West-Vlaanderen. Jaargang 7

[p. 409]

Ontmoetingen

In memoriam Dr. Max J. Friedlaender

Max J. Friedlaender stierf in zijn woning te Amsterdam op 11 november 1958. Hij had de gevorderde leeftijd van 91 jaar overschreden.

Zo luidde het lakonisch bericht in de bladen. Nergens werd in onze kranten gewezen op de betekenis van die wereldberoemde kunsthistoricus voor de kennis en de waardering van onze Vlaamse primitieven. Zijn Altniederländische Malerei is het ongeëvenaard en onmisbaar standaardwerk over de vroege Nederlandse schilderkunst.

Reeds in 1903 verscheen zijn Meisterwerke der Niederländischen Malerei des xv u. xvi Jahrhunderts auf der Ausstellung zu Brügge 1902, München: een voor die tijd royale uitgave in groot formaat met heerlijke reprodukties in lichtdruk, waarin hij zijn bevindingen geeft over de tentoongestelde werken en de catalogussen van Weale en Hulin de Loo aanvult. Thans onvindbaar, is het een waardevol boek gebleven, waaruit nu nog te leren valt. Na die eerste aanloop waagde hij zich aan een eerste grote en synthetische studie over de Vlaamse Schilderkunst: Van Eyck bis Bruegel, waarvan een eerste editie verscheen in 1916 en een tweede uitgebreide druk in 1921. Verleden jaar werd een Nederlandse en Engelse vertaling van dit werk gepubliceerd, W. De Haan N.V. Zeist - Phaidon Press Londen: wat opnieuw bewijst dat dit boek, alhoewel op veel punten voorbijgestreefd, nu nog dienst kan bewijzen. Wat de schrijver in dit boek had samengevat, heeft hij uitgebreid in de 14 delen van zijn ‘magnum opus’ Die Altniederländische Malerei, van 1924 tot 1937 uitgegeven eerst bij Paul Cassirer te Berlijn en later voortgezet bij Sythoff te Leiden. Opvolger van von Bode als direkteur van het Kaiser Friedrich Museum te Berlijn, werd hij, naar zijn eigen bewoording, ‘wegens een rassenkwestie’ reeds in 1933 door Hitler uit zijn funktie ontslagen. In 1939 verliet hij Duitsland, hopend, zoals hij zelf schreef, in het buitenland ongestoord te kunnen voortwerken. Hij vestigde zich in Den Haag en later te Amsterdam, Beethovenstraat, 38, waar hij stierf. Heel zijn vermogen werd door de nazi's in beslag genomen, uitgezonderd zijn wetenschappelijk materiaal, dat hij naar Nederland meenam.

In Von Kunst und Kennerschaft worden wij over zijn vorming tot kunstkenner ingelicht. Geboren te Berlijn op 5 juni 1867, groeide hij op in een huis dat in de nabijheid van het Altes Museum gelegen was. Hij studeerde kunstgeschiedenis te München, Leipzig en Florence. Voor de kennis van schilderijen werd hij door drie eminente meesters opgeleid: Adolf Bayersdorfer te München, Ludwig Scheibler, toen hij gedurende één jaar als wetenschappelijk assistent werkzaam was aan het museum te Keulen en vooral Wilhelm von Bode, jaren lang, toen hij aan de Berlijnse musea, de Gemäldegalerie en het Kupferstichkabinett verbonden was. Wilhelm von Bode, schrijver o.a. van de beste monografie over onze grote Vlaamse schilder



