West-Vlaanderen. Jaargang 7

Tentoonstellingen van gewijde kunst

Het is een verheugend feit dat vele tentoonstellingen de verhoogde belangstelling bewijzen voor de gewijde kunst; zij betreffen zowel de beste periodes uit het verleden als de merkwaardigste producten van de tegenwoordige tijd. Men kan er uit besluiten dat er bij de christene gemeenschap een kentering ten goede plaats grijpt, waarbij men enerzijds in vroegere tijden naar goede voorbeelden zoekt, en anderzijds interesse heeft voor de meest vooruitstrevende experimenten, die kunstenaars van heden wagen op het gebied der godsdienstige kunst. En dit is ongetwijfeld iets waarover eenieder zich verblijden moet, welke ook zijn opvatting moge zijn op kunstgebied. Daarbij kan men er ook nog op wijzen dat er in de tentoonstellingen van algemene aard meer en meer godsdienstige kunst aangetroffen wordt, wat enkele jaren geleden zeker het geval niet was; aldus in de Biennale van Venetië.

De lof van de tentoonstelling Imago Christi in het paviljoen van de Heilige Stoel op de W.T. werd reeds in ons vorig nummer gemaakt. De expositie Ars Sacra in de Sint Pieterskerk te Leuven is anderzijds aan al onze lezers bekend, zodat het niet nodig is er uitvoerig over te handelen. Men weet dat het probleem van de gewijde kunst bestaat in het met elkaar overeen brengen van drie schijnbaar tegengestelde factoren: de verlangens van de gemeenschap der gelovigen, de eisen van de liturgie en het dogma der Kerk, de innerlijke wetten van de kunstschepping. Aan deze laatste werd door de samenstellers van Ars Sacra het meest belang gelegd, dikwijls ten koste van de twee andere factoren zo meent de doorsneebezoeker. Zij hebben inderdaad het begrip gewijde kunst zo breed mogelijk opgevat en werken opgenomen waarvan de religieuze waarde erg kan betwijfeld worden, omdat alle sacraal karakter eruit schijnt afwezig te zijn. Bovendien beseft men niet goed welk verband er ligt tussen sommige dezer kunstexperimenten en de kerkelijke liturgie, in dienst waarvan zij toch moeten staan. Waarom schijnen bijvoorbeeld sommige hoog geprezen ontwerpers van religieuze gewaden zorgvuldig alle gekende christelijke tekenen en symbolen te willen vermijden; de begeerte iets nieuws te brengen haalt het dan op het zo hoog geroemde functionaliteitsbeginsel, dat toch heersen moest waar het gaat om kerkelijke gebruiksvoorwerpen. Maar wij willen bij deze schaduwzijden niet blijven stilstaan en de verdienste onderlijnen van de inrichters; zij hebben er machtig toe bijgedragen om in onze gewesten begrip te brengen voor het pogen van de kunstenaars en om de algemeen heersende achterlijke opvattingen te bestrijden. Ook moet de uitzonderlijk verzorgde presentatie van het tentoongestelde geprezen worden, presentatie die maakt dat zelfs sommige zaken welke op zich zelf velen skeptisch zouden stemmen het toch doen, dank zij de sfeer waarin zij zijn geplaatst.

Art sacré d'aujourd'hui in de Benediktijnerabdij te Maredsous (mei-october) is bescheidener en tevens bezadigder. De kern dezer tentoonstelling beslaat ook kunstwerken uit het bisdom Namen. Inderdaad in de laatste jaren sedert de oorlog werden in de provincies Namen en Luxemburg onder het impuls van Kanunnik Lanotte en van de abdij van Maredsous merkwaardige verwezenlijkingen tot stand gebracht. Kerken werden opgericht, hersteld of weder ingericht in een nieuwe geest, waarbij alle kitsch werd geweerd en enkel het waardevolle bewaard. Bovendien werd beroep gedaan op kunstenaars, die de kans kregen om, los van de negentiendeeuwse devotiestijl of van de imitatiestijlen, werk te scheppen dat beantwoordt aan de kunstopvattingen van deze tijd en aan de godsdienstige noden van heden. De begrijpende en gezagvolle leiding welke zij hebben ontmoet vanwege de geestelijke overheid belette hen te vervallen in buitennissigheden, die misplaatst zouden zijn in het kerkgebouw, zoals in Frankrijk en ook elders meer dan eens is gebeurd. Te Maredsous kan men de resultaten aanschouwen van dit streven; de abdijkerk zelf biedt reeds enkele goede voorbeelden. Typisch is ook te Maredsous hoe innig de nieuwe kunstopvattingen verbonden zijn met de liturgische hernieuwingsbeweging. Het bisdom Namen is ongetwijfeld het meest vooruitstrevende der Belgische bis-

