West-Vlaanderen. Jaargang 7

Over cartoons, van Steinberg tot Timmermans

Ik heb eens een tekening gezien van twee brave bedienden, die in hetzelfde kantoor zitten en zopas van hun baas hun maandloon hebben ontvangen. De ene kijkt ijverig na of het zaakje wel klopt, hierbij wel toeziende dat de andere de optelling niet kan volgen. Die andere zit zijn vriend breedlachend aan te kijken en schijnt hem een fijne, listige vraag te stellen. Dit is een kort gebeuren, door de tekenaar even beknopt geschetst en waardoor de vinger wordt gelegd op een bestaande toestand.

Zulke tekeningen heet men, met een Amerikaans woord, cartoons en die schijnen in Vlaanderen vrij moeilijk door te dringen, alsof men bang is voor het sarcasme en de soms bittere zelfspot die de artist in zijn werk legt. We kennen hier wel Hergé en Vandersteen, die trouwens op het gebied van het beeldverhaal reeds een internationale faam hebben verworven. Maar er is nog een bepaald onderscheid tussen het beeldverhaal en de cartoon. De cartoon is een vrijstaande tekening over één bepaald onderwerp, waaraan gewoonlijk iets scheef of dwars zit. Die pointe is niet altijd duidelijk, doch wordt bij voorkeur ook niet in een ondertekst omschreven of onthuld. Er bestaan cartooncyclussen, reeksen van tekeningen alle over één bepaald onderwerp; men kent die thema's: de eenzame drenkeling op een klein eiland, de exploten van bergbeklimmers, de ruzie onder buren of huisgenoten enz. De voorraad is onuitputtelijk. Er bestaan humoristische cartoons, en zo zijn wel de meeste, maar er zijn er ook die niet bestemd zijn voor het hoekje van de humor en waarbij men niet alleen niet moet lachen, maar zich zelfs medegetroffen voelt. Bergson heeft in zijn essay over het lachen immers reeds geschreven dat een groep stijflopende, in het zwart geklede heren in de grond lachwekkend is. Cartoons vormen als het ware een collectieve en visuele sociologie, waarbij soms veel duidelijker dan met woorden wordt gewezen op slechte gewoonten, sociale wantoestanden, huiselijke botsingen en onmogelijkheden die voortvloeien uit 's mensen levensgewoonten. Het is soms na herhaaldelijk bekijken en persoonlijke reflexie dat men tot de kern van de zaak komt. Ongetwijfeld slaan sommige dezer tekeningen veel dieper en scherper in dan de faits-divers, de geschreven mop of de short-story zelfs, en later, veel later zal men zich het getekende toneeltje nog duidelijk kunnen voor de geest halen.

De grootste onder de levende cartoonists is de Amerikaan Saul Steinberg, die o.m. in het Amerikaanse paviljoen op de WT, op een grote wand, een studie heeft getekend van de Amerikaanse ‘way of life’. Het is humoristisch in de details, maar in zijn geheel beschouwd vind ik het eigenlijk een tragisch beeld enerzijds van de gelijkschakeling van de zogenaamd kapitalistische mens en anderzijds van de belachelijkheid van sommige actuele excentriciteiten. Als iedereen een opzichtelijke auto bezit, en een koelkast en tv, en een gevleugelde zonnebril, een buik vol fototoestellen en een das met Hollywoodse lichamen, wat dan? schijnt Steinberg aan de kijker te vragen. Is er dan nog plaats voor de personaliteit? Ook in de verschillende boeken die hij publiceerde heeft hij ongenadig de spot gedreven zowel met de modern- als met de antiekdoenerij, met de aanbidding van de vrouw, met de hopeloze banaliteit van de grootstad, met ingekankerde wantoestanden in vaak zeer moderne bedrijven en instellingen. Er gebeurt altijd een korte schok in ons, als wij die tekeningen bezien; wij voelen er vaak onszelf in ontmanteld. Er zijn natuurlijk, buiten Steinberg, nog andere van deze artisten: Ronald Searle, Chaval, Yttah, Bosc, François, de Nederlanders Spier en Bantziger, de Duitser Lupus zijn de namen die men thans, in grote magazines en weekbladen aantreft. Het zijn mensen die geregeld ten strijde trekken tegen de brave normen en de verjaarde vormen van onze slechte gewoonten, die weergaloze politieke duikvluchten maken en kort, beknopt en gevat de diagnose stellen van bepaalde uitzichten van de menselijke gedragingen.