Adriaen Brouwer, Berlijn 1924, was een kunstgeleerde van formaat. Onder zijn impuls werden de musea van Berlijn met veel kunstwerken van uitzonderlijke waarde verrijkt. Hij werd opgezocht door veel verzamelaars en door de internationale kunsthandel, die hem elke dag in zijn werkkamer nieuwe kunstwerken kwamen aanbieden: zo kwam ook Friedlaender in de gelegenheid om een buitengewone ervaring op te doen: want schilderijen leert men niet kennen in de boeken maar door het dagelijks kontakt met de kunstwerken zelf. ‘Indien ik’, schrijft Friedlaender, ‘het niet tot kenner heb gebracht, ligt de schuld in ieder geval bij mij; ik kan haar niet op ongelukkige omstandigheden schuiven.’ Ondertussen promoveerde hij met een proefschrift over Altdorfer en publiceerde hij veel bijdragen in de grote internationale kunsttijdschriften ‘The Burlington Magazine’ Londen, ‘Der Cicerone’ Leipzig, Berlijn, ‘Pantheon’ München e.a. Zijn laatste boek verscheen in 1947: Essays über die Landschaftsmalerei und andere Bildgattungen, A.A.M. Stols, Den Haag. Nog verleden jaar op negentigjarige ouderdom schreef hij een korte maar gevatte

[p. 410]

De engel van de boodschap. Verzameling Thyssen. Castagnola.

inleiding voor de Catalogus van de tentoonstelling Dieric Bouts. Hij werd algemeen erkend als de grootste kunstexpert van de wereld voor de vroege Nederlandse schilderkunst. In 1927 werd hij ter gelegenheid van zijn zestigste verjaardag door de kunsthistorici van de ganse wereld gehuldigd. Aan het Festschrift für Max. J. Friedlaender, E.A. Seeman, Leipzig, werkten 27 geleerden mee uit alle landen van de wereld. Hij was klein van gestalte, maar had een vinnige, doordringende blik. Gulhartig in zijn omgang, was hij bedachtzaam in zijn uitspraken. Eerst wanneer hij al de argumenten op de goudschaal had gelegd, sprak hij, zo nodig, met reserve een genuanceerd oordeel uit. Ofwel, wanneer de authenticiteit van het stuk zich opdrong, was zijn oordeel vlug en definitief. Op de keerzijde van de foto schreef hij dan met zijn fijn, sierlijk geschrift een certifikaat van echtheid.

De betekenis van Friedlaender is drievoudig: als man van de wetenschap, als kunstexpert en als artist.

Hij heeft ertoe bijgedragen om van de kunstgeschiedenis een wetenschap te maken, die haar eigen plaats heeft veroverd aan de seminaries en de instituten van de Universiteit. Zijn Altniederländische Malerei is de vrucht van een ontzaglijke arbeid. Men staat verstomd dat één mens

Maria. Verzameling Thyssen. Castagnola.

zulk een reuzenwerk tot een goed einde heeft kunnen brengen. Het is een volledig corpus van de vroege Nederlandse schilderkunst in de aard van de grote Duitse publikaties over de Griekse en de Romeinse epigrafie. Het was geen kleinigheid om die ontelbare stukken ook uit de privaatverzamelingen op te sporen, te identificeren en onder een verzamelnaam te rangschikken. Hoeveel stukken, waaronder grote kunstwerken, zijn dank zij zijn speurzin uit de vergeethoek gehaald! Thans maken zij de trots uit van de musea en de grote verzamelingen en behoren zij tot de kulturele schat van de mensheid. Het spreekt vanzelf dat die arbeid zo enorm was dat het onderwerp niet kon uitgeput worden: over details zijn betwistingen mogelijk. Welke Vlaamse universiteit zal het wagen, om op het stramien van ‘Die Altniederländische Malerei’ een Nederlandse uitgave te bezorgen over onze Vlaamse en Hollandse meesters, met de nodige aanvullingen door de huidige wetenschap aangebracht? Of zullen de vreemde universiteiten, Amerikaanse of Duitse, ons opnieuw de loef afsteken? Er is op het gebied van de Vlaamse Kunst nog zoveel onontgonnen terrein. Wat b.v. de beeldhouwkunst betreft bestaan er slechts fragmentarische studies en tot nog toe werd er nooit een poging aangewend om een vol-

[p. 411]

ledige inventaris op te stellen van al wat er hier en in Holland bestaat. Dit zou ons op het spoor brengen van veel verrassende ontdekkingen en er toe bijdragen om onze Vlaamse beeldhouwkunst, die soms de evenknie is van onze grote schilderkunst uit de xv^de en de xvi^de eeuw, een wereldfaam te bezorgen.

