West-Vlaanderen. Jaargang 6

[p. 74]

[Limburgse kunst]

Limburgse letterkunde - een roemrijk verleden

Dat, om het Prof. Dr. J. van Mierlo na te zeggen, de oudste overgeleverde met zekerheid gedateerde litteraire teksten stammen uit het Limburgse, kan verklaard worden én door de invloed van de Abdij te Sint Truiden, gedurende meer dan duizend jaar het voornaamste cultuurcentrum van Limburg, én door de ligging van deze provincie aan beide oevers van de Maas. Maaslandse culturele inwerking evenals Luikse en Rijnlandse invloeden hebben eeuwen in deze gewesten nagewerkt, via de belangrijke verkeerswegen, die het graafschap Loon met de streken over de Maas en over de Rijn verbonden. In zijn baanbrekende, rijpe studie Kultuur en Literatuur in de Maasgouw vóór 1200 bewijst Jef Notermans dat we gefundeerd mogen spreken van een Oudnederlandse literatuur... van een vóór-middeleeuws tijdperk in onze letterkunde. Eindelijk wordt thans op wetenschappelijk verantwoorde wijze bij de van haar eigen Loons verleden onwetende massa de indruk weggenomen dat zij een volk is zonder geschiedenis, voorbestemd om onder voogdij te leven, dank zij het zopas verschenen eerste volledig politiek en sociaal-historisch overzicht Het Graafschap Loon door Dr. J. Lyna, de kenner bij uitstek van ons Loons verleden, aan wiens studie hij zijn ganse leven heeft gewijd, essay dat werkelijk uitgegroeid is tot een synthesis van zijn levenswerk. Na Prof. Dr. J. van Mierlo, heeft o.a. ook Eugène Baie aangetoond dat, voor de literatuur, comme pour les autres arts, nous en surprendrions le précoce éveil dans les ruches monastiques du Limbourg, vooral in l'Abbaye de Saint-Trond: Le Chant des Sources.

In mijn studie Hendrik van Veldeke heb ik reeds in 1928 getracht Hendrik van Veldeke te situeren in de tijd en in het midden waarin hij leefde, om aan te tonen hoe, dank zij de invloeden door Dr. J. Lyna en Jef Notermans in het Graafschap Loon onderzocht, H. van Veldeke's werken zijn tijd en milieu cristalliseerden: de St. Servatiuslegende: de middeleeuwse naïeve heiligenverering, tot huldiging van ‘Die grote heer van Tricht’, de godsdienstige poëzie; zijn Eneide: de verheerlijking van de onversaagde edelen ‘ut tien dusenden erkoren’, de epische dichtkunst; en zijn Minneliederen: de ‘courtoisie’, ‘die minne’, de middeleeuws-ridderlijke hulde aan ‘die vruote vrouwe’, ‘diu goede end skone’, de lyrische zangen. In de door Dr. J. Lyna geschetste ‘periode der Loonse zelfstandigheid’ tot 1200, door Jef Notermans gekarakteriseerde ‘Hoogbloei in de x^de tot en met de xii^de eeuw’, begroeten wij de geboorte van onze eerste met naam en werk bekende Dietse dichter, Hendrik van Veldeke, die ca. 1128 te Spalbeek bij Hasselt op de Heerlijkheid Veldeke het levenslicht aanschouwde. Met hem ontstond het vroegste, reeds gestileerde en rijpe letterkundige leven in Limburg, vóór Vlaanderen nog, en lange tijd vóór Brabant en Holland. Meer dan J. Van Maerlant, die honderd jaar later leefde, heeft hij recht op de eretitel De vader der dietscen dichtren algader, want onze Loonse zanger valt de eer te beurt door de grote geschiedschrijvers der Nederlandse letteren het eerst te worden genoemd.

Wel heb ik er herhaaldelijk op gewezen, dat Hendrik van Veldeke geen incidentele verschijning is: zijn eerste met naam bekend Diets werk, reeds door verfijndheid en maturiteit gekenmerkt, is geen debuut. Hij is schatplichtig zowel aan de weinige bewaarde als aan de nog onbekende Dietse literaire werken, die vóór 1100 ontstonden in het Dietse Driehoeksblok Sint-Truiden-Tongeren-Hasselt, onder invloeden die uitgingen van de beschavingsdriehoek in het Noord-West-Europa der Middeleeuwen: Tongeren, Maastricht en Luik. Het is gevaarlijk Hendrik van Veldeke te willen aansluiten bij een rijnlandse kunst, bij de taal en de kunst van de Rheinlandschaft tussen Maastricht en Keulen, liefst van zo dicht mogelijk bij Keulen en Mainz, of zijn afhankelijkheid tegenover Eilhart von Oberg en de Straatsburgse Alexander te willen blijven volhouden, of nog, hem te vereenzelvigen met zelfs een scholaster, een geestelijke van Maastricht, afgezien van Th. Frings' theorie over de ongeletterde speelman H. van Veldeke (weerlegd o.a. door C. Minis in Album Prof. Dr. Baur).

