West-Vlaanderen. Jaargang 7

[p. 327]

De Stadsbibliotheek te Kortrijk

Weinig bibliotheken zullen er wel in den lande zijn, die onlangs zoveel wederwaardigheden gekend hebben en aan zoveel gevaren ontsnapt zijn als de bibliotheek van de stad Kortrijk.

Vóór de eerste wereldoorlog ligt het rustig, het veelal te rustig verleden van de inrichting, waarvan de verre oorsprong wel in de schenking van Frans Potens te zoeken is; deze trad op als Mr Franchoys potens deken vander kerstenede oudt LVII jaeren, de 8-2-1554 in de hoedanigheid van middelaer ende mediateur te getuigen vóór de vierschaar (dus geboren rond 1497); de 25-1-1564 begiftigde hij bij uiterste wil de stad met zijn verzameling opdat deze worde gheconserveert ende bewaert in bequame plaetse, ten prouffyte, usance ende oirbore vanden ghenen, die hemlieden daer inne zouden willen occuperen. De schenker bedoelt zijn boucken ende quarten te doen legghene ende stellene in zulcke bequame plaetse ende bibliotecque, als hemlieden burchmeesters ende tghemeene collegie van scepenen behouvelick duneken sal, tot welcker plaetse een yeghelick ten behoirlicken tyde vry acces ende toeganck hebben sal, omme te studerne ende hem in de voorn[omde] boucken ende quarten te exercerene. Het geldt een rycke bibliotecque van vele diverssche schoone boucken, zoo van theologie, historien en andere faculteiten, midsgaders oock vele diverssche quarten van diverssche descriptien van landen ende regioenen.

Hoogst waarschijnlijk is het deze verzameling die in het stadhuis op de duur - en misschien slechts voorlopig - alleen nog ter beschikking stond van de Paters Jezuïeten en van de Minderbroeders (Sanderus, Flandria illustrata II 1644). Een dergelijke maatregel, die ons nu zonderling toeschijnt, kan uitgelegd worden als een verweermiddel tegen minder zorgvuldige of betrouwbare lezers of eerder als een begunstiging van twee orden, die waarschijnlijk sedert lang de enige gebruikers van de bibliotheek geworden waren.

Alhoewel er in het huidige stadsfonds heel wat oude drukken zijn, waaronder verscheidene uit de 16^de eeuw, toch zijn er geen voldoende bewijzen, die ons toelaten te verklaren, dat het alleszins niet gaaf gebleven Potensfonds, de kiem is van de huidige inrichting. Wat er van het vroeger bezit der Kapucienen, Minderbroeders en Recollecten thans in de stadsbibliotheek te vinden is, was er doorgaans niet vóór de Franse omwenteling.

Zonder gevaar voor overdrijving kan er beweerd worden, dat het Goethalsfonds aan een alleszins te voren bescheiden bibliotheek een uitzonderlijke glans geschonken heeft. Kortrijk heeft het voorrecht gekend een van zijn zonen vóór 1800 te zien opgroeien tot een veelzijdig ontwikkeld mens, die de historicus van zijn stad werd, die een overrijke dokumentatie over de kerkelijke en wereldlijke geschiedenis bijeenbracht, die zijn bibliotheek verruimde door ze aan te vullen met werken over wijsbegeerte en godgeleerdheid, zuivere wetenschap en kunst, taal- en letterkunde. Ter gelegenheid van de tweehonderdste verjaring van zijn geboorte (12-8-1759), zal Kortrijk Jacob Goethals-Vercruysse als vooraanstaande figuur kunnen herdenken, maar nog meer als schenker van de vruchten van zijn levenstaak aan zijn geboortestad, die hij over de grenzen van de dood wilde blijven dienen.

Goethals-Vercruysse, getuigt Voisin, had de bedoeling aan het Stadsbestuur zijn bibliotheek en tevens zijn verzamelingen van penningen, van natuurlijke historie en van oudheden af te staan; doch ten gevolge van bezwaren omtrent het gebruik van de schenking, vermaakte hij, door een akte de 13 september 1834 verleden, deze schat aan het door hem gestichte klooster der Zusters van Liefde (Filles séculaires libres), onder voorwaarde van toegankelijkheid voor het publiek; het overbrengen naar een ander lokaal wegens praktische beschouwingen was overigens voorzien.

