West-Vlaanderen. Jaargang 7

[p. 252]

Jhr. Dr. Karel de Gheldere (1839-1913)

20 april 1958 was een onvergetelijke dag voor Koekelare. In samenwerking met het Davidsfonds West-Vlaanderen, huldigde het gemeentebestuur één van Gezelle's leerlingen, nl. Dr. Karel de Gheldere. Een kunstvolle gedenkplaat in terra-cotta werd aan het woon- en sterfhuis van de gevierde dokter onthuld door dhr. Lootens, burgemeester. In de akademische zitting, waar afgevaardigden uit gans de gouw aanwezig waren, werd de edele figuur van Gezelle's leerling en vriend in het licht gesteld. Als slot van deze hulde sprak dhr. Robert de Gheldere, jongste zoon van de gevierde, een sappig dankwoord uit en vertelde gemoedelijk, doch keurig enkele herinneringen aan zijn heer-vader.

Geboren te Torhout op 18 oogst 1839 uit een eeuwenoude edele familie, trok K. de Gheldere in 1854 op naar 't Klein Seminarie te Roeselare om er in de Oude Humaniora te studeren. Het is daar dat hij G. Gezelle, de Meester, ontmoette, die van hem getuigde dat hij ‘een wonderlijk begaafden en taalveerdigen leerling’ was. In zijn poësisklas 1858 zat Karel op de banken naast zijn vriend Gustaaf Verriest, broer van Hugo, Victor Vancouille, Robrecht Willaert en anderen. Al die mannen kwamen onder de betovering van Gezelle's woord en doenwijze.

‘Gij naamt ons op in uw machtige armen

en kwaamt aan uw borst ons zielen wakker warmen...’ zegt Karel te Kortrijk (1886) bij een Gezellehulde. En in 1893 schrijft hij: ‘Sumus enim operam manuum tuarum!’ Wij zijn het werk van uw handen.

De Meester gaf in 1858 zijn Dichtoefeningen uit en het voorbeeld werkte aanstekelijk. Onder de aanmoedigende en bezielende leiding van Gezelle zette Karel, evenals de anderen, zich aan het werk om te schrijven en te dichten. Hij is waarlijk begeesterd en dicht met hart en ziel. Gezelle verbetert de werkjes en beloont af en toe zelf met een gedicht. In deze omstandigheden is ook de bundel Jongelingsgedichten ontstaan van de student de Gheldere. Weinig kollegestudenten hebben hem dit vóór- of nagedaan.

Deze eerste dichtbundel openbaart ons reeds zijn rijke natuur. Zijn taal is volks en westvlaams en helemaal in de Gezelliaanse trant. Oordeel zelf maar (blz. 23):

'T was eens dat ik op wandel ging
Op wandel ging te lande
Waer alles spreekt, ja 't kleenste ding,
Van schoonheid allerhande;
'T was meimaend ende 's nuchtends vroeg:
De perel dien de gershouw droeg
Stond tintelend te blinken,
De jonge zonne loeg door 't hout
En zond heur warme stralen stout

Den koelen dauw te drinken;

En 'k zag dat in den zonnelach

De wakke weê te doomen lag,

Als zond ze uit dankbaerheden

Een wyde wolke rook omhoog

Die klimmen zou vóór God-zyn oog

In Sions heilige steden.

1860

Te Leuven waar Karel samen met zijn vrienden Gustaaf Verriest en Eugeen Van Oye in de geneeskunde studeerde, bleef de band met Gezelle onverminderd voortbestaan.

Maar 't was eigenlijk te Koekelare, dat Dr. de Gheldere zijn menigvuldige talenten ten volle zou kunnen ontplooien. In 1860 schreef hij eens aan Gezelle: ‘Maar waar Ons Heer mij dak of tente schenke, 'k zal 't goeie zaad naar de vier hoeken der wereld smijten’. En hij hield woord.

Gedurende meer dan 20 jaar was Karel de Gheldere de enige geneesheer in 't uitgestrekte Koekelare. Daarbij hadden zeven van de aanpalende gemeenten geen geneesheer en de wegen waren erbarmelijk. In het begin bezocht Karel zijn zieken als ruiter te paard; zijn medicijnen en doktersgerief hingen aan de zijde van zijn draver. Later reed hij met een ‘tilbury’ en spande drie paarden om de beurt in de tramen.

