waarde en betekenis. Hij voelde zich overigens in de meeste gevallen tot schrijven gedreven door de bekommernis het Vlaamse volk te dienen, het te helpen in zijn ontwikkeling, zijn cultuurdomein te verrijken.

De Vlamingen beantwoordden deze idealistische gesteltenissen hunner schrijvers met een onverstoorbaar parti-pris ten hunnen opzichte: wat hun schrijvers deden was goed en was schoon. Zij vergaven hun veel onvolkomenheden, zij begrepen hen. Zij werden bereid gevonden zich met hun auteurs te vertederen over de grote en kleine tragediën uit het dagelijkse leven van heden en verleden. Zij ergerden zich over het kwaad en de gemeenheid, dat trouwens door de auteur als kwaad en als gemeenheid werd gebrandmerkt, want steeds overwon de deugd. Zij bewonderden met de auteur het mooie Vlaamse landschap, met de edele zaaier aan de gezichtseinder. Zij deelden de extase van de auteur voor het wonder van de rijzende dageraad of het mysterie van de vallende nacht. Dat verveelde hen geenszins. Ja, toen was het Vlaamse lezerspubliek een gouden publiek.

[p. 419]

Ontwaarding der literatuur?

Maar sedertdien is er veel veranderd; iedereen weet het. De Vlaamse auteur kan zich troosten bij de gedachte dat de verandering der mentaliteit niet een louter Vlaams, maar een internationaal fenomeen is.

De hedendaagse geestesgesteltenis werd goed weergegeven door Giovanni Papini in zijn monsterachtige figuur Gog, waarin hij met karikaturale overdrijvingen aantoont hoe de moderne mens reageert tegenover wat hem omringt. Bepaald kenschetsend is Gog's reactie ten opzichte van de traditionele litteraire waarden.

Gog verhaalt in zijn vermeend dagboek dat hij voor een of ander doel wilde kennis maken met wat men de meesterwerken der literatuur noemt. Hij vroeg daarvan een beknopte lijst aan een beroepsbibliothekaris, kocht de boeken in een dure uitgave, sloot zich op en bleef te bed om de hele stapel door te lezen.

Het werd een teleurstelling over de hele lijn: Het scheen ongelooflijk, verhaalt hij, dat dergelijke humbug werkelijk de hoogste kwaliteitsproducten waren van de menselijke geest. Wat ik niet begreep, leek mij nutteloos; wat ik wel begreep schonk mij geen vermaak of ergerde mij. Belachelijke vervelende rommel. Onbeduidend of weerzinwekkend.

De boeken, die Gog te lezen kreeg, waren inderdaad erkende meesterwerken, maar hij ziet er niets in dan een uiterst dwaze story: Drommen mensen, zogezegd helden, die tien jaar achtereen elkaar slachten onder de muren van een kleine stad, terwille van een oude verleide vrouw (Homeros); de reis van een levende in het rijk der doden, als voorwendsel om kwaad van doden en levenden te spreken (Divina Comedia); een magere en een dikke gek die over de wereld zwerven op zoek naar stokslagen (Don Quichotte); een lafaard wiens vader men vermoord heeft en die uit wraak het meisje, waarvan hij houdt, en verschillende andere mensen laat doden (Hamlet)... In dezelfde trant gaat Gog verder met het afmaken van litteraire idolen: Orlando furioso, Gullivers reizen, Candide, Le Diable boiteux, Madame Bovary, So sprach Zarathustra, Schuld en Boete... niets vindt genade. Gog besluit: In mijn onschuld kwam ik ertoe te denken, dat de zo geroemde literatuur nauwelijks aan het stenen tijdperk toe was, en groot was mijn ontgoocheling. De vorm kon hij niet beoordelen, want hij moest vertalingen lezen; de inhoud leek hem, zoals hij werkelijk is, verouderd, onzinnig, dom en overdreven.

Gog voegt er wel aan toe dat hij gelukkig later enige jonge schrijvers leerde kennen, die zijn oordeel over deze oude werken deelden en hem hun boeken lieten lezen; zij bevielen hem beter, ondanks hun verwardheid. Maar toch meent hij: het is zeer waarschijnlijk, dat over een eeuw niemand zich meer wijden zal aan een zo achterlijk en armoedig vak: de literatuur.

Men vergeve deze wat uitvoerige verwijzing naar Papini; zij toont goed aan hoe zich in deze tijd een smaakwijziging aan het ontwikkelen is, dezelfde smaakwijziging als die René Huyghe constateerde voor de plastische kunsten en die men ook in andere kunsttakken waarneemt. Een smaakwijziging waarbij men thans estetisch genot meent te vinden in wat men voor honderd jaar aartslelijk oordeelde, en omgekeerd.