Haast geen middeleeuws schrijver heeft zoveel discussies uitgelokt, wordt nog steeds met zoveel belangstelling bestudeerd, zowel in Duitsland als in Nederland en bij ons, als Hendrik van Veldeke. Juist omdat ons, buiten zijn St. Servatiuslegende (15^de-eeuws hs.), een groot deel van zijn werk uitsluitend in het Duits is overgeleverd en zijn invloed op de Duitse literatuur heel wat belangrijker is geweest, blijft er nog immer een ‘Veldeke-probleem’ bestaan. Zo schijnt voor velen het probleem nopens de oorspronkelijke taal zijner werken nog niet opgelost, nadat zich onder de voor- en tegenstanders, o.a. Behaghel, Braune, Franck, Kern, E. Schröder, Vogt, C. von Kraus, D. Teusink, J. van Dam en J. van Mierlo gedurende decennia terdege ingespannen hebben. In de voorbije jaren hebben Th. Frings en G. Schieb getracht te bewijzen dat Veldeke ist kein Niederländer... Es ist ein sprachgeschichtlicher und methodischer Irrtum, Limburgisch dem Deutschen entgegenzusetzen, und Veldeke als ‘Niederländer’ zu betrachten, der sich bemüht ‘Deutsch’ zu reden. Terugkomend op

[p. 75]

Hilarion Thans
Foto Het Nieuwsblad

tal van vroegere bewijsvoeringen heeft de kenner bij uitnemendheid van de Middeleeuwse Nederlandse Letterkunde, Prof. Dr. J. van Mierlo s.j., de Veldeke-kenner bij uitstek, in zijn in 1952 verschenen studie De Oplossing van het Veldeke-probleem, deze beweringen op overtuigende wijze weerlegd.

Alhoewel H. van Veldeke zelf zich duidelijk aankondigt als de dichter zowel van de St. Servatiuslegende als van de Eneide, zoals ook ik het in 1928 aangetoond heb, werd er een nieuwe poging aangewend o.a. door G. Jungbluth, in het spoor van talrijke andere Duitse geleerden die H. van Veldeke tot een der hunnen blijven rekenen, om te betogen, dat de dichter van de St. Servatiuslegende een andere moet zijn geweest dan die van de Eneide en van de Minneliederen. In zijn studie Nieuws over Heynryck van Veldeke heeft J. van Mierlo in 1939 deze bewijsvoering definitief ontzenuwd. Th. Frings en G. Schieb hebben de waarde der verklaringen van H. van Veldeke nopens zijn vaderschap van St. Servatius én Eneide erkend maar wanneer zij de echtheid ervan betwijfelden heeft D. Teusink in 1945 betoogd, dat de St. Servatiuslegende wel het werk is van de dichter der Eneide, en dit tegen G. Jungbluth. Aldus trad hij van Mierlo bij, die in 1956 nogmaals zijn conclusie fundeerde in het eerste hoofdstuk van zijn studie Om Hendrik van Veldeke.

Hij heeft er ook andermaal een lans gebroken voor H. van Veldeke's prioriteit op de Straatsburgse Alexander en op Eilhart von Oberg, voortbouwende op zijn reeds in 1928 vooruitgezette thesis Veldeke's Onafhankelijkheid tegenover Eilhart von Oberg en den Straatsburgschen Alexander gehandhaafd. Nieuwe argumenten bracht hij naar voren in zijn in 1952 verschenen studie De Oplossing van het Veldeke-probleem en in 1956 in zijn weerlegging van Frings' theorie-verweer. Zijn conclusie is formeel: Veldeke staat aan het begin van geheel de nieuwe dichtkunst, de nieuwe kunstbeweging in Duitsland. Zo hebben hem ook zijn Duitse tijdgenoten steeds gezien en gevierd. Hij heeft in Duitsland geen voorlopers gehad. Hij staat daar in geen Duitse traditie.