Dr. de Gheldere was een gewetensvol en plichtbewust geneesheer. Hij bezocht en verzorgde zijn zieken met ijver en stiptheid, en was vooral gekend als een ervaren meester in de vroedkunde. Schreef hij niet met recht volgende treffende verzen?

Ik draag de breekbaarheid van 's menschen levensbanden
als een kristalen vat al bevend in mijn handen...

Wanneer men aan bejaarde Koekelarenaars vraagt: Wie was Dr. de Gheldere? dan antwoorden zij u steeds: Mijnheer de Gheldere was een goede dokter, een groot geleerde, een fijne geestigaard en vooral een echte volksvriend. In de omgang met zijn dorpsgenoten was hij openhartig en

[p. 253]

gemoedelijk. Hij bezocht met enkele vrienden op bepaalde dagen zijn staminee's. Daar had hij zijn lange stenen pijp hangen aan de muur en was de joviale voorzitter van het gezelschap. Hugo Verriest getuigt van hem: ‘De blijde zang, de geestige lustige opborrelinge en jacht van zijn geest spetterde uit in fijne, klinkende zotte woorden en spreuken, vol wondere beelden en aardige zetten.’ Geen wonder dat Dr. de Gheldere de achting en genegenheid genoot van allen die met hem omgingen.

En niettegenstaande zijn uitgebreid werkterrein groeide stilaan 'n nieuwe dichtbundel, zijn bestgekende Landliederen (1883). Gezelle dankte hem met een verheven gedicht Sterren, in een bijvoegsel van Loquela.

Een beoordeling, een echt vlaamse, verscheen in Het Manneke uit de Mane (1884): ‘...In dien boek, van ends t'ends leeft de Vlaming in zijn vrije Vlaamsche lucht, in zijn lachende Vlaamsche streke. Hij ziet er zijn bloemen bloeyen, hoort er zijn veugels schuifelen en zijne koewachters ariauwen! Hij wandelt er met Vlaamsch volk op Vlaamsche feesten en kerremissen. Hij is bij rouwe en trouwe, en deelt er lief en leed met den Vlaamschen dichter.’

Veel schone gedichten staan in dit bundel. We laten hier één volgen, namelijk: ‘Brief aan de opstellers van Rond den Heerd te Brugge’, zeer diep en rijk van inhoud. Het verscheen in Rond den Heerd 1881. In 1879 leverde K. de Gheldere niet minder dan 9 bijdragen in dit blad. In 1880 gaf hij schier geen teken van leven meer. Dit zwijgen was voor de redaktie van het blad de aanleiding tot het zenden van een brief aan Dr. de Gheldere, waarin zij hem vraagt, of hij ‘als één die moe is van te vechten, lag te slapen’. Daarop volgde het sublieme antwoord:

Brief aan de opstellers van Rond den Heerd te Brugge. (bl. 64):

Ach, laadt geen nieuwen last op mijn te zwakken rugge!
Gij tuit mijn ooren vol, O mannen daar van Brugge!
Scheidt uit van dat laweit, ik heb u al verstaan
en, om de liefde Gods, laat mij in vrede gaan...
Gij vraagt of ik, als een die moe is van te vechten
te slapen ligge binst den kamp voor onze rechten,
of hopeloos bezie, met ongewapend hand,
dien eedlen strijd die woelt voor God en Vlaanderland.
O neen! Mij is 't gevoel van mijne jonglingsjaren,
trots 't wielen van den tijd, niet uit de ziel gevaren.
Ik ben van 't oud verbond en blijf den eed getrouw
gezworen voor den Man, dien 'k in mijn hert aanschouw
als Meester en als Gids, en met mijn dankbare oogen
begroete uit al de kracht van gansch mijn zielvermogen.
Maar... ander tijden, ander zeden, zegt het woord.
Al mijn bedrijvigheid staat aan een and'ren boord.
Mijn uren zijn besteed, van in den vroegen morgen
tot 's avonds late, met voor anderen te zorgen.
Ik heb de wieken van den Engel afgesneên
om in den slenterweg der plichten voort te treên.
Ik draag de breekbaarheid van 's menschen levensbanden,
als een kristalen vat, al bevend in mijn handen,
verkeerend gansch den dag, eilaas, met anders niet
als met ellende en pijn en ziekten en verdriet.
Zoo rolt mijn leven voort te midden van het klagen
van al die lijden... en zoo één, zoo al de dagen!
Ha! vinde ik wat respijt, ziehier mijn loon en kroon:
't is 's avonds, bij den heerd, 't geswatel van mijn zoon,
zijn ongeveinsde lach, zijn kinderlijke spelen,
zijn vragen zonder eind, zijn onverpozend streelen,
terwijl zijn Moeder, met de liefdestraal in de oog,
beziet al monkelen dat huizelijk vertoog!...