De spanning: oud en nieuw

Deze toestand stelt de romancier voor een moeilijke keus, dezelfde trouwens welke zich opdringt voor de hedendaagse schilder, beeldhouwer of musicus. De auteur heeft immers de indruk dat hij ter plaatse trappelt. In welke richting hij zich ook zou willen wenden, telkens wordt hem de weg als het ware afgesneden door een of andere grote figuur, die het maximum heeft bereikt van wat er in die richting te verwezenlijken is; een Balzac, een Proust, een Mauriac, een Hamsun, een Streuvels, een Dostoiewski, een Tolstoi, een Caldwell, een Hemingway, noem maar op: elk van hen schijnt het laatste woord te hebben gezegd, voor het genre dat hij heeft beoefend. Wat kan de hedendaagse auteur nog anders dan met de arme Verlaine te zuchten: Tout est mangé! tout est bu! plus rien à dire!

Het kernprobleem dat zich stelt voor de romancier is dus wel: welke stelling moet ik innemen tegenover de spanning oud-nieuw. Vele antwoorden zijn mogelijk, waarvan ik even de twee extremen - op een zeer vereenvoudigde en dus simplistische manier - wil voorstellen.

Er is vooreerst de schrijver met het oergezonde vertellerstemperament. Een roman schrijven is voor hem het botvieren van zijn vertellust, een spel voor zijn verbeelding, waarbij hij goochelt met de personnages. Hij bekommert zich niet angstvallig om taal- en stijlfiorituren, en heeft het land aan de litteraire modes van de dag. Dat alles wat hij schrijft aanvaardbaar en boeiend en natuurlijk weze is voor hem het voornaamste. Verder eerbiedigt hij de diepere gevoelens van zijn publiek, en zijn werk wordt graag gelezen door de meerderheid der lezers. Maar de kritiek! De kritiek valt hem op de nek. Men verwijt hem dat zijn werken geen ‘literatuur’, maar ‘lectuur’ zijn. De officiële kritiek is even onbarmhartig voor zulk een letterkundige, als zij het is voor een schilder, die op onze dagen nog zo naïef zou zijn een fraai landschap te schilderen eenvoudig omdat hij het mooi vindt...

Aan het ander extreem staat het nihilistische schrijverstype. Die man schrijft niet, maar braakt; hij ziet immers in alles slechts gemeenheid, en ploetert er met welbehagen in. Hij gebruikt een ongewone stijl, bij voorkeur een dynamische en filmische stijl, zoals het heet. Hij breekt alle edele gevoelens af: alles is larie en huichelarij. Hij gelooft in niemand en niets, dan in de lagere instincten, die hij ophemelt. Hij breekt met alle wetten, met alle litteraire tradities, met alle traditionele waarden. Hij mag dat, want... hij is een artiest: hij zegt het zelf dat ie een artist is, en zijn jongerenblaadje zegt het, en Jan Walravens zegt het. En als ge het niet gelooft dat ie een artist is dan moet je maar eens kijken hoe hij er uitziet, en hoe zijn haartooi is en zijn broekspijpen. Dit schrijverstype ontmoet men omzeggens slechts in de grootstad, in een milieu van ontwortelden, die het kontakt verloren hebben met de gezonde natuur en met de volkse tradities.

Behalve deze twee uitersten zijn er natuurlijk heel wat tussenvormen; er zijn misschien zelfs alleen maar tussenvormen... Er is de schrijver die de traditionele schrijfwijze heeft opgegeven, zonder een nihilistische ideologie te huldigen, en de nihilist, die trouw bleef aan de klassieke roman-opvatting. Zovele schakeringen zijn daarbuiten nog mogelijk.

[p. 420]

De Westvlaamse romancier van heden

Er is ook de schrijver die een werkelijk evenwicht nastreeft. Hij poogt een schrijftrant te vinden die het goede alleen behoudt uit het oude als uit het nieuwe. Hij wil de overgeleverde levensbeschouwing confronteren met de gewijzigde omstandigheden van nu; hij gaat daarbij niet uit de weg voor de beschrijving van de tragische conditie van de werkelijke, de zondige mens, die twijfel en opstand kent, naast zwakheid en schuld, angst en wroeging. Hij blijft echter steeds bewust van zijn morele verantwoordelijkheid tegenover de lezer.

Wij kunnen gerust vooropzetten dat de belangrijkste auteurs uit onze provincie tot dit laatste type behoren. De productie van het verlopene jaar alleen reeds bewijst dit. Het is het geval voor de laatste Duribreux, Kantwerk en Zwanen, waar met grote openhartigheid en schroom tevens schuld en boete bij een diep religieus mens wordt bestudeerd. Het is het geval voor De derde hoofdzonde van Fred Germonprez, dat zo pas verschenen is; de hoofdfiguur is er een moordenaar, die doodde zowel om zijn persoonlijke nijd uit te werken als om verschopte arbeiders te wreken. Het is het geval voor Bieten van Felix Dalle, dat in een rauwe taal het ruwe en toch schone leven uitbeeldt van seizoenarbeiders-geslachten. Het is het meest nog het geval voor de te verschijnen nieuwe roman van Demedts De levenden en de doden: een werk dat in een machtige fries een vreselijk beeld biedt van zeven treurige jaren uit ons onmiddellijk verleden, een beeld dat troosteloos zou zijn, ware het niet van het minzame begrip voor menselijke zwakheid en het rustig geloof in God, in Vlaanderen, en in de mens, die Demedts kenmerken.