Te dien tijde bevatte de verzameling een 300 handschriften en een 12000 gedrukte werken, getallen die nadien nog stegen, doordat later aangeworven waardevolle - ook wel eens minderwaardige - boeken eraan toegevoegd werden, doorgaans om wille van hun geestelijke verwantschap met de oorspronkelijke inhoud van het fonds. Aan de andere kant zijn er wel enkele banden, voorzien van de G.-V.-stempel, via de prondelmarkt of anders in privé-bezit geraakt.

[p. 328]

Een brief van 13-4-1868 gewaagt van een eindelijk getroffen overeenkomst tussen het Stadsbestuur en de Provisoren der Liefdadigheidsinrichting der Groeningestraat: de bibliotheek zou naar het stadhuis overgebracht worden (3-10-1873 was dit een voldongen feit) en de kataloog zou samengesteld worden (hij werd vóór 21-10-1873 voltooid, maar verscheen eerst in 1875; spijts zijn talrijke fouten heeft hij uitstekende diensten bewezen). Doch zelfs de handschriften waren niet meer voltallig: een lijst uit het jaar 1840 vermeldt 120 afwezige stukken, nadien ten dele toch hier en daar teruggevonden.

Is het misschien ten gevolge van J. Goethals' schenking, dat de Stad naar een degelijk bibliotheeklokaal uitkeek? [Le Régent] acheta en 1835 la maison servant actuellement au musée et qu'occupent en même tems [sic] le Tribunal et la chambre de commerce... De Stad betaalde er 21.500 frank voor.

Dat er hier ook aan een Stadsfonds, hoe bescheiden ook, gedacht wordt, blijkt uit een artikel, op zondag 27 december 1835 verschenen in Petites affiches de Courtrai en getiteld Histoire d'une Bibliothèque publique, racontée par elle-même. Zo luidt ten dele haar klacht: ‘...Moi, fatiguée de soupirer depuis un nombre d'années dans un lieu écarté (hoeveel jaren? en waar?) où j'attendais en vain mes lecteurs, je sentis tressaillir mon coeur en apprenant mes destins futurs ...hélas! ce petit palais qui m'était destiné et qui ne me paraissait pas trop grand pour le développement de mes avantages personnels et particuliers, vient de m'être enlevé en partie! ...je dois être gouvernée, et Dieu sait comment, par une commission dont aucun membre de la société [des Beaux-Arts].

Ten gevolge van de langdurige onderhandelingen tussen de Stad en de erfgenamen van Jacques Goethals-Vercruysse, deed zijn bibliotheek nooit de omweg over het Museum. In 1875 geraakte het fonds los van de Goethalsstichting: het werd volledig aan de Stad toevertrouwd.

Nog jaren na de eerste wereldoorlog gold de verzameling G.-V. als de kern van de Stadsbibliotheek, al groeide het Stadsfonds gedurig aan, zowel door aankopen als door kleinere schenkingen van wege de staat en van wege enkelingen. De stadsverzameling aardde echter grotendeels naar het Goethalsfonds en vertroetelde vooral de geschiedenis.

In 1919 stond Baron Jozef de Bethune, de kieskeurige bibliofiel die sedert jaren uit loutere belangstelling als bibliothekaris fungeerde, zijn persoonlijke even waardevolle als typische verzameling aan Kortrijk af. Van de voortreffelijke reeks handschriften die zij bevat vermeldt de kataloog er opzettelijk, maar ook jammerlijk slechts zeven.

Zorgvuldig tot het uiterste, vergenoegde de Bethune zich nooit met mooie banden over letterkunde, geschiedenis, oudheidkunde, kunst enz. te verzamelen; hij maakte jacht op allerhande curiosa, die in hoofdzaak zijn geboortestad aanbelangden en die, als lievelings-kinderen vertroeteld, meestal netjes ingebonden werden: oude drukken, almanakken, vlugschriften, strooibriefjes, plaatjes en prentjes, aanplakbrieven, omzendbrieven, papiertjes, schijnbare nietigheden allerlei met een schroomvolle eerbied bewaard en geborgen en al verouderend zeer bruikbaar materiaal geworden.

