West-Vlaanderen. Jaargang 7

Herinneringen aan Gustave van de Woestijne

De Van de Woestijne's, Karel en Gustave, waren aristocraten. Daarmede bedoel ik niet dat zij niet democratisch voelden, of dat zij, ook in hun jeugdperiode te Latem omgang zochten met de Gentse snobs, die liever eens naar Deuggle gingen dan naar Deurle. Dat niet. Doch zij stonden even ver van een soort aankomende zgn. democraten, die op de rug van het volk naar omhoog wilden eenvoudig uit vooruitziende zelfzucht. Neen, zij waren geboren heren, zoals men die zowel uit de werkmanswoning nu en dan ziet vooruitstappen, als uit omheinde hoven. Mensen, die langs hoogten en diepten naar het edelste streven, hoe zeker zij ook mogen vermoeden nooit hun ideaal te zullen bereiken. Het is een onvervreemdbare schat voor een jonge mens met dergelijke bevoorrechte naturen te mogen in aanraking komen en blijven, en thans mag ik, op mijn gevorderde leeftijd, verzekeren dat het een troost en een stille trots bijbrengt voor de oude dag. Diep in 't gemoed gevoelen die voorbestemden wellicht slechts halfbewust, dat zij een roeping hebben te vervullen. En de besten onder hen wien het doorgaans niet aan schuchterheid ontbreekt, zijn mededeelzaam met hun gaven, en kunnen gul geven, zowel als met een goed hart aannemen.

't Is mij een aandeel geweest van vooraf in mijn jaren twintig met Karel en Gustave Van de Woestijne het vriendenpad te betreden. Eerst met de dichter, een tijdje later met de schilder. Beide hadden toen reeds hun eerste omgeving, de begoede burgerij, vrijwillig de rug toegekeerd. Geen bohemianism à la Mürger. Zij waren op de buiten gaan leven, in levensomstandigheden, welke hun magen en kennissen naar alle waarschijnlijkheid bedenkelijk achtten.

[p. 339]

Gustave Van de Woestijne: De Blinde.

Gustave Van de Woestijne:
Portret van Mevrouw Karel Van de Woestijne. (Verzameling Mevr. S. Poncelet, Brussel).

[p. 340]

Te Latem hadden zij een kleine woonst betrokken tezamen met de kunstschilder Jules De Praetere. Dààr heb ik ze weinig ontmoet. Karel heb ik voor het eerst gezien op een lezing van het befaamde Gentse studentengenootschap 't Zal wel gaan en enige tijd later de schilder Gustave op een tentoonstelling van Kunst en Kennis, waar reeds rond het jaar 1910 meen ik, uiterst merkwaardig werk van hem aan de wand hing. Ik had een brief over die tentoonstelling gestuurd aan het Nederlands blad De Maasbode en dat moet de aanleiding geweest zijn van verdere, nauwer betrekkingen. 'k Was enkele jaren jonger dan de twee kunstenaars, toen reeds in volle ontwikkeling van hun heerlijk talent, doch beiden maakten mij spoedig de toenadering danig gemoedelijk. Met Gustave, over wie ik het thans uitdrukkelijker zal hebben, is de echte vriendschap op nogal eigenaardige wijze ingetreden.

Een namiddag kuierde ik in de straten van de goede stad Gent, dichtbij de Kouter weet ik nog, toen mijn nooit vergeten vriend dokter Gerard Bruinsma, met de uitdrukking van de grote dagen op 't gelaat, mij tegemoet trad. Hij droeg een opgerold doek onder de arm.

- Poeët, zo noemden mij mijn minder-maanzuchtige vrienden, ietwat spottend, Poeët, 'k heb hier iets voor u. Recht naar de bodega, hier schuins over. Voor 8,50 F en een drankje lever ik u een onsterfelijk meesterwerk, dat rechtstreeks uit München komt.