Westvlaanderen, dat een zo verheven litteraire traditie bezit, wil dus een werkelijk eigentijdse romanliteratuur scheppen. De talrijke jongere auteurs, die zich meer en meer beginnen te affirmeren, laten trouwens toe ook voor de toekomst het beste te verhopen. Vooral het opmerken waard is dat er zich tussen hen meerdere akademisch gevormden bevinden, die een wijsgerige basis bezitten en thuis zijn in de wereldliteratuur; dit mag hen nochtans niet schaden in hun spontaneïteit en oorspronkelijkheid.

Noodzakelijkheid ener prestige-politiek

Maar er is niet alleen de kunstenaar. Er is ook het publiek. Wij moeten hier niet, na Albert Thibaudet, de ontleding en het proces maken van de lezers. Wij onderlijnden reeds hoe onze tijd sterk anti-litteraire tendenzen vertoont; zovele elementen, eenieder genoegzaam bekend, houden de mens af van de lezing. In deze beschaving, la civilisation de l'image, heeft het visuele, het beeld de bovenhand op het geschrevene. Boeken lezen is voor velen, als het romans betreft vooral, een nutteloos tijdverlies geworden. En wie nog leest voelt zich in de eerste plaats aangetrokken door de buitenlandse letteren en verwerpt gemakkelijk het eigenstreekse als banaal en onbelangrijk.

Daarom is het nodig een prestige-politiek te voeren ten voordele onzer eigen schrijvers, in een wereld waarin de publiciteit een alles beheersende rol speelt. Hier ligt een belangrijke taak voor de openbare machten. West-Vlaanderen is niet gewoon geweest in het verleden veel van het centraal staatsbestuur te verwachten; de uitstoting van de Westvlaming André Dequae uit de regering laat toe te veronderstellen dat hieraan in de eerste tijden weinig zal veranderen. Maar West-Vlaanderen heeft altijd liefst zelf de zaken aangepakt. En de resultaten bleven ook op dit gebied niet uit.

Wij bezitten een provinciaal bestuur, dat zoals heden nog blijkt, zijn plicht kent wat betreft de letterkundige opgang in onze gouw: de Cultuurdagen, de talrijke, regelmatig terugkerende prijzen, de aankoop van letterkundige werken voor bibliotheken en publieke instellingen bewijzen het en droegen niet weinig bij tot de materiële leefbaarheid onzer letterkunde. Daarvoor moet aan de Heer Gouverneur, aan de Permanente Deputatie, aan de Culturele Diensten, en in de eerste plaats aan dhr. Best. Afg. Storme hulde gebracht worden.

Wij bezitten ook enkele uitgeverijen van internationale betekenis, die reeds vele werken van Westvlaamse auteurs op de markt hebben gebracht. Wij bezitten de regionale zender Kortrijk, die reeds grote inspanningen deed voor de bekendmaking der eigenstreekse letteren; toch zouden wij wensen dat hij over meer fondsen zou beschikken, ten einde het uitzenden van meer luisterspelen onzer eigen auteurs mogelijk te maken. Wij bezitten een pers, die over het algemeen haar plicht doet.

Tenslotte zijn er ook de letterkundigen zelf, die begrepen hebben dat het geen aarde aan de dijk brengt over onrechtvaardigheden te zitten kankeren of elkaar te bekritizeren, en die zich daarom verenigden, in een Kunstenaarsverbond. Dit Verbond spant zich in om via het tijdschrift West-Vlaanderen ook onze letteren te verheffen en te stimuleren en de verdiensten onzer schrijvers op eerlijke wijze bekend te maken. Het gaf een film uit over het Westvlaamse kunstleven, waarvan een groot deel aan de literatuur is gewijd. Het werkt aan een Westvlaamse Discotheek, die na de reeks platen over de Westvlaamse Klassieken, er een andere zal voorbereiden over de hedendaagse Vlaamse letterkunde.

Gematigd Optimisme

Dit alles zijn hoopvolle tekens. Zij laten niet toe te zeggen dat alles voor het best is, of dat er op onze Westvlaamse literatuur niets valt af te dingen, zodat wij ons mogen vermijen in burgerlijke zelfgenoegzaamheid.

Maar zij laten toch een gematigd optimisme toe, een optimisme dat steunt op de alombekende vitaliteit en doorzettingsgeest van onze Westvlaamse gewesten.

Dr. Albert Smeets