Hetgeen door Prof. Dr. J. van Mierlo en door mij zelf reeds in 1928 als vaststaand werd voorop gezet en bewezen, heeft van Mierlo aldus opnieuw geponeerd: enerzijds in 1952: dat Veldeke met beide voeten staat in een middelnederlandse taal- en kunsttraditie, wier invloed en stijl, taal en techniek hij heeft ondergaan, waaruit alleen hij moet verklaard worden. Hij behoort ons toe. Hij was een Nederlander; en anderzijds in 1956: Onze dichter was ‘van Veldeke geboren’: dus een Westlimburger, nog wel van bij de grenzen van Brabant. Zijn moedertaal zal dus wel het Limburgs van het westen, van de overgang van het Brabants tot het Limburgs zijn geweest.

*

Limburg mag echter nog op andere adelbrieven uit de 13^de en 14^de eeuw bogen. In mijn Panorama van de Limburgse Letteren van Hendrik van Veldeke tot 1954 schreef ik: ‘Zijn de Minneliederen en de Eneide van Hendrik van Veldeke slechts in middelhoogduitse handschriften bewaard en is diens Sint-Servatiuslegende, op enkele dertiende-eeuwse fragmentjes na, alleen in een 300 jaar jonger hs. overgeleverd, de fragmenten van de op het einde van de twaalfde eeuw in Limburg ontstane volledige bewerking van de Franse ridderroman Aiol et Mirbel hebben tot een Limburgs handschrift uit de allereerste jaren van de dertiende eeuw behoord, dat algemeen als het oudste Diets literair document wordt erkend’. In een bijdrage De Limburgse Aiolfragmenten heeft J. Deschamps de geschiedenis van de in 1953 in het Hasselts Rijksarchief ontdekte Hasseltse Aiolfragmenten verhaald en het belang ervan aangetoond.

In de 13^de en de 14^de eeuw getuigen nog verschillende werken van de oude adel van Loon-Limburg, van de Limburgse kunstzin, ontwikkeling en beschaving: het Leven van Sinte Lutgart door Willem van Affligem, abt der Abdij van Sint-Truiden (ca. 1250-1263), bewaard in een van de oudste Dietse handschriften, daterend uit het jaar 1274; het Leven van Jezus, waarvan het oudst bekende handschrift in de Abdij van Sint-Truiden werd geschreven; de Limburgse Sermoenen, evenals het Leven van Sinte Lutgart en het Leven van Christina de Wonderbare door Broeder Geraert, een Minderbroeder uit Sint-Truiden (15^de eeuw).

Naast de vroegste sporen van middeleeuws toneel in het Graafschap Loon: het Officium Stellae (ca. 1130) en de fragmenten van het 15^de-eeuws Limburgs Antichristspel, verwijzen we naar Elckerlyc: Zonder van

[p. 76]

Limburgse invloeden op auteur en werk te gewagen, mogen wij niettemin aanhalen, dat de schrijver van het meesterwerk uit de wereldliteratuur, Petrus Dorlant is geweest, prior van de Kartuizers te Zelem waar hij in 1507 overleed.

*

Na de bloeiperiode in de 12^de-13^de-14^de eeuw, treedt letterkundig Limburg in een periode van verval van de 16^de tot in de eerste helft der 19^de eeuw. Slechts één dichter, de te Sint-Truiden in 1878 op zeventienjarige leeftijd gestorven, veelbelovende Alfred Weustenraad, klasgenoot van A. Rodenbach in het Seminarie te Roeselare, wordt in de geschiedenis der Nederlandse letteren vermeld. Daartegenover wil ik nogmaals herhalen, dat Prof. J.H. Bormans (Sint-Truiden, 1801 - Luik 1878) de erkenning niet verwierf, waarop hij ten volle recht heeft. Ook heb ik van harte Prof. Dr. J.F. Vanderheyden toegejuicht, omdat hij belangstelling gewekt heeft voor De Limburger J.H. Bormans als Neerlandicus (1955).

Van de Limburgse tijdschriften ging geen overwegende invloed op de letterkunde uit, zelfs niet van het belangrijkste maandschrift 't Daghet in den Oosten (Hasselt, 1885-1914), dat in hoofdzaak belangstelling koesterde voor folklore en dialectenstudie. Vandaar dat de z.g. Daghet-Jongens, A. Cuppens met Verzekens (1899), J. Lenaerts met Oda en Ylfken (1910) en J.M. Winters met Bloem des Velds (1901) weinig epigonen tellen. Dit neemt niet weg dat zij literair-historisch beschouwd in Limburg voor het eerst een traditie tot stand hebben gebracht en een getrouw beeld van de gave Limburgs-Kempische mens en van het ongerepte Limburgs-Kempische

Luc. Indestege
Foto Bartel

landschap vóór de industrialisatie-periode geschetst hebben, precies zoals Arnold Sauwen het voor het Maasland heeft gedaan.