Bruinsma vermoedde waarschijnlijk niet hoe treffend het woord onsterfelijk hier te pas kwam. In 't kort, hij ontrolde het lijnwaad en daarop prijkte het portret van Karels vrouw, door Gustave geschilderd. Ik stond verbluft.

- Ranske, (zo noemden de intiemen de goede dokter), hoe komt gij daaraan en wat hebben die 8,50 F daarmee te maken?

- Gods vinger, jongen. Het toeval heeft gewild dat ik in het station moest zijn voor een dedoeanering, en daar was een openbare veiling aan gang. Onder meer van schilderwerk van jongeren, die te München aan een tentoonstelling hadden deelgenomen en om een of andere reden verwaarloosd hadden hun doeken af te halen. Deze werden daar openbaar verkocht. Natuurlijk was er geen enkel opbod. Er waren 8,50 F onkosten voor Van de Woestijne's doek. 'k Heb het meegenomen. 't Is 't uwe. Geluk ermee. D'occasie van uw leven!

Inderdaad. Behalve een scheurtje was het doek gaaf. Stel U voor hoe tevreden ik naar huis trok. Doch nu begon ik na te denken.

- Kerel, dat is bijna roof! Gij moet dat aan Gustave Van de Woestijne terug overhandigen.

En hier een staaltje van 's kunstenaars aristocratisch en onbaatzuchtig karakter. Toen ik hem zo voorzichtig mogelijk op de hoogte bracht van mijn bezit, weigerde hij beslist het terug te nemen.

- Firmin, ziet gij dat schilderij geerne?

- 'k Zoudt geloven. Maar ik kan u de waarde niet betalen.

- Wie spreekt er van betalen. 't Is 't uwe zeg ik u. Ik zal het scheurtje onzichtbaar herstellen, en gij doet er een lijst rond. Best zo sober mogelijk.

Het meesterwerk is na de eerste oorlog, langs lijnen van geleidelijkheid, terecht gekomen in de verzameling van mevrouw P. te Brussel. 't Werd tentoongesteld tussen de twee oorlogen in een retrospectieve van Gustave's werk. Er werd toen ongeveer 50.000 F voor geboden, doch de huidige eigenares zal het voor geen geld loslaten.

Omstreeks diezelfde periode, 1910-1914, liet hij mij een doek zien met nogal gestyleerde bomen, parel-grijs.

- Gustave, groeien de bomen zo in Vlaanderen?

- Neen's jongen, doch zij zullen zo groeien!

Hij was steeds zeer terughoudend om over andermans werk oordeel te vellen. Eens had ik het over Fritz Van den Berghe, die ik trouwens zeer hoog schat.

- Denkt gij niet, Gustave, dat Fritz beter wat minder zou praten, en meer schilderen?

- Ja, hij!

Ondertussen was ik met Karel zeer intiem geworden, en had Gustave dat prachtig, zo innemend portret van Karel-met-de-baard getekend.

Toen brak de eerste wereldoorlog los en geraakten wij van elkander verwijderd. De scheiding met Gustave duurde echter niet lang. In november 1914 trok ik, over de prikkeldraad, langs Holland naar Engeland, waar ik spoedig vernam van Tom Jones, secretaris van Lloyd George en beschermer van door zijn toedoen uitgeweken kunstenaars, dat een hele kolonie Vlaamse artisten, o.m. Georg Minne, Valerius de Sadeleer, Emile Claus, Edgard Gevaert e.a. ook Gustave Van de Woestijne in het land van Wales de Engelse gastvrijheid genoten. 'k Was naar Cardiff, hoofdstad van Zuid-Wales, waar een vriend professor van Frans was aan de universiteit, afgereisd, en bevond mij daar spoedig bij vrienden en kennissen.

Eerst ontmoette ik Emile Claus, die te Rubina woonde, er zich verveelde dat het een aard had en maar niet wilde aannemen dat de Engelse veiligheidsdienst hem niet buitenhuis liet schilderen, omdat wij in 't kustgebied verbleven.

