West-Vlaanderen. Jaargang 7

[p. 335]

Ontmoetingen

Mijn herinneringen aan Gust de Smet

zijn als een lichtende bladzijde uit een lijvig album, het lijvige levensboek van een groot schilder dat door tal van kunstkenners en critici werd beschreven.

Zal ik nu beweren dat ik Gust aanvankelijk, zoals dat veelal gebeurt, heb leren kennen en waarderen door een of ander van zijn doeken? Was het niet veeleer de man zelf die mij in alle directheid is opgevallen toen het toeval ons te zamen bracht?

Mijn inzicht in de schilderkunst was, tot op het ogenblik dat de moderne kunstenaars mijn jonge leven binnenzeilden, zo sober mogelijk. Wel zat de kleur me tot in de toppen van de vingers te tintelen, zo als dat bij vele litteratoren in hun impressionistische bevliegingen het geval geweest is. Doch die kleur had een litteraire bijsmaak en wilde gebonden zijn aan eert verhaaltje, of het nu verteld werd door Brueghel, Rubens, Meissonnier of David.

Aldus verging het velen van ons, die op de schoolbanken geen enkel onderricht kregen in zake kunstgeschiedenis en kunstbeleven.

Van Rik Wouters, Jakob Smits en Van Gogh was mij spontaan een wolk van schoonheid toegewaaid. Doch ze konden mij niet dadelijk overtuigen van de betrekkelijkheid der realistische vormgeving, als waardemeter in het rijk der kleuren. Toen daagde hier of daar een doek op van Brusselmans, (aai die strakke rechtheid!) van Permeke (zwarte boeman, wat maak je me bang!) van De Sutter (wildeman, hou je manieren!) van Gust De Smet (breng wat leven in die vlakke prentenwinkel!).

Het werd 1938. Ik verloor mijn vrouw, zocht vertroosting bij vrienden, die toevallig al een en ander hadden verzameld en bij de Vlaamse schilders een beetje thuis waren, botste op pater Janssens die met Jules De Sutter de zaal Ars te Gent in leven hield en er zijn lievelingen koesterde. De bevoorrechte onder dezen was Gust De Smet. Ik trof hem aan te Deurle in het buitengoed der dominikanen, die ons om den dis hielpen met Nel Wouters, Permeke, De Smet.

De Smet viel me met zijn scherp profiel in al zijn schuchterheid maar matig op. Men vertelde van deze schuchterheid die later bescheidenheid bleek te zijn, van zijn stilzwijzen in de woordenwisseling, die schroomvallige voorzichtigheid was in zijn oordeel over kunstbroeders, en hem als 't ware de duimen deed leggen voor onrustige spring-in-'t-velds lijk Permeke of scherpzinnige houwdegens als Brusselmans. - Men had het over zijn kleinzerigheid: En hoe heb ik later gehuiverd om mijn goedgelovigheid in deze, toen de doemsdagen over zijn bestaan hun valen schemer spreidden. Het oordeel dat bekwame psychologen er over Gust De Smet wellicht konden op nahouden mocht gevoeglijk worden samengevat in een woord met ziekelijken bijklank: psychasthenie.

Een psychasthenischen aanleg was er wel bij hem (bij hoevelen echter niet in vermoedelijk veel erger mate!). Daar was bij voorbeeld een neiging tot ongerustheid en angstige verwachting dat er iets verkeerds zou kunnen gebeuren, of dat het met hem zelf of zijn handelwijze niet in den haak was. Hoe vaak heeft hij niet getwijfeld of hij 't wel goed had gedaan. Toen hij bij voorbeeld bij zijn vrienden binnenviel, tranen met tuiten schreiend omdat een bedelaar, die duidelijk gaarne een pint wilde pakken, daar net op straat zijn nood stond te klagen over zijn dagenlangen honger. Of toen hij me bij de lurven had met de vraag of een paar vrienden van me, die daar, elk met twee of drie van zijn spotgoedkope doeken onder den arm, de plaat poetsten, niet te veel hadden betaald.

Permeke heeft hem dat zeker niet nagedaan; want Mietje, zijn vrouw, durfde wel, aan de kennissen die haar man's tentoongestelde waar kwamen bekijken, vrijpostig de vraag stellen of ze papier en touw bij hadden om... ja... en om de prijs te betalen. En, toen het er op aan kwam een klant voor zich te winnen, is Permeke niet steeds kieskeurig geweest in zijn beoordeling van De Smets kunstvaardigheid. Dat heeft hij evenwel goed gemaakt toen hij gedurende de doodstrijd van zijn vriend, met een prachtige tekening van eigen hand als 't ware kwam boete doen.

