West-Vlaanderen. Jaargang 7

[p. 299]

Kortrijkse edelsmeedkunst

Borstbeeldje van St.-Martinus, ca 1715, Kortrijk, St.-Maartenskerk.
(A.C.L. Brussel)

Naast Brugge en Ieper telde West-Vlaanderen in de voorbije eeuwen ook nog een gild van goud- en zilversmeden te Kortrijk. Wanneer dit zijn zelfstandigheid verwierf is niet met zekerheid uitgemaakt. Tot aan de jongste wereldoorlog bewaarde men in het Stadsarchief het Register van alle de placaeten, ordonnantien regarderende de neeringe van de Goudt- en Silver-smeden binnen de stadt Cortryck (1515-1769). Laten we hopen dat dit handschrift niet voor altijd zoek is geraakt. Intussen kunnen we alleen de namen aanhalen van de zilversmeden die in dienst van beide stadskerken gewerkt hebben.

Voor de 15^de eeuw zijn het: Johannes Stocman (1412); Clemens (1445) en Joos (1458-1476) van Ruuslede; Zeger Lours, alias Loys (1471-1500). In de volgende eeuw ontmoeten we Zeger de Rue (1520-1533), Jacobus Aelbrecht (1551), Denis Adyn (1567) en Jan van Cleven (1570). Van hun werk is niets bewaard gebleven. Toch bewaart de Lieve Vrouwkerk te Kortrijk, uit de eerste helft van de 16^de eeuw, een merkwaardige torenmonstrans. Daar het oorspronkelijk voetstuk verloren is gegaan, hebben we geen enkele inlichting om het kunstwerk aan een bepaald kunstenaar toe te schrijven of te dateren. De sierlijke bouw - bemerk de zeldzame zeskantige cilinder - en de verfijnde versiering van dit laat-gotiek kunstgewrocht getuigen van de scheppingskracht en de vaardigheid van de ontwerper-uitvoerder die mogelijks wel onder de Antwerpse meesteredelsmeden moet gezocht worden.

Door een keizerlijke ordonnantie van 1551 werden de goudsmeden van de smalle steden verplicht hun merk neer te leggen bij de deken en gezworenen van de grote steden waaronder zij ressorteerden. Kortrijk was hiervoor aangewezen op Gent, en zo komt het dat het Bijloke-museum nog de koperen stempelplaat bewaart die aangelegd werd om de namen en merken van de Kortrijkse zilversmeden te ontvangen. Deze plaat draagt als opschrift † DIT SIN DE MR VAN CVRTERICKE en dan volgen vijf namen: Nycolaeis Haersen, Steven de Rickere, Lauweryns Weyns, Guilliame Bubaut en Charles de Hondt, allen voorafgegaan door hun respectievelijk merk. Men mag aannemen dat deze namen ingegrift werden in de eerste helft van de 16^de eeuw. In Kortrijk komen nog drie werken voor die een van deze merken dragen: het laat-gotiek H. Olieschrijn in St.-Maartens en het H. Olievatje in het O.L. Vrouwhospitaal (1603) zijn het werk van Steven de Ryckere. Van Charles D'Hondt bewaart de St.-Maartenskerk nog de kelk die hij in 1613 maakte voor de neringhe van Sinte Catelinne; het is merkwaardig dat de sierlijke voet van deze kelk zeven lobben telt terwijl de stam en knoop zeskantig werden uitgewerkt.

Spijtig dat de ciborie (1606) van St.-Maartens geen stempels draagt en de kerkrekeningen 1604-16 verdwenen zijn. Het is een goed-geproportioneerd stuk vaatwerk waarvan de graveervlakken het hoofdbestanddeel van de versiering uitmaken. Dit soort graveerwerk zal verder een van de eigen karakteristieken blijven van het Kortrijkse edelsmeedwerk.

In 1643 werden op de stempelplaat zeven namen van zilversmeden toegevoegd: Maerten Ollemaert, Jaques Vlieghe, Jan van Dale, Jacques Spillebeen, Guilliame de Rickere, Guillame Gaellinck en Jan Kerckhof. De stad Kortrijk zelf bewaart van deze smeden geen enkel werk meer; toch zijn ze niet alle verloren gegaan. In Ingelmunster komt een laat-gotieke ciborie (1611) voor van Gaellinck en in Heule een chrismatorium (1615); van Jan van Dale kunnen we een ciborie aanduiden in Dadizele (ca 1615), een kelk in Moorsele (ca 1615) en in Bissegem (ca 1617), tenslotte een ciborie in Ledegem (ca 1623). Het kan wonder schijnen dat ons voor de periode 1623-1710 maar één werk - een kelk in Boortmeerbeek (ca 1650) - bekend is; dit bewijst o.i. dat het door de godsdienstberoerten verloren gegaan vaatwerk reeds vervangen was en geen nieuwe aankopen konden gedaan worden. Wanneer we de ekonomische toestand in onze provincie mogen opmaken uit de bestellingen die de kerken deden in de 18^de eeuw, dan stellen we vast dat er tot in de kleinste localiteiten welstand, zoniet rijkdom heerste. De bestellingen zijn er zo talrijk dat het onmogelijk is alle kunstwerken op te sommen. We beperken ons daarom bij het werk van de meest productieve zilver-