Ondertussen waren Gustave Van de Woestijne en Leon De Smet door de beroemde Engelse romanschrijver John Galsworthy onder de vleugels genomen. Ook Bernard Shaw, anders niet zo gemakkelijk te bereiken, was Leon De Smet zeer genegen. Galsworthy, die mij eens over Gustave Van de Woestijne's kunst ondervroeg, liet bij mij de indruk na dat hij deze's kunst niet kon begrijpen op dezelfde wijze als wij Vlamingen. Hij scheen minder ingenomen met de zwijnen op het anders zo prachtige en bekende doek Zondagnamiddag. Nergens nog heb ik daarop zien wijzen, doch 't is mijn mening, dat een der personnages van Galsworthy's roman Beyond, een kunstschilder, aan de schrijver werd ingegeven door een samensmelting en verwerking van het wezen der schildersfiguren Gustave Van de Woestijne en Leon De Smet.

In 1916 kreeg ik gelegenheid om een reis te ondernemen met een paar vrienden in de prachtige strenge bergstreek van North-Wales. 'k Weet niet waarom, want het heilig Land heb ik nooit bezocht, doch North-Wales riep mij gedurig Palestina voor de geest. Onderweg brachten wij een bezoek te Rhayader aan Gustave Van de Woestijne. Daar heb ik de Tafel met de kinderen, het wondere, vaak nagebootste, doch onovertroffen schilderstuk in werkelijkheid beleefd. David, de musicus, nog zo teer-jong, had reeds zoiets als een Beethoven-kop. Daarbij de meisjes, en de oudste zoon, mijn vriend Maximilien, qui chasse de race, thans een onzer echte surrealisten, een zelfstandige.

Teruggekeerd naar Cardiff werd ik er aangesteld als secretaris van de Franse admiraliteit, een post die ik na twee

[p. 341]

Een groepje Vlaamse Leiekunstenaars (1910): van links naar rechts: Notaris Van Houtte, Georges Minne, Gustave Van de Woestijne, Valerius de Saedeleer, Karel Van de Woestijne, Binus Van den Abeele.
(Reproductie Studio Claerhout, Gent)

Vlaamse kunstenaars op Leievaart (1907-1908) met H.M. Koningin Elisabeth. Men bemerkt o.a. Stijn Streuvels, August Vermeylen, Herman Teirlinck, Albert Servaes, Valerius de Saedeleer, Gaston Martens, Albert Saverys.
(Reproductie Studio Claerhout, Gent)

[p. 342]

jaar, wegens een zenuwinzinking moest opgeven. Daar ondertussen mijn vriend Professor Polderman aan de universiteit van Birmingham hoofd van de Franse sectie was benoemd, werd ik, door zijn toedoen, privaat-secretaris van de eigenaar van een grote metaalfabriek. Een buitengewoon aangename betrekking, en veel vrije tijd.

Fabrice Polderman trouwde met een Engels meisje. Daar ik hem veel verschuldigd was reeds van in 't jaar 1906 aan de universiteit te Gent, waar hij allerhande diploma's veroverde en ik niet, besloot ik hem een huwelijksgeschenk van belang aan te bieden, namelijk zijn portret door Gustave Van de Woestijne.

'k Schreef aan Gustave om zijn voorwaarden. Steeds dezelfde: belachelijk laag. Een zeer aangename conditie echter luidde dat de schilder een paar weken naar Birmingham zou komen om zijn model, dat hij toch reeds kende, van dichterbij te benaderen. Waren wij opgetogen? Gustave daagde op. Enkele dagen liet ik hem aan zijn arbeid, kon het dan niet meer uithouden en ging even zien hoe 't er uit zag. Hij toonde mij een verbluffend trouw portret, getekend met conté.

- Gustave, een meesterwerk! Doch... ik wenste een schilderij.

- F..., die komt er. Kom morgen eens terug.