Achteraan de Landliederen vormen een ganse serie van 44 Kinderliedjes of Nursery songs een afzonderlijk deel. Dr. de Gheldere had een Engels kinderboek, waarin grote platen met enkele verzen onderaan. Kinderen kijken graag naar prentjes en ze zouden een boer zijn kunsten afvragen. Vader de Gheldere antwoordde bereidwillig op die vragen, vertelde en vertelde en eindigde met die Engelse verzen te vertalen tot nut en onderricht van zijn en andere kinderen. ‘Och hadden alle Vlaamsche kinders een vader die zoo kan zingen’, schreef Alfons Duclos. De toondichter Meester Remi Ghesquière heeft die kinderliedjes op toon gezet en heeft er aldus veel toe bijgedragen om Karel de Gheldere bekend te maken in het Vlaamse land.

We zouden zeer onvolledig zijn moesten we zijn derde dichtbundel Rozeliederen onachtzaam voorbijgaan. Achter de woning van de dichter lag zijn grote lusthof. Daarin groeiden welig allerhande fruit- en sierbomen, doch vooral zijn honderden varieteiten rozen maakten zijn trots uit. Hij was een fijne kenner van die bloemen.

Moet het u dan verwonderen dat hij in 1893 een ganse dichtbundel over de rozen publiceerde Rozeliederen? Het werd zijn laatste bundel, opgedragen aan zijn vrouw Maria Louisa Desnick, en bevat 57 rozeliederen, allemaal sonetten. Wij geven u een paar proevertjes, totaal verschillend van aard: De goudkever, een natuurschilderijtje, en Sub Rosa, waarin de guitige de Gheldere de bovenhand haalt. Iets sub rosa, onder de roos, vertellen, betekent iets op een zwijgens zeggen.

Blinkend als een echt juweel

Met zijn goudsmaragden kleeren,

lag een kever zich te keeren

in een Roos van rood fluweel.

Kon ik, schilders, uw penseel

even als mijn pen hanteren,

'k mieke een schilderwerk vol eeren

van dat liefelijk tafereel.

Maar de koesterende stralen

van de warme zonne Gods

kwamen op het diertje dalen.

Dat, al gonzend schoon en trotsch,

steunend op zijn gulden vlerken,

rees in 't luchtruim zonder perken.

De lieve lente is uit, 't is zomer:

de Rozen bloeien wederom

Komt, vrienden, komt, maakt feestgebrom

want ieder dichter is een droomer.

't Is hier besloten eigendom.

En is de geest, als 't warm is, loomer,

het vonklend schuim bekroont den romer

wij zijn Sub Rosa, wellekom!

Laat maar uw losse tongen slaan:

gij ziet daar op de tafel staan

[p. 254]

 

kapeelen verschgeplukte Rozen.

 

Gezondheid dan!... Herdoens, herdoens!

 

Het is van schaamte niet dat 's noens

 

de wangen van den Vlaming blozen.

Van Karel de Gheldere zijn ook nog enkele Gelegenheidsgedichten bewaard. Dit zijn meestal zeer lange gedichten van 100 en meer verzen, welke hij opstelde ter gelegenheid van een of ander feest of gebeurtenis. De voornaamste zijn:

Liederen voor de Karel de Goede-feesten te Brugge (1884)

Hulde aan deken De Bo te Tielt (1885)

Hulde aan Guido Gezelle te Kortrijk (1886)

De Koolmijnders (te Roeselare - 1887)

Liederen voor de Breidel en de Coninck-feesten te Brugge (1887)

Hulde aan deken De Bo te Poperinge (1887)

De Windstorm, een zangstuk.