Het identificeren van schilderijen is een moeilijk en delikaat werk, waartoe weinigen in staat zijn. Friedlaender begon met enkele gedachten te noteren in Der Kunstkenner, 1920, Cassirer, Berlijn en in Echt und Unecht, 1929, bij dezelfde uitgever, totdat hij in 1948 zijn omvangrijker boek schreef Von Kunst und Kennerschaft, in Nederlandse vertaling verschenen bij L. Stafleu, Leiden. Het is het vademecum voor alwie graag met schilderijen omgaat. Na een gans leven tussen werken van de schilderkunst doorgebracht, deelt Friedlaender zijn kostbare ervaring mee: bevindingen, gepuur uit studie, esthetisch genot en scherpe ontleding. De ideale kunstkritikus, betoogt hij, is degene die meteen theoreticus is en kenner: een definitie, die bij Friedlaender ten volle verwezenlijkt is. Wat een som van eruditie heeft hij verwerkt! En toch blijft hij met een fris gemoed staan tegenover elk nieuw kunstwerk. Hij paart uiterste gevoeligheid aan zekerheid van oordeel. Hij is een man van de wetenschap maar blijft een artist, begaafd met een wonder visueel geheugen en een schrander waarnemingsvermogen. Hij hecht belang aan het intuitief inzicht, maar zijn intuitie wordt getoetst aan de kritiek van de wetenschap. ‘De intuitie,’ schrijft hij, ‘gelijkt op de naald van een kompas, die sidderend en vibrerend de weg wijst... Het schijnt daarom raadzaam, een schilderij liever tienmaal zes seconden lang met onderbrekingen te bezien dan eenmaal een minuut lang. Onervaren beginners staren zolang naar een schilderij om het grondig te bestuderen, dat zij niets meer zien, dat wil zeggen, dat zij de indruk van het bijzondere niet meer krijgen. Bij een langer vertoeven geraakt de blik vermoeid en het eigenaardige, specifieke neemt meer en meer de kleur aan van het normale, het niet-anders-kunnen-zijn.’ (Kunst en Kennerschap, passim blz. 144-147). Hier is een artist aan het woord, die ook beschikt over een uitzonderlijke zeggingskracht. Zijn stijl is helder, bondig, soms aphoristisch, nooit langdradig en zwaar. Hij is als een handig tekenaar die met een paar trekken een figuur schetst. Met enkele treffende uitspraken wordt het eigenaardige van een schilder of een schilderij gevat. Nimmer een nodeloze uitstalling van eruditie of een overwoekering van voetnota's. Maar de kernachtige uitdrukking van een oorspronkelijke en persoonlijke visie.

Hij was tevens een eerlijk man. Het 14^de deel van zijn Altniederländische Malerei bevat zijn 'Anmerkungen und Zusätze, waarin hij met openhartigheid zijn vroegere standpunten herziet. Wanneer de grote werken van Em. Renders over Van der Weyden (1931) en Van Eyck (1933 en 1935) verschenen, had hij de moed om in die twee grote twistpunten van de Vlaamse schilderkunst diens stellingen bij te treden. Met Em. Renders was hij in geregelde briefwisseling, zoals blijkt uit de 39 brieven, die bewaard zijn gebleven: daarin spreekt hij herhaalde malen zijn bewondering uit voor de speurzin en de scherpzinnigheid van de grote Brugse kunstkenner.