De Smet kon leven en laten leven. Een enkele keer heeft hij me verrast met een schampere vraag betreffende een reuzedoek van Tjeef De Vuyst, de Gentse klakpotter, die met zijn namaakgedrochten in het krankzinnigengesticht belandde. Hoe is het toch mogelijk dat gij zo iets in huis neemt? vroeg hij, verbaasd op zijn dij kletsend. Doch terstond vonkte er schrik in zijn oog om zijn vermetelheid. En zwijgend wendde hij zich af. - Aldus bleek me dat onder die schuchterheid en die stille eenvoud, die hem eigen waren, een zo hevige hartstocht kon worden voorgedragen als onder de schijn van strenge gedisciplineerdheid in zijn expressionistische doeken te onderkennen viel.

Einde 1939 stelde Gust ten toon in de zaal Ars te Gent. Op het allerlaatste nippertje, toen reeds de doeken werden afgehaakt en aan kant gezet, vielen we binnen en vingen we een glimp op van zijn laatste voortbrengselen. En ook van een angstige twijfel in zijn blik. We waren als goede kennissen zo laat uitgebleven! we hadden zo lang gewacht om hem met ons bezoek te vereren! Hij die in zijn leven en zijn kunst Vlaming was gebleven om ‘Europëer te worden’. - We hebben natuurlijk een goedkoop doek gekocht zonder aarzelen, als om de schilder plezier te doen. En het deed hem inderdaad zienderogen plezier. Een kinderhand is gauw gevuld. Maar het is ons algauw gebleken hoe we zelf, nog met de kinderachtige overtuiging dat we door onze centen een brave artiest gelukkig hadden gemaakt, onbeholpen rondliepen in onze kinderschoenen. Toen dan die stoere, aartsvaderlijke hoeve van Gust in onze woonkamer

[p. 336]

hing en ons toesprak lijk dat ontroerend schone terug van Guido Gezelle, toen is Gust De Smet in eigen persoon als een stille koning binnen gekomen.

Het werd oorlog. In 1941, toen onze Kiki reeds overeind kon zitten nam Gust haar, op ons aandringen in één haal op zijn doek. De kleine zat in een kleurig zeteltje, als een bloem in de bloempjes, helemaal in de tonaliteit van zijn laatste werken, die elkander hadden opgevolgd als innigwarme gedichten. Het zou een allerbeste werkje worden. Dat had hij in blijde geestdrift beloofd. Daar kwam een schets van. En een tweede. En een derde... Het werden meesterwerkjes in al hun schetsmatigheid. Het eigenlijke doekje evenwel geraakte nooit afgewerkt. Zijn blijde voornemen was al weer gestrand op een psychasthenische klip. Was dit doekje soms niet besteld geworden? En was het derhalve niet een soort handelszaak? Kon zijn van puriteinse oprechtheid druipend geweten zo iets als een koopje gedogen?... Even vóór zijn dood, toen de gewijde kaars reeds werd bovengehaald, beloofde hij, als hij genezen mocht, Kiki vooraf te zullen voltooien.

Gust De Smet had last van spataderen. En die zijn hem noodlottig geweest; zij waren vaak ontstoken en ik probeerde daarin te verhelpen met een zinklijmverband. Hij voelde zich daar zo lekker in thuis dat hij even overmoedig werd en wilde bewijzen hoe daarmede nog te dansen was. Dat gebeurde in de oorlogszomer van 1943. Een besmette bloeddrop steeg hem van het been naar het ruggemerg en, midden in het tuintje van zijn blij weer opbloeiende levenslust, voelde hij al zijn ledematen beurtelings aan zich verlammen.

Gedurende meer dan twee maanden werd het een hopeloze strijd. Zonder stollingwerende middelen en zonder de penicilline, die over de verre grenzen te wenken lag. Men had zo min of meer beweerd dat Gust 'n trunterd was en bij 't minste onraad aan 't jammeren viel. Maar die man heeft ontzettend veel verduurd en verdragen, tot de geneeskundige vrienden hem, in hun laatste poging om solaas te verlenen, onherroepelijk zagen ontvallen.