's Anderendaags was ik daar en stond voor een wit doek; dat toch enkele sporen droeg van de vorige tekening. Bij mijn verbazing zei hij eenvoudig:

- 'k Heb hem vast. Nu schilder ik daarop zijn portret.

En welk portret. Fabrice Polderman had een Jupiterskop, bruin-blonde haarbos en baard, en een mond à la Paul II. Fabrice Polderman is, na de tweede oorlog, in Brazilië gestorven, denkelijk is het portret ginder gebleven. In elk geval werd het ook te Brussel tentoongesteld in de retrospectieve.

Vanzelfsprekend hadden die samenkomsten onze intimiteit nog verinnigd. De eerste nutteloze algemene moorderij eindigde en in de jaren twintig vonden wij elkaar terug in 't gehavende vaderland.

Van dan af ontmoetten wij elkander nogal regelmatig. Gustave Van de Woestijne's diep gemoed was lastig om raden. Hij droeg geen masker, doch gaf zich niet bloot. Hij zei mij eens aan agoraphobie te lijden. Ik nam dat niet voor klinkende munt; veel later moest ik toegeven dat ik ongelijk had. De zwakheden van krachtige temperamenten zijn noch op te hemelen, noch te onderschatten. Zij maken deel uit van hun diepste wezen; zij lijden er zelf onder. Zeer spraakzaam was hij niet, ten minste met mij. Hij bekeek mij steeds aandachtig, en ik hem niet minder. Wij trachtten zover mogelijk elkanders onbereikbaar, ook voor ons zelf, diepste wezen te benaderen. Daar was niets kleins bij, meen ik, wij delfden naar erts dat kon verdoken liggen.

Gustave was soms nogal pince-sans-rire. Zoals wij allen, vooral denkende mensen, was hij, zoals de Navolging zo schoon zegt: een vat vol tegenstrijdigheden. Zo weerom eens op de man af:

- Firmin, men heeft mij iets gezegd van U... niet al te schoon.

- Gustave, 'k ben nog steeds verwonderd als iemand mij de eer aandoet zich met mijn doen en laten bezig te houden. Kom maar boven!

- Wel, zaterdag hebt gij een goed stuk in de kraag gehad. Ge zoudt beter met de muze omgaan dan met de fles.

- Dank U, Gustave, doch kent gij een zeker schilderij, waar een schilder, niet een dichter, met het penseel in de hand voor een wit doek zit, en er op de tafel en fles prijkt, maar ze mag er staan, want ik acht ze zo goed geschilderd als de beroemde appels van de Franse meester. Gij hebt daar het treurige dilemna van veel kunstenaars uitgebeeld. De verdoving, het ontwijken van het prangend genoegen der scheppingsmomenten.

- Ja, g'hebt gelijk. Maak maar verzen, van schilderkunst weet gij niets af. Maar 'k ga ook eens opbiechten. Toen ik het tweede portret van Karel heb getekend, Karel-zonder-de-baard, waren wij beiden ook goed gevorderd in de wijngaard des Heren!

En nu gaan we ietwat hoger vliegen. Gustave abrupt zoals gewoonlijk, in een gesprek waarin wij het over de mystiek in de schilderkunst hadden:

- Firmin, gij zijt een geus! Uw moeders naam was Maria. Ge moogt nooit iets zeggen of schrijven tegen O.L. Vrouw. Ziet gij Onze Lieve Vrouw geerne?

- Welk een vraag! Geus of geen geus, Onze Lieve Vrouw is de hoogste figuur in de hagiografie.

- Ja, jongen. Hebt gij Onze Lieve Vrouw ooit gezien?

- Neemt gij mij voor een Bernadette?