[p. 300]

smeden en bij de merkwaardigste kunstwerken uit de Kortrijkse ateliers.

Gedurende het eerste kwart van de 18^de eeuw wordt vooral besteld bij een zilversmid die tekent met de letters P * M (Petrus de Wilde uit Menen?). Van hem bewaart de St.-Maartenskerk te Kortrijk het zilveren borstbeeldje van haar patroonheilige (ca 1715); Outrijve een ciborie (ca 1716); Wervik een monstrans (ca 1719); Moorsele een monstrans, wierookvat en stel kannetjes (ca 1720); Heule een zilveren kelk (ca 1722).

In 1735 krijgt de Kortrijkse zilversmid, Jan-Frans van der Ghinste, opdracht de grote monstrans van St.-Maartens te versieren met een krans van diamanten. Vanaf dit jaar treffen we in het Kortrijkse een hele reeks zilverwerk aan getekend met de letters V. G en dat waarschijnlijk door Vander Ghinste werd uitgevoerd. De kerk van Aalbeke bewaart nog het kroondeksel van de in 1943 gestolen ciborie, naast een chrismatorium en een zeinsel. Anzegem bezit een paar zeinsels; Avelgem een chrismatorium (1753) en ampullen. Het mooist bewaarde werk van deze zilversmid is beslist de kelk (ca 1735) van Bossuit waarin drijf- en graveerwerk, evenals vergulde en zilveren vlakken harmonieus afwisselen; dààr leverde hij ook nog een zeinsel. Het Kortrijkse Begijnhof bestelde bij hem zijn kruisreliek (ca 1743), Ingcoigem zijn chrismatorium, Lauwe een

Stralenmonstrans, Pieter Nolf, 1758, Kortrijk, St.-Maartenskerk.
(A.C.L. Brussel)

Torenmonstrans, eerste helft 16^de eeuw, Kortrijk, O.L. Vrouwkerk.
(A.C.L. Brussel)

[p. 301]

Boekbeslag (middenstuk), Pieter Nolf, 1743, Kortrijk, St.-Maartenskerk.
(A.C.L. Brussel)

ciborie (ca 1744), kruisreliek (ca 1750), chrismatorium en een paar zeinsels; Lendelede bezit van hem een wierookvat (ca 1743) en twee zeinsels; Moorsele een sierlijk St.-Rochuszeinsel. De stralenmonstrans van Otegem heeft een rijkbewerkte ovale voet waar het besteljaar 1742 ingegrift staat; een paar jaar later bestelde men er nog een zilveren kelk die veel gelijkenis vertoont, wat de vorm betreft, met die van Bossuit, doch minder rijk versierd bleef. Ook Wevelgem bestelde bij V. G een kruisreliek (1755), een chrismatorium (1756) en het O.L. Vrouwzeinsel; Zwevegem zijn chrismatorium.

Vanaf 1750 wordt in het Kortrijkse gild de jaarletter vervangen door de twee laatste cijfers van het jaartal; zo biedt het dateren van het zilverwerk uit de tweede helft van de 18^de eeuw geen moeilijkheden meer. Tijdens het derde kwart van die eeuw werd heel veel kerkgerei besteld en dit vooral bij Philippe de Vos en Pieter-Ignaas Nolf.

Sieur de Vos die in de kerkrekeningen van de Lieve Vrouwkerk te Kortrijk vanaf 1765 tot 1775 regelmatig vermeld staat wegens refectien aen 't silverwerck is er nog vertegenwoordigd door een St.-Antoniuszeinsel dat als enige stempel een vos draagt. Hij leverde in Harelbeke (1752) een kelk aan Kan. Debeer en in Wevelgem (1757) een kelk voor het altaar van O.L. Vrouw van den Rozenkrans. Van de Vos komt in Heule een monstrans (1760), in Helkijn een ciborie (1765) en een kelk (1766), in Hulste en Lendelede een kelk (1770) voor. Naast dit vaatwerk is ons nog ander gerei bekend: een scheepje (1756) in Lendelede; een paar zeinsels (1759) en wierookvat met scheepje (1766-67) in Aalbeke; een chrismatorium in Bissegem (1771) en Moen.