Terwijl de blinkende tuigjes voor een ultieme heelkundige proef werden gereed gelegd, voelde ik reeds alle hoop mij ontvallen. Mijn blik doolde van 't ene meubel naar 't ander, van de flessen op tafel naar zijn geliefkoosde schilderijen aan de wand, van mijn hulpeloze handen naar het lamme lichaam van de zieke en toen naar zijn heldere ogen, die op hun radeloze zoektocht heil zochten in de paarse glanzing van een bokaal. En toen Gust mij dan aanstaarde, wist ik me met hem gans alleen voor het verschrikkelijke eeuwigheidsraadsel, waarvan het ontsluieren hem zo nabij was. En een mateloos lang ogenblik vergat ik al datgene wat ons aan hem van in den beginne had vastgekluisterd: zijn eigen prinselijke kunst, bij zijn eigen trouwe Gusta, midden in zijn keurig woongerief, onder de wijde Latemse hemel die zijn vele landschappen en tafereeltjes overkoepelde. Ik wist me ineens moederziel alleen met hem en stelde de enige vraag die me nog over de lippen kon: Gelooft gij Gust? - En hij zocht niet naar een uitvlucht, lijk vele stervenden voor wie het ineens, bij de uiterste afrekening, al te dodelijke ernst wordt. Hij knikte kort en goed. De Heer zal hem genadig zijn geweest. De chirurg kweet zich van zijn nutteloze taak. En ik kon alleen maar vaststellen dat midden ons aller vertwijfeling Gust De Smet de meeste moed opbracht.

Beneden liepen bloedverwanten en vrienden, angstig langs elkaar.

Buiten vóór de deur, stond Permeke met zijn late schildersgave te bibberen van angst. De vinnige krachtpatser durfde zich niet meten met het aanschijn van de dood. Doch het stenen beeld op De Smet's grafzerk is van zijn hand. Om de donkere houten woning straalde de herfst. En terwijl de waanzinnige wereld zelfmoord pleegde lag een begenadigd schilder als een heilige Franciscus op zijn reeuwstro.

Zijn liefdevolle strijd was uitgestreden. Als een overgevoelig klankbord had hij alle schoonheidstrillingen rond zich opgevangen. Zwarte armoe had hij eens gekend en voor zijn dagelijks brood had hij weleens dierbare panden geofferd. Zij die de lakens uitdeelden hebben misprijzend neergekeken op zijn kunst. Desniettegenstaande was hij gelukkig omdat de warme zon ook voor hem nog straalde. Liefdevol had hij zich tot de hutten der kleine dorpslieden gewend en de vogelen toegesproken en de bomen in de zonnige Vlaamse lucht en de bloemen en de vruchten op de warme bruine akker. Thans, terwijl de doodsklok luidde, bekleedde de Vlaamse aarde zich plechtig met haar gouden kazuifel om Gust De Smet feestelijk in te halen in haar dankbare schoot. En hij die in alles de kleuren van God's regenboog had lief gehad om er de ziel der dingen onderuit te halen, schudde 't stof van zijn aardse schoenen en liet ons achter bij zijn arme kinderloze vrouw, zijn Gusta... Zij was zo goed op hem afgestemd. Zij kende haar man door en door. Zij was een wel eigenaardige Van Horebeke; nooit opgedirkt, doch fijn van zin in de beoordeling van sieraden en kunstwerken; zonder extra vooringenomenheid voor de kunst van haar man. Zij wist wat zij wilde en als er eens gekrakeeld werd sloeg niet zij de hoogste toon aan. Het gebeurde dat Gust, zich verongelijkt wetend, haar een vermetelheid toesnauwde als 'k zal je kop tussen twee oren zetten. Gusta keek hem dan met koelgrijze ogen alleen maar nauwlettend aan, tot hij, kwaad geworden, weg liep. Onderweg echter kreeg hij dan wroeging, snoot zijn tranen weg en verzocht om vergiffenis op een papiertje, dat hij met een straatbengel thuis liet bestellen. Maar Gusta kon ook royaal zijn en zij kon dingen kwijtschelden die op 'n ander 't stof tot bij de buren zouden doen vliegen. Zo was Gust eens gaan menen dat het een slechte muis is die maar één holleke heeft. En, heetgebakerd als hij was, bleef hij drie dagen weg bij een ander lief. Toen het leedwezen hem te pakken had en hij, doodsbang, Gusta liet weten, dat zij hem met de eerstvolgende trein verwachten mocht, ging zij hem aan 't station te gemoet met een paraplu... omdat het regende.

Zij hadden geen kinderen. Hun enige zoon is hun in een rampzalig ogenblik ontvallen. Van hem was alleen nog een gedenkenis overgebleven in de vorm van een door Gust geschilderde kijk in zijn kamertje.

Zo, moederziel alleen, bleef Gusta na de dood van haar man, verloren in haar doodstille woning te Deurle. Rondom haar, in de buurt waar zo vele kunstenaars hadden genesteld, waar Van de Woestijne en Buysse, De Saedeleer en Minne, Van den Abeele en Desenis ter ziele waren gegaan, rezen de villa's der nieuwe rijken als paddestoelen uit de zandige grond. Doch zij leefde voor zich zelf, binnen in

[p. 337]

Gust De Smet: Koffietafel.
(Clichés: Federatie voor toerisme in Oost-Vlaanderen)

Gust De Smet: Het dorp.

Gust De Smet tussen Jules de Sutter en Constant Permeke.