Door bemiddeling van dhr. Henry Vercruysse werd in 1920 de verzameling van de Z.E.H. Leopold Slosse, pastoor te Rumbeke (aldaar † 31-3-1920) door de Stad in zeer voordelige voorwaarden aangekocht, schier als geschenk ontvangen. Op het einde van zijn leven kon de oude priester terugblikken op een werk, dat in zekere zin de kristelijke betekenis van zijn geboortedag, 2 november 1842, weerspiegelde en dat door zijn symbolisch exponent kan voorgesteld worden, nl. door meer dan 250 pakken doodsbrieven (iedere pak 8-10 cm dik) en nagenoeg anderhalf miljoen bidprentjes, die wij duidelijker alhier doodsantjes en in het grootste deel van Vlaanderen doodsbeeldekens noemen. Deze zonderlinge dokumenten - overigens ook in het de Bethunefonds en in het Stadsfonds aanwezig - hebben wel een waarde in se, maar blijven vooral een wetenschappelijk hulpmiddel. Slosse, die in Rond Kortrijk of Schetsen over de Prochien van het oud Bisdom van Doornyk enz. schreef, ging uit van iedere parochiekerk, zocht de oude pastoors en hun herkomst op, ontcijferde de opschriften op verweerde graven en trachtte de doden in het verleden te situeren, kwam in voeling met honderde familiën, waarvoor hij vooral via de kerkregisters de stamboom samenstelde. Tevens verzamelde hij boeken, brochures, tijdschriften, bladen, uitknipsels, foto's, prentjes, enz., zorgvuldig, maar niet altijd logisch gebundeld en gebonden o.m. de titels West-Vlaanderen (76 dln.), Biographies des Hommes remarquables de la Flandre occidentale (119 dln.), Biographies diverses (129 dln.).

Onder de drie afzonderlijke fondsen, die van Goethals, van de Bethune en van Slosse is dit laatste zeker het meest geraadpleegd; voor geschied- en heemkundigen en ook voor genealogen betekent het de normale weg naar het onuitputtelijk Stadsarchief.

In 1935 en '36 werd de Stadsbibliotheek in haar geheel verhuisd naar de Lommerd, vulgo Berg van Bermhertigheid. Rekken waren er slechts ten dele opgetimmerd, maar de beperkte vervoermogelijkheden verzekerden de nodige traagheid. Het Stadsfonds verliet de hoge kasten en het aloude stof van de voormalige kapel van het Stadhuis en zijn verscheidene stand- en ligplaatsen tussen het G.-V.-fonds, dat later aan de beklemming van de aanpalende voormalige woonkamer van de burgemeester ontsnapte, waar ook het de Bethunefonds, ten dele nog in kisten, een voorlopige schuilplaats onder, rond en op een lange tafel veroverd had. Het Slossefonds verliet het laatst de kasten van het kamertje voor de uitleningen bestemd - de bidprentjes

[p. 329]

1 Realisme in een biechtboekje voor doofstommen: voorstelling van de dronkenschap.
(19^de eeuw. Verzameling Slosse).

2 Aegidius (Gillis) li Muisis, abt van de Sint-Martensabdij te Doornik, dicteert aan een monnik.
(Verzameling Vercruysse).

3 De slag bij de Pevelenberg (1304). - Jan van Namen (vooraan) en Willem van Gulik rechts. - Op de geschonden miniatuur is het hoofd van de Koning van Frankrijk niet meer zichtbaar.
(Verzameling Vercruysse).

[p. 330]

4 Een der vele zonderlinge bladzijden uit een ‘Tooverboeck... gemaeckt door tipeplom boer’.
(18^de eeuw. Verzameling Slosse).

5 Pastoor Slosse vereerde deken de Bo.

6 Hoe dat lant van egipten metten pepels ende met den sprinchanen geplaecht wert.
Hoe dat lant van egipten drie dagen lanck geplaecht wert met grooter duysternissen.
(Uit een Bijbel, gheprent anno 1518. Verzameling Slosse).

in hun lange kartonnen dozen waren reeds vroeger uit een bedenkelijke bergplaats in het stadhuis verwijderd geweest. Zelfs de kleine bibliotheek van Th. Sevens (^o Kinrooi 16-5-1848 en † Kortrijk 10-4-1927), de boeken door dhr. H. Vercruysse geschonken alsook enkele boekdelen uit de bibliotheek van de Z.E.H. Alfons Dassonville (^o Heule 20-6-1860, † Kortrijk 18-1-1936) gingen dezelfde weg op, om deel te nemen aan verdere verhuizingen intra muros en om in 1938, op enkele uitzonderingen na, definitief opgesteld te zijn.