Ik kan niet weerstaan aan de bekoring om te wijzen op een korte bijdrage, die Friedlaender destijds in juli 1934 publiceerde in The Burlington Magazine: een studie die ook in een Duitse prachteditie verscheen op 50 exemplaren: daaraan kan men zijn waarde meten als kunstkenner. Het gaat over ‘Ein bisher unbekannter werk von Jan van Eyck’ nl. een diptiek, die hij bij een Franse adellijke familie ontdekte en aanstonds als een authentiek werk van Jan van Eyck identificeerde. Het zijn twee kleine paneeltjes (39 × 24 cm) in grisaille die wij hier reproduceren. Zij stellen Maria voor en de engel van de boodschap: thans het sieraad van de privaatverzameling Thyssen-Bornemisza te Castagnola-Lugano. Het zijn, zo verklaart Friedlaender bij de aanvang van zijn betoog, geen zijvleugels van een verdwenen altaarstuk, maar twee afzonderlijke panelen, die waarschijnlijk dienst deden als huisaltaar. Want de achterzijde van die paneeltjes is met een krijtlaag bedekt, die het marmer nabootst. Vervolgens wordt een proeve gedaan om de schilderijtjes te dagtekenen. Friedlaender gaat methodisch te werk: hij onderzoekt de werken van Van Eyck, die de boodschap voorstellen. Er is de boodschap te Gent in St.-Baafs, die men kan dagtekenen kort vóór 1432. Er is verder een tekening te Wolfenbüttel (omstreeks 1426), de triptiek uit Dresden en deze uit de Ermitage, die overging naar de verzameling Mellon en van daar naar de National, Gallery of Art te Washington. Het wordt een studie over de plooienval in de kledij van Maria en de engel: in onderhavige paneeltjes gelijkt de faktuur der plooien op deze uit de grisailles van Dresden, maar zij zijn dieper ingebouwd. Besluit: die twee paneeltjes zijn tamelijk laat d.i. omstreeks 1439 ontstaan. Friedlaender is te zeer een verfijnd artist om niet te wijzen op de schoonheid van de bestudeerde werken nl. op de rijke schakering van grijze tonen in die uiterst geraffineerde grisailles. En, naar zijn gewoonte, vat hij, om te eindigen, zijn gedachten samen in enkele lapidaire zinsneden, die op brillante wijze het specifieke van schilder en schilderijtjes bepalen: ‘Hieratisch monumental und anmutig bewegt, abstrakt steinern und leibhaftig, heilig und heiter, Idealtypus und Individualität: es ist das Geheimnis des Genies, Eigenschaften, die einander auszuschliessen scheinen, seinen Geschöpfen einzuhauschen.’ Wie tijdens een zomerverlof de sprookjesstad Lugano als pleisterplaats aandoet, kan op een half uur afstand de ‘Villa Favorita’ bereiken. Zij is de zaterdag en de zondag toegankelijk. Daar heeft baron Thyssen een museum gebouwd, om zijn privaatverzameling onder te brengen. Het zijn afwisselend kleine en grote zalen, waarin 479 stukken zijn tentoongesteld. Naar de aard der schilderijen zijn de wanden met beige of rood fluweel behangen. In de hoeken staan kleurrijke boeketten van Zuiderse bloemen. Men hoort in de nabijheid de cypressen en de palmbomen wuiven. Het water van het meer klotst tegen de oever. Het is een der schoonste musea ter wereld, waar alle scholen, landen en tijdperken zijn vertegenwoordigd. De toppunten zijn de ongeëvenaarde meesterwerken van Fra Angelico, Carpaccio, Ghirlandajo en Frans Hals. Daar hangen ook de twee kleine van Eycks, die Friedlaender heeft ontdekt en uit de vergetelheid gehaald: samen met zoveel werken in musea en privaatbezit zijn zij een blijvende getuigenis voor de schranderheid van de kunstgeleerde, die aan de Vlaamse Kunst onschatbare diensten heeft bewezen.

Kanunnik J. Dochy