[p. 338]

huis verdreven door de schim van haar enige Gust die uit alle hoekjes opdoemen kwam; daarbuiten mensenschuw voor allen die niet innig deel uitmaakten van De Smet's intieme wereld.

Thuis sliep zij nooit meer in het echtelijk bed. Behalve dan toen zij, vijf jaar later, stervend er weer in werd gelegd. Zij zocht de slaap in een ouderwetse canapé of bij de steeds hulpvaardige waardin van de nabije herberg.

Zij at veelal koud blikjesgoed en zat al die lange vijf jaren aan de eenzame dis, met naast haar eigen schamele bord het lege bord van Gust, of zijn kousen herstellend voor de honderdste keer, opdat hij nooit in alle eeuwigheid, haar van ontrouw zou kunnen verdenken. Haar vaste toevlucht, uit die spookachtige bezetenheid, vond zij bij Jules De Sutter, die ergens onder de molen te Sint Martens Latem woonde en er eenzelvig zijn eigen schildersgangen ging. Geen schilder had sinds vele jaren zo gedurige omgang met Gust De Smet, die met en naast hem, onder de hoede van pater Janssens, zijn moeizame opgang maakte in zijn Gentse geboorteland. In De Sutter's zonderlinge woning, waarin zijn vrouw tussen beten en rapen de waarachtige haute couture beoefent, kwam Gusta, angstig als een dolend dier, een glimp opvangen van haar oude vriendenwereld. Daar zat zij dan urenlang; uitkijkend over de schamele akkergrond of zich warmend aan het vreemde vuur. Daar hielden we dan, om de week, de voor haar afgesproken bijeenkomst, waarop zij, in onbewaakte ogenblikken, soms weer met haar oude vinnigheid voor de kunst van haar man op de proppen kwam.

Op een koude aprildag van 1948, terwijl een scherpe noorderwind om de molen blies, zaten we in de valavond rond De Sutter's kachel onze schenen te roosteren, toen de deur zachtjes op een kier werd gedrukt. Daarin stond Gusta, vaalbleek en huiverig schoorvoetend om bij de vrienden te zijn. We stonden op en begroetten haar als van ouds. Doch de hand die ze mij toestak was marmerachtig wit en koud. Daar zat geen bloed meer in. Heel haar wezen zag er bloedloos uit. Gusta, je moet naar de dokter... je moet je laten verzorgen! - Och 'k zal me wat warmen... 't gaat wel over. Het ging niet over. De volgende week waren die bleke vingers al zwart geworden. Het koud vuur had er in gebeten. En Gusta, die, evenmin als wijlen haar man, op dokters hulp was gesteld, liet zich eindelijk overhalen. En ik kreeg haar thuis, enkele weken maar, om vast te stellen dat het mens totaal was opgekankerd.

In die dagen, waarin zij weer het warme gezinsleven herkende, en zich met het oude poogde te verzoenen, dicteerde zij haar testament. Het was of Gust zelf door haar torve lippen sprak. Uit de nalatenschap is gebleken dat het hem in latere jaren veel voordeliger was gegaan en dat hij 'n appeltje voor de dorst had kunnen uitsparen. Om dat appeltje is er dan ook aardig wat gekibbeld. Men kent het vervolg. Een legaat ging naar de musea van Brussel, Antwerpen en Luik. Niet echter naar Gent dat voor het eigen muzeum niet één enkel doek van zijn edelste kleurenkind had verworven.

De gemeente Deurle kreeg het huis. Het werd een muzeum.

Gusta wilde in haar eigen huis sterven. Het werd wezenlijk een verlossing. Met verbeten wanhoop was zij voor het erfgoed en de nagedachtenis van haar man blijven vechten. Tot de uiterste dag heeft zij getwijfeld tussen deze verlossing naar Gust toe en haar sterke hang naar het leven. En aan het einde van deze offergang, toen reeds geen enkel teken meer bedriegen kon, is zij nog geschrokken voor de wenk des Heren. Was het immers niet Gust's groen dat nog steeds over de kouters blonk? Was het niet zijn goud dat thans in de bossen van Deurle te gronde ging? Was het niet zijn zon die, in het vijfde najaar na zijn dood over de wit-berijmde wereld praalde? Waren het niet zijn dorpelingen en vrienden die haar, de eindelijk weergevonden doolaard, uitgeleide deden naar het oord, waar vandaan geen terugkeer nodig is en waar Gust De Smet zijn rusteloos nagejaagd schoonheidsideaal voor altijd wist te bereiken? Daarvoor is zij nog even teruggedeinsd. Toen liet zij zich berechten en sliep zij voor goed in. Dit is gebeurd op 28 november van het jaar 1948.

Dr. Arthur Broekaert