[p. 344]

Lucia (ca 1525 van de ‘Meester der H. Lucia van Oostham’). Hout, h. 87 cm., O.L. Vrouwkerk, Oostham.

dommen. Anderzijds is de tentoonstelling van Maredsous een noodzakelijke aanvulling bij de tentoonstelling Ars Sacra van Leuven. Te Leuven heeft men alle werk van Belgische kunstenaars geweerd, te recht of ten onrechte. Te Maredsous kan men zien dat zo men in dit land misschien niet wijzen kan op ophefmakende avant-garde kerken, er toch reeds heel wat is gepresteerd geworden. Men toont er ook een altaarkruis en altaarkandelaars in gesmeed ijzer van Roger Bonduel (Pittem), een haan in glas en beton van Michel Martens (St.-Andries), de makette van een katechismus in beeld van Michel Olyff (Nieuwpoort) en een ontwerp voor het paviljoen Civitas Dei en voor de staf van de hulpbisschop van Namen, waarvoor architect G. van Oost (Marke) medewerker was.

Het was goed dit alles samen te brengen, naast enkele typische voorbeelden uit het buitenland. Kerk en kunst hebben er beiden baat bij, evenals de gelovigen, die nog te zeer aan zoeterige sentimentaliteiten gehecht zijn, welke geenszins overeenstemmen met de ware godsdienstigheid. In Aken ging van 7 juni tot 14 september de tentoonstellng Unsere Liebe Frau door, ter gelegenheid van de zevenjaarlijkse Heiligtumsfahrt van de Akense Dom, die aan O.L. Vrouw is gewijd en de prachtige reliekenschat van het Westen bevat, en waar in oude tijden alle volkeren van het Roomse keizerrijk samenkwamen rond het graf van Karlemagne. Men had voor de tentoonstelling een prachtig historisch kader gekozen: de kroningszaal van het Rathaus, de herstelde Kaisersaal met de panelen van Alfred Rethel; daar ontving de keizer als Duitse koning de hulde van alle vorsten en gezagdragers der Duitse natie, allen bekleed met de sieraden, kleuren en wapenen van de eigen streek. Thans wilde men de mooiste Lievevrouwen van het oude rijk verzamelen rond de Lieve Vrouwe van Aken. En inderdaad, alle gebieden van het Heilige Roomse Rijk van weleer zijn hier vertegenwoordigd: het Maasland van het glorierijke prinsbisdom Luik, Keulen, de Midden-Rijn, de Bovenrijn, Schwaben, Salzburg met Beieren, Franken en Tirol, Oostenrijk met Bohemen en Sileziën, Nedersaksen en Noord-Duitsland, Westfalen, en tenslotte Utrecht en de Beneden-Rijn, die nog in Vondels tijd de Roomse Keizer erkenden. Uit elk dezer grote gebieden werden enkele, zeer weinige, uitgelezene, uitzonderlijke kunstvolle stukken samengebracht. Sommige ervan hadden we reeds een paar jaar geleden bij de katholiekendagen te Keulen verzameld gezien, maar wat we te Aken zagen is wel het fraaiste ensemble dat denkbaar is.

De geografische indeling der tentoonstelling, die verkozen werd boven een chronologische of een indeling naar de aard van het kunstwerk, biedt de mogelijkheid zeer interessante vergelijkingen te maken. Het is immers merkwaardig hoe elke streek als het ware zijn edelste en fijnste volkskenmerken heeft gelegd in zijn Madonnas. Anderzijds is ook de kulturele betekenis der leidende bisdommen zeer groot en is zij voelbaar in soms zeer verwijderde en volkkundig verschillende streken; Keulen beheerst Luik en Utrecht, maar ook Münster en Osnabrück; Trier beheerst Verdun, Metz en Toul; Mainz beheerst Straatsburg, Bazel, Augsburg, Praag, Olmütz, maar ook Hildesheim en Verden in het Noorden; Salzburg beheerst Brixen en Regensburg. Zo komt men tot een dooreenweving van invloeden en verwantschappen, van gelijk geaardheden en tegenstellingen, die het bezoek aan deze tentoonstelling maken niet alleen tot vreugde van zuiver estetische aard, maar tevens tot een passionante speurtocht in het verleden. Wij kennen te goed het Duitsland der ideologische en militaire spanningen; hier ziet men een ander Duitsland, dat toch ook het echte Duitsland is: het heeft het gelaat van zijn Madonnas en dat is het mooiste gelaat dat Duitsland ons bieden kan.