Als magazijnen in de Berg werden de twee (oorspronkelijk drie) grootste zalen van de eerste verdieping ingericht. Uiteindelijk - want verwikkelingen waren er hier ook - geraakten de boeken van het G.-V.-fonds in het noordelijk magazijn in de benedenrekken en voor een klein deel in de bovenrekken, die voor het overige door de Slosseverzameling ingenomen werden; de helft van die zaal diende en bleef dienen als bureel en werkplaats voor de ordening en inschrijving van de boeken. Het zuidelijk magazijn, waarin een maximum rekken geplaatst werd, bevatte beneden de boeken van het Stadsfonds, van Th. Sevens, van A. Dassonville en van H. Vercruysse, boven tijdschriften, jaarboeken en dgl. van het Stadsfonds, alsook de boeken van het de Bethunefonds. Op de benedenverdieping waren er (zoals boven) twee aanpalende zalen, waarvan de ene, de westelijke, een zekere folkloristische rol speelde als bewaarster van de met haar één geworden oude meubels en tevens haar plicht als magazijn vervulde door een overgroot rek, met tijdschriften volgepropt, te bevatten. Een andere zaal ten noorden van de gang gelegen was praktisch een kolenmagazijn en bleef er te vergeefs op rekenen eensdaags archiefkamer te worden.

Eindelijk kon de bibliotheek leven. Er ontstond orde in de rekken, er kwamen nieuwe boeken binnen, die samen beschouwd een ruimer geestesveld bestreken; vorsers en lezers bezochten de inrichting, die het einde van een kwijnend bestaan scheen te benaderen.

Zij naderde echter het begin van haar grootste beproevingen. De mobilisatie van 1939 vereiste het treffen van zekere voorzorgsmaatregelen: handschriften uit verscheidene verzamelingen werden naar de kelders van de Stadsschouwburg overgebracht.

Het uitbreken van de oorlog dreef de onzekerheid ten top. In der haast werden al de boeken van het G.-V.-fonds en die van het Slosse-fonds via de lift en

[p. 331]

de trap naar de leeszaal overgebracht en er opgestapeld om ten vroegste weggevoerd te worden. Zij werden het niet bij gebrek aan wagens, maar keerden, toen de storm voor ons geluwd was, in de rekken terug. Andermaal werd de leeszaal geopend en werden de boeken uitgeleend.

Vanaf 1943 verergerde de toestand. De boeken van het G.-V.-fonds, van het de Bethunefonds en van het Slossefonds bereikten geleidelijk een veiliger oord: de schuilplaats onder de stadsschool op Walle. Uit de rekken van de Berg verdwenen er nog heel wat waardevolle boeken die geborgen werden; de dagbladen kregen een - bedenkelijk - onderkomen in een der schuilkelders van de Tuighuizen. Een hevig bombardement op 26-3-44 (251 doden) had de Duitsers doen beslissen hun gevangenis voor werkweigeraars over te brengen naar de eerste verdieping van de Berg, wiens vensters door ijzeren staven beschermd waren; de bibliothekaris kon er niet in slagen de militaire overheid van het onzinnige van dat besluit te overtuigen. In de uiterst korte tijd voor het gereedstellen der lokalen gegund, werden de rekken letterlijk afgebroken zodra zij geledigd waren en met het vooruitzicht van gunstiger omstandigheden naar de zolder gebracht; de overblijvende boeken werden in de leeszaal opgestapeld en met een dikke laag planken en meubels tot nagenoeg waterpas met de zeer hoog liggende vensterbanken bedekt, ten einde een zekere bescherming te vormen tegen een mogelijke beschieting van het gebouw door de reeds oprukkende verbondenen.

De gevangenis werd volgepropt met gestraften die bij uitzondering in de kelder mochten schuilen, toen in de nacht van 21 juli 1944 de stad een verschrikkelijk dubbel bombardement onderging. Ook de Berg met zijn stevige muren stortte in, doch de hier en daar haperende eiken en ijzeren balken weerhielden een deel van de vallende massa, die boven de boeken en het materiaal een dikke laag van steen, stof, stro en planken vormde. Doordat er geen merkbare brand ontstond en doordat het verscheidene weken lang niet regende, kon na een langdurige opruiming een papieren schat nagenoeg ongedeerd teruggevonden worden; deze kreeg een onderkomen in de eerste verdieping van de zuidelijke Broeltoren, tot na de winter 1945-46, het spelonkachtig voorlopig bureel van de bibliotheek.