- Ik wel. 'k Ga U dat eens vertellen. Ge moet weten toen ik met mijn vrouw, in alle eerlijkheid, verkeerde, was haar vader daar in 't begin geweldig tegen gekant. Wij mochten elkaar niet meer ontmoeten. Doch wij hadden er iets op gevonden, zoals alle verliefden de wereld door. Wij schreven elkaar. De brieven werden gelegd in een holle tronk halfweg tussen beider woningen. Op zekere dag ga ik met een brief naar de tronk, en wat peinst gij? Van achter de boom schiet vader X te voorschijn met een geweldig mes in de hand. 'k Aanroep aanstonds Onze Lieve Vrouw, en als ik mijn ogen weer open is de woedende man verdwenen!

Ik was verbluft. Hij was klaarblijkelijk oprecht. Nadien heeft hij mij die geschiedenis herhaald, en ongetwijfeld was zij voor hem gebeurd. Hij was zeer zeker een visionnair. 'k Heb het geval van alle zijden bedacht en ben tot het besluit gekomen dat de vader ongetwijfeld de verliefde tactiek had opgemerkt en besloten had de ongewenste vrijer eens goed de les te spellen. Hij zal van achter de boom gesprongen zijn, natuurlijk zonder mes. De verbeelding van de verschrikte jongeling zal de rest gedaan hebben, en toen hij bekwam was de op zijn beurt verschrikte vader er vanonder gemuisd. Wat niet belet dat ik, persoonlijk, zijn schilderij Onze Lieve Vrouw der zeven weeën een mislukte poging vind. Trouwens, rechtuit gezegd, ik ben niet zo ingenomen met zijn werk van godsdienstige ingeving. Behalve dan Christus in de woestijn.

Hij liet zich weinig uit over eigen werk. Gij herinnert u het groot doek Christus aan het kruis. Eens waagde ik het hem te zeggen:

- Gustave, die ogen van Christus zijn Karels ogen. Geen reaktie.

Men heeft hem soms bij de imagiers willen rangschikken. Niet akkoord. Men schijnt daarbij enkel rekening te houden met het feit dat hij nauwkeurig tekende. En men ziet zijn grote doeken over 't hoofd, die geen kleinkunst zijn op grote afmetingen, doch groots gezien en groots uitgevoerd werk.

[p. 343]

Tussen de twee oorlogen werd hij geroepen om Koning Alberts portret te maken. Toen ik het werk zag:

- Gustave, mooi werk. Doch is dat wel Koning Albert? En de majesteit?

- De koning is zo!

Wij hebben eens een maand samen aan zee doorgebracht. Uren zat hij soms bij ons zonder een woord te zeggen. Hij was toen reeds zeer vermoeid. Ten andere, wij praatten weinig over kunst, beide de mening toegedaan dat een kunstenaar eerder door zijn werk zal worden beoordeeld, dan door mogelijk getheoretiseer. Stadslui als zij waren, bezaten beide, Karel en Gustave, verbluffend inzicht in het gemoed van de landlieden. Het menselijk gelaat heeft steeds grote aantrekkelijkheden voor mij gehad, zowel als de handen. De Van de Woestijne's bezaten, beide, sprekende handen: lang, met goed doorlijnde palmen, pezige vingers. Niet de zogenaamde artistieke hand, meestal voorkomend bij dromers, die hun aanleg verwaarlozen. Handen van de geestesarbeider, de schepper.

Alhoewel het bij beide broeders niet aan lichamelijke kracht overschoot, hoorde men ze zelden jeremiëren. In gezelschap, als dit hun beviel, waren zij meestal opgewekt, konden spotten en geestig zijn zonder ooit in gemeenheid te vervallen.

Ten slotte moet ik me verontschuldigen dat ik in dit opstel dikwijls het hatelijk ik heb bijgesleurd. Bij persoonlijke herinneringen kan het moeilijk anders. Om de lijn te trekken: Gustave Van de Woestijne wordt voor mij langsom meer een der grootmeesters van onze kunstwereld. Hij wist vernieuwing aan overlevering te paren. Zoals iedereen heeft hij nu en dan gefaald in zijn experimenten. De persoonlijke lijn echter gaat stijgend door zijn werk. Hij houdt stand.

Firmin van Hecke