De twee vroegste beschavingscentra van ons land, Tongeren en Doornik, hielden beide een tentoonstelling van gewijde kunstschatten uit de eigen streek.

Laus Sanctorum in de mooie Romaanse kloostergang der O.L. Vrouwbasiliek te Tongeren (juli-september) is ingericht door de Culturele dienst der Provincie Limburg en is als de voortzetting van de tentoonstelling Honderd Limburgse Madonnas, die vijf jaar geleden doorging. Nu werden wederom honderd beelden samengebracht, maar van andere heiligen. Dr. M. Bussels, die samen met graaf J. de Borchgrave d'Altena de datering der kunstwerken in de

[p. 345]

mate van het mogelijke vastlegde, stelde vast dat de Romaanse tijd enkel Christussen en Madonnas naliet; de vroeggotische beelden zijn ook zeer zeldzaam en hebben dikwijls het Franse déhanchement. Laatgothiek met renaissance inslag vindt men op vele plaatsen, o.m. is het mooiste de H. Lucia van Oostham (ca. 1525); zowel de Duitse als de Brabantse invloed is zeer merkbaar in deze periode. De barok, die na de plunderingen en de moeilijkheden ook in het graafschap Loon hoogtij vierde bracht vele theatrale heiligenbeelden.

De inrichters hebben zich niet alleen door het artistiek waardevolle laten bekoren; zij hebben ook beelden aangebracht die folkloristische en zelfs humoristische waarde hebben. En dat is niet de minste aantrekkelijkheid van deze expositie. Wij denken aan de Drie H.H. Moren van Gutshoven, St.-Antonius met zijn varken van Beringen, St.-Sebastiaan van Koninksem, St.-Joris van Borgloon e.a. Daar zitten pareltjes tussen van zuivere volkskunst.

Doornik, dat onze tentoonstelling van Hedendaagse Vlaamse Schilderkunst tot op 30 september herbergde, richtte o.m. ook een expositie Arts religieux in waar het dagelijks bestuur van het CVKV met grote vriendelijkheid en competentie werd rondgeleid door dhr conservator Duphenieux. Het is de bisschoppelijke conservator Kanunnik Chassart, die de kunstwerken heeft opgezocht en de opstelling ervan heeft geleid in de tribunes van het Romaanse schip der prachtige Kathedraal. Deze opstelling is buitengewoon gelukkig en indrukwekkend. Zovele stukken, waarvan men de betekenis slechts moeilijk kon vermoeden, zoals zij opgestapeld waren in de beperkte ruimte van de Schat der kathedraal komen nu eerst volkomen tot hun recht. En dat het Doornikse rijk is aan kunstschatten is overbekend. Daar is beeldhouwwerk reeds uit de zesde eeuw; daar is prachtig smeedwerk; daar is ongeëvenaard edelsmeedwerk zoals het byzantijnse kruis der kathedraal uit de V^de eeuw en de rijve van St.-Eleutherius uit de XIII^de; daar zijn prachtige kerkelijke gewaden, waar historische namen aan verbonden zijn zoals deze van Thomas Beckett, van Keizer Karel en van de hertog van Orleans; daar zijn de onvolprezen tapijtweefsels der Doornikse kathedraal, vooral de onschatbare tapisserieën van Arras met de geschiedenis van Piatus en Eleutherius; daar zijn ettelijke handschriften, met heerlijke verluchtingen zoals het psalmenboek van Louis le Hutin; daar is ook een zeer belangwekkende reeks muzikale werken, die meestal de Doornikse polyphonisten der zestiende eeuw componeerden.

Wij willen besluiten met een wens, die West-Vlaanderen betreft. Men is begonnen met de inventaris en de fotografering van de kunstwerken van onze provincie. Dit zou kunnen de aanzet zijn voor de inrichting van een provinciale tentoonstelling, die alle voorname werken, welke verspreid zijn over zovele kerken, kloosters en collecties in onze provincie zou samenbrengen. We zullen erover verbaasd staan hoe rijk wij zelf zijn.

A.S.

De Kardinaal (Giacomo Manzu - Tentoonstelling Ars Sacra 58 Leuven).

De goede herder (E.L. Kirchner - Tentoonstelling Ars Sacra 58 Leuven).