Jubelfeest te Roeselare (1906). Dit gedicht werd de zwanenzang van Dr. de Gheldere en bevat niet minder dan 322 verzen.

Bij de verschillende installatie's te Koekelare deelde Karel kwistig zijn rijmpjes uit aan zijn dorpsgenoten. Daarin vinden we de dichter op en top terug: geestig, fijn en volks.

De plaats ontbreekt om nog meer over de dichter de Gheldere uit te weiden, want we moeten hem nog op een ander gebied belichten. Meer nog dan een dichter was hij eerst en vooral een taalgeleerde. De twee scheiden gaat evenwel niet op, omdat beiden dooreen gegroeid zijn als vlees en bloed.

In 1889 werd hij briefwisselend, in 1899 werkend lid van de Koninklijke Vlaamse Akademie. Hij nam regelmatig aan de werkzaamheden deel en alleen een uitzonderlijke grond ge reden kon hem van de maandelijkse vergadering doen thuisblijven. Steeds verwittigde hij zijn zieken dat hij de volgende dag zou afwezig zijn.

Overal in zijn omgang met het volk, hetzij op visite bij zieken, hetzij bij vrienden op café, altijd beluisterde en bespiedde hij hun taal. Hij tekende op en verzamelde alles wat hij nuttig of waardevol achtte. Regelmatig seinde hij zijn vondsten en aantekeningen door naar Gezelle. Deze schifte en rangschikte wat hij zo wat van alle kanten ontving. Aldus hielp Karel de Gheldere ook mee aan Loquela.

Daarbij legde hij zich ook ernstig toe op de studie van het ‘middelnederlands’. Met een waar benediktijnergeduld ontcijferde hij oude handschriften. Hij had een meer dan gewone kennis van vreemde talen, immers hij vertaalde uit niet minder dan zeven verschillende talen. Vermelden we als zijn voornaamste werken:

Ghetiden Boec (1893)

Dietsce Rime (1896)

De oude Thorhoutsche Kamer van Rhetorica (1905)

De Rymwerken van Domien De Jonghe (1905)

Een zonderlinge Legende (1907)

Om te eindigen wil ik er nogmaals op wijzen dat Karel de Gheldere, niet alleen een leerling was van Gezelle, doch een waardige navolger en een ware vriend. En die vriendschap is nooit verzwakt wanneer Karel te Koekelare als geneesheer fungeerde. Hij bleef zijn Meester steeds getrouw, stond aan zijn zijde in de strijd voor de vervlaamsing, voor het gaaf bewaren van onze taal, inzonderheid het westvlaams. Af en toe bracht hij zijn meester een bezoek hetzij te Brugge, hetzij te Kortrijk. Ook Gezelle kwam bij gelegenheid op tegenbezoek naar Koekelare. De dokter reed dan met de ‘tilbury’ tegen naar Ichtegem-station om zijn goede vriend af te halen. De begroeting was steeds hartelijk. Ten huize in de Dorpstraat gekomen werd de Meester gulhartig onthaald en prinselijk neergezet. Sicut amicus cum amico convivatur.

Hij eindigde in 1906 te Roeselare zijn lang eresaluut aan Guido Gezelle met deze verzen:

Verschoont mij dat ik van de Meester niet kan scheiden,
en dat ik over hem zooveel u voren las,
wijl ik een groote vriend des dichters was...

Westvlaamse vriend, Karel de Gheldere, gij zijt gestorven op 17 juli 1913, 45 jaar geleden. In het mooi gedicht Treurrozen hebt gij gezongen:

Ik weet het wel, ik weet het wel,

De dooden zijn zoo gauw vergeten...

Die woorden zullen hier aan uw nagedachtenis niet bewaarheid worden. Gij zijt niet gestorven in de harten te Koekelare; gij zult voortleven in gans het Vlaamse land.

Triphon Dereeper