Het staat bekend dat Pieter Nolf deken was van het Kortrijks edelsmeedgild in 1749-50. Op het zilverbeslag van een missaal (1743) in de St.-Maartenskerk te Kortrijk tekent hij voluit met zijn naam NOLF; later tekent hij kleinere voorwerpen met PN en de grotere stukken met PIN. We kennen van hem vier monstransen die, wat het Drievuldigheidsmotief betreft, sterk beinvloed werden door de grote monstrans (J.B. Lenoir, Aalst, 1690) van St.-Maartens te Kortrijk; op de algemene bouwlijn schijnt de Doornikse stralenmonstrans (Jacques Lefebvre 1743) uit het St.-Niklaas-instituut toonaangevend ingewerkt te hebben. De monstrans van Aalbeke dateert uit 1755 - Bellegem 1757 - Kortrijk St.-Maartens 1758 - Dadizele 1781. Een zeer sierlijke ciborie, met kroondeksel, komt voor in het O.L. Vrouwhospitaal te Kortrijk (L.XV - 1765) en in de kerk van Deerlijk (L.XVI - 1786). Slechts drie kelken kunnen we hem tot nu toe toeschrijven: Wevelgem (1755), Hulste (1763), Kortrijk O.L. Vrouw (1768). Als klein gerei kennen we een wierookvat (Harelbeke 1774), missaalbeslag (Kortrijk, St.-Niklaas 1753; St.-Maartens 1757), ampullen (Harelbeke 1770; Kortrijk, St.-Niklaas 1773; Deerlijk 1778), een pyxis (Bissegem 1779), zeinsels (Anzegem; Kortrijk, St.-Michielskerk).

Het zilveren borstbeeld van de H. Anna, in de St.-Maartenskerk te Kortrijk neemt een bizondere plaats in in het oeuvre van Pieter Nolf. Het staat in het teken van de sobere classicistische stijlrichting en meet niet minder dan 65 cm hoogte. Het werd in 1770 besteld door de broederschap van de H. Moeder Anna, die reeds in het bezit was van een reliekhouder en zeinsel van dezelfde kunstenaar.

Verder is ons nog archivalisch bekend dat Pieter Nolf voor dezelfde kerk reeds in 1740-41 een even groot zilveren borstbeeld had vervaardigd van de H. Carolus; dit moest dienen als tegenhanger van een nog ouder zilveren H. Martinusbeeld; beide prijkten aan de zijkanten van het hoogaltaar. Pieter Nolf is tenslotte een der weinige Kortrijkse zilversmeden van wie altaarkandelaars bekend staan. De St.-Maartenskerk bewaart van hem nog een stel van vier stuks die respectievelijk in 1762, 1777 en 1783 (naarmate geld beschikbaar was) werden uitgevoerd. De kruisreliek van het St.-Niklaasinstituut te Kortrijk is gevat in een zilveren kruis dat besteld werd in 1755-56 bij meester Arnould van de Maele (V^oM).

De kerk van Vichte bezit een rijkversierde zilveren kelk (1760) getekend met een gekroonde V, het merk van meester Joseph Veys, die het jaar nadien een kelk leverde aan de St.-Maartenskerk en een aan de Magdalenakapel te Kortrijk.

Een testamentair bescheiden meldt ons dat Gaspard de Millecamps in 1765 deken van het Kortrijks gild was. Hoewel wij geen positieve zekerheid hiernopens hebben, toch schrijven wij de ons bekende werken, getekend met DM, aan hem toe. Eerst hebben we de prachtige monstrans van Zonnebeke met haar openge-

[p. 302]

werkte ovale voet waar onder de vier steunen het geslachte Lam voorkomt en waarvan de stam gevormd wordt door de allegorische vrouwenfiguur van het Geloof. De versiering van dit pronkstuk bestaat, naast eucharistische motieven (korenaren en druiventrossen) hoofdzakelijk uit rozen; deze monstrans moet dateren uit het derde kwart van de 18^de eeuw. Verder leverde DM in Wevelgem een ciborie (1771), in Outrijve een kelk (1776), in Deerlijk een wierookvat (1766), in Vichte een lunuladoos en zeinsel (1762), in Kortrijk, St.-Maarlens, een zeinsel van de H. Cornelius (1766).