Op de voornoemde fatale 21-juli-nacht had er ook een bom de keldermuur gescheurd, waarachter de waardevolle handschriften en drukken van G.-V., Slosse en anderen lagen; van gebroken rekken waren er werken in een modderig water gevallen, dat gedurende korte tijd een uitweg zocht. In hachelijke omstandigheden werd de schuilplaats geledigd, om de inhoud ervan, na eventueel drogen, naar Walle over te brengen.

In 1946 was het woonhuis, deel van de Berg dat aan de ramp van '44 ontsnapt was, de bibliotheek geworden, met dien verstande, dat een groot deel van haar bezit in andere noodlokalen lag; weekbladen, tijdschriften en pakken allerlei (Stadsfonds) in de Tuighuizen (tot 1947), minder in aanmerking komende boeken en tijdschriften, alsook het grootste deel der bidprentjesverzameling in de Speitoren; de meeste boeken, handschriften en dokumenten van de Goethals-, Slosse- en de Bethunefondsen in de jongensschool op Walle (ten dele naar de O.-L.-Vrouwestraat overgebracht in 1947). De uitleningsdienst kon vanaf 5 januari '46 opnieuw ingericht worden en de leeszaal stond ter beschikking van hen, die de nota's van Pastoor Slosse, een deel der doodsantjes en -brieven of zelfs enkele registers uit het archief wilden raadplegen. Onder de diensten die een voorlopig onderkomen kregen in de Berg valt de IJkdienst te vermelden, die sedert 1946 de zaal bezet op de hoek van de O.-L.-Vrouwestraat en van de Guido Gezellestraat.

Nadat de handschriften van G.V. in de kasten van de leeszaal opgesteld werden, geraakten de boeken en pakken van die verzameling, samen met Slossemateriaal in daartoe minder geschikte metalen rekken op de eerste verdieping van de noordelijke Broeltoren (Ingelburgtoren). Zo geraakten vanaf 1950 de schatten van de bibliotheek verdeeld over het woonhuis naast de Berg en de twee Broeltorens. In weerwil van de onvoldoende beschikbare ruimte en van toevallige geldelijke besnoeiingen, werd de grootste aandacht aan de aanwinsten besteed; vooral vanaf 1949 groeide de bibliotheek geleidelijk aan met moderne boeken op velerlei gebied: zeer gespecialiseerde werken kwamen echter zelden in aanmerking. De leeszaal kon door een zestal personen tegelijk bezocht worden voor de raadpleging zowel van bibliotheekdokumenten als van zekere archiefstukken. Zij stond overigens van langs om meer nagenoeg uitsluitend ten dienste van studenten en vorsers (wel eens uit Nederland, Frankrijk, Engeland, Mexico of de Verenigde Staten). Vanaf 1951-52 trad het Stadsfonds duidelijk op de voorgrond, met lezers uit alle standen, al zijn het de bedienden die de talrijkste groep vormen.

Terwijl de plannen voor een nieuw gebouw op de plaats van het oude sedert jaren hindernissen ontmoeten, die hun verwezenlijking in de weg staan, kocht de Stad het groot herenhuis met afhankelijkheden op de Broel op. In het zijgebouw (Taeyaertsgat) werden er vanaf 1956 de boeken van het G.V.-fonds overgebracht, evenals (in '58) het deel van het stadsarchief, dat eveneens een tussenverblijf in een der Broeltorens (nl. op de tweede verdieping van de Speitoren vanaf 1956) kende.

Op dit ogenblik is het getal rekken merkelijk vergroot: voorlopige houten rekken en definitieve ijzeren rekken maken een gedeeltelijke verdere opstelling mogelijk. Niettemin blijft de bibliotheek, hoe rijk ook voorzien, voortdurend en meest lijden aan plaatsgebrek, waarvan echter de gewone lezer - jammerlijk niet de zoeker - een minimum nadeel ondervindt.

dr. jan soete