[p. 259]

[p. 260]

In Vlaanderen kennen wij ook enkele merkwaardige vertegenwoordigers van die jonge, interessante kunstvorm. Pil bijvoorbeeld en enkele tekenaars van Pallieterke. Nu meldt zich een jongere aan, die talent heeft, die de belangstelling waard is en tot grotere bekendheid is geroepen. Wij bedoelen Gommaar Timmermans. Hij heeft nog geen boekjes met cartoons gepubliceerd en zou dit nochtans reeds kunnen. Wij menen dat West-Vlaanderen het eerste tijdschrift is dat enkele van zijn tekeningen toont. Deze zoon van Felix Timmermans heeft op zijn manier iets van zijn vader: de gave van opmerking, het vermogen om raak, pittig en persoonlijk het opgemerkte weer te geven, en dan een speciale soort humor, die meer doet dan doen lachen, die een beetje dieper tast en ons ergens aanspreekt waar wij dan ontroerd worden of geërgerd. Hij kan eerst en vooral tekenen, heeft het overigens geleerd, maar van academisme is allerminst sprake bij deze jonge artist. Hij tekent, met een verre reminiscentie nog aan de vignetten van zijn vader, maar persoonlijker ingesteld zowel wat de vorm als het onderwerp betreft. Het thema is altijd het weergeven van een indruk, een facet van een idee, en dat zo kort mogelijk als in een extract, dat in ons, de kijkers, moet oplossen en uitlengen en waar men dan nog heel wat kan bijdenken. De vorm volgt in beknoptheid de flits van het moment van opmerking: zijn tekeningen bestaan uit enkele lijnen maar, nogal hoekig, zonder achtergrond, vooruittredend, recht op ons af. Bij sommige tekeningen zal men onmiddellijk in een lach schieten, bij andere zal men helemaal niet lachen. Bij nader ingaan op de niet-lachers gebeurt het vrij dikwijls dat men er een insinuatie vindt op een toestand, die de artist wil onderlijnen of hekelen, of alleen het voorstellen van een absurditeit, die dan heel dikwijls verband houdt met gelijkgerichte domheden, die wij ook wel eens doen of meemaken.

Het wordt tijd dat in Vlaamse en Nederlandse kranten, naast de beeldverhalen, ook de cartoons aan het woord, het soms luide en niets ontziende woord komen. Naast de schaarse prestaties die vooral Nederlandse kranten af en toe leveren en dan nog dikwijls met tekenwerk van buitenlandse artisten, mogen ook eigen Vlaamse en Nederlandse kunstenaars op dit gebied eens aan bod komen. Timmermans, een naam met goede klank in de Nederlanden, zal de krant, die zijn tekeningen publiceert, geestigheid bijbrengen en lezers. Maar al te dikwijls zien wij in onze weekbladen, vooral dan in de provinciale weekbladen, banale humor-krabbels, die ergens door een agentschap met cliché en al in de wereld worden gestuurd, dingetjes die bovendien nog slecht getekend zijn. Sommige Franse en Amerikaanse bladen profiteren van de plaats voor de humor, die er dan toch moet zijn, om daar iets méér te bieden dan plotse en voorbijgaande lachprikjes; vaak ontvouwen er de tekenaars een eigen geest, puntig opgedreven in een versoberde tekening en waaruit wij over het mysterie van de mens iets meer kunnen vernemen, een schaduwzijde of een verborgen houding. De geest van Daumier, de nietsontziende vinnigaard, blijft werken in deze tijd. Als het kan is onze humor nog meer ‘trotzdem’ en nog meer macaber.

Ook bij ons, waar letterkundigen zoveel diepe mensenkennis ontvouwen, naar het heet, kan de losse tekening een dankbare en welkome afwisseling vormen, die dikwijls evenveel psychologie kan opbrengen als men uit de hedendaagse roman over de kronkelingen van het leven kan ervaren. En wij geloven dat Gommaar Timmermans op weg is om daar aardig toe bij te dragen, eigen-aardig nog wel, met een geest en type-uitdrukking, die nu al de zijne zijn.

fb