Een laatste Kortrijkse zilversmid die ons bekend is en van wie ons werken nablijven is August van de Winckele. In zijn monstrans te Harelbeke (1789) en zijn reliëfwerk - de kruisafdoening - aan het vroeger hoogaltaar te Zwevegem (1790) komt, naar de kunstrichting van die tijd, veel verguld koper voor. Uit gedreven zilver is de kleine sierlijke ciborie van Kooigem (1790) en de aanbiddende engelen van het O.L. Vrouwhospitaal (1790) te Kortrijk. Of de berechtingspyxis te Aalbeke (1795), het wierookvat (Lod. XVI) en kannetjes te Moen ook aan Van de Winckele moeten toegeschreven, laten we voorlopig in het midden.

Zonder aanspraak te willen maken op volledigheid laten wij nu enkele werken volgen van zilversmeden die ons vooralsnog alleen bekend zijn bij hun merk.

Een zilversmid die tekent met FD, bekroond door een kleine lelie, leverde in de eerste helft van de 18^de eeuw voor de kerk van Harelbeke een ciborie (zonder kroon op het deksel, wat zeldzaam is in Kortrijks werk) en voor de kerk van Zwevegem een kelk waarvan de versiering eerder aanleunt bij de school van Rijsel.

Van zilversmid D.V bewaart de kerk van Rollegem-Kapelle een merkwaardige Lod. XV-ciborie (1743); voor de kerk van Kooigem leverde hij de monstrans en een kelk (ca 1750).

In Moen komt een pyxide voor getekend door CS (Carel de Smit?) in 1781; zelfde zilversmid leverde aan de kerk van Bellegem vier kleine zilveren altaarkandelaars (1786).

De Kortrijkse meester E.C leverde aan de Onze-Lieve-Vrouwkerk aldaar vier altaarkandelaars; twee in 1788, twee in 1789; ook de monstrans van Heestert (1790) en een kelk zijn door hem gemerkt.

Het stempelmerk D.C (Jan de Coninck?) treffen we aan te Moorsele op een ciborie; Kortrijk, St.-Maartens op een kelk (1792); Bellegem op een kelk en een zeinsel.

Ten slotte vermelden we nog een paar alleenstaande werken van uitzonderlijke kwaliteit: de oudst bekende Kortrijkse monstrans (1710) te Wevelgem; de ampullen (Régence-stijl) van Bissegem (ca 1730); de merkwaardige ciborie van Hulste (1735); de Lodew. XV-monstrans te Desselgem (1749).

Om te besluiten willen wij nog een poging wagen om de eigen karakteristieken van de opgesomde werken vast te stellen. Dit is niet zo gemakkelijk, omdat men steeds moet rekening houden met de algemeen voorkomende kunststromingen. Terwijl in sommige steden de Gotische traditie nog zeer lang nawerkt in de 17^de eeuw, zien wij dat de vormentaal der Renaissance in Kortrijk algemeen verspreid is vanaf de oudst bewaarde stukken. Is er tijdens de 17^de eeuw in het Kortrijkse edelsmeedwerk een zekere invloed uit Gentse ateliers vast te stellen (dit vooral in de vormgeving van de voetstukken), dan zien wij dat Kortrijk zich, met de aanvang van de 18^de eeuw beslist laat inspireren door de Franse rocaillestijlen. De ontwikkeling van deze klassieke Franse stijlen leerden de Kortrijkse zilversmeden vooral kennen uit het verfijnde werk van Doornik dat als het ware de brug vormde langs waar de nieuwe stijlrichtingen het zuiverst tot hen kwamen. Komt er in het Kortrijkse en in de stad Kortrijk zelf tamelijk veel Doorniks werk voor - citeren wij maar even de unieke zilveren altaar- en kooruitrusting besteld voor de Lieve Vrouwkerk en thans gedeeltelijk in de St.-Maartenskerk bewaard - dan wil dit niet beduiden dat de Kortrijkse edelsmeden tegenover hun opdrachten niet opgewassen waren. Vergeten wij niet dat voor zoveel pastoors-opdrachtgevers Doornik hun bisschopsstad was. Gaan wij bij het Kortrijkse zilverwerk in het bizonder de sierlijkheid van de motieven na en de technische uitvoering - het drijf-, ciseleer-, en graveerwerk - er van, dan moeten wij getuigen dat de ambachtelijke vaardigheid van de Kortrijkse edelsmeden zeer groot was.

antoon deschrevel

Vergulde ciborie, 1606, Kortrijk, St.-Maartenskerk.
(A.C.L. Brussel)