Met dichter A. Sauwen, evenals met de prozaschrij - vers Alfons Jeurissen en Lambrecht Lambrechts doet Limburg eindelijk zijn intrede in de moderne Vlaamse Letteren, al verwierf dan ook slechts A. Sauwen de verdiende waardering. Voor hetzelfde tijdvak mogen de namen vermeld worden van Huibrecht Haenen, Dina Demers en Leo Steppenbach en, voor de periode van de nabloei der romantiek, Jules Frère, Jef Leynen en Clemens van der Straeten.

Wij moeten wachten tot aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog, vooraleer litterair Limburg in de letterkundige historie vermeld wordt, in de persoon van dichter Hilarion Thans, sedert 1914 Limburgs zondagskind genoemd. Met Hilarion Thans en biezonder vanaf de generatie, die na het expressionistisch experiment, in Limburg aan het woord kwam, werd beslist gebroken met de in Vlaanderen heersende fabelachtige onbekendheid met en het haast komisch negeren van de Limburgse letteren. Vanaf A. Sauwen en Hilarion Thans wordt de legende van het litterair-armtierig Nazareth-Limburg, waaruit niets goed kon komen, schoorvoetend opgeruimd, doch sedert het mondig worden van het poëtisch driemanschap P.G. Buckinx - Luc Indestege - Jan Melis, kreeg ook Limburg medezeggenschap in de Vlaamse letterkunde.

*

Edoch, zo geraken wij tot bij onze nog levende Limburgse auteurs. Wie zou zo vermetel zijn zich aan een kritisch afwegen van hun verdiensten te wagen. Wel

G. Buckinx
Foto Bartel

[p. 77]

mag eraan herinnerd worden, dat literair Limburg zich in de laatste zeventien jaar, ook buiten Limburg, heeft laten gelden. Inderdaad, beperken wij ons tot de Limburgers, die door jury's buiten deze provincie onderscheiden werden, dan mogen wij speciaal voor de periode 1937-1954 vermelden: bekroningen door de Koninklijke Vlaamse Academie, van Luc Indestege's Orpheus en Eurudike (1943), Dr. J. Keunen's Shelley (1946), Dr. M. Brauns' Zangen van Onmacht (1947); Interprovinciale Prijs voor Letterkunde toegekend aan De Lyriek van Karel van de Woestijne door Dr. M. Rutten (1937), aan Siee Krath door Lod. Lavki (1939), aan Het wonderbare Sprookje en Het waren twee Conincskinderen door A. Buckinx-Luykx (1943), aan De Vleugelen van Icarus door P.G. Buckinx (1946), aan Lucifer door Dr. M. Brauns (1947), aan Het religieus Gevoel en aesthetisch Ervaren door Dr. L. Van der Kerken (1950), aan De aardse Bruid door Julia Tulkens (1951) en in 1954 aan Vertel me voort door Godelieve Melis. En dan maken wij geen gewag van de Davidsfondsprijzen, de Prijs der Scriptores Catholici, de letterkundige prijzen van de provincies Antwerpen en Brabant, die aan volgende Limburgers werden toegekend: Dr. Drieskens, A. Dusar en Monda De Munck, resp. P.C. Buckinx, - evenals aan Dr. M. Brauns, Dr. J. Keunen, Godelieve Melis, - alsmede aan Hilarion Thans, Paul Kenis, Joris Vriamont, Ward Schouteden, Lambert Swerts, P.G. Buckinx en Maria Vranken.

Gedichten van P.G. Buckinx, Luc Indestege, Jan Melis, Julia Tulkens, Trudo Hoewaer, A. Cuppens, A. Sauwen en Hilarion Thans, Marcel Brauns, A. Vanistendael, Marcel Beerten, Clara Haesaert en Maria Vranken werden in meerdere bloemlezingen en bundels kritiek opgenomen. En is het niet bemoedigend voor de Limburgse jongeren, dat in het letterkundig overzicht van Winkler Prins, Boek van het Jaar, Uitgave 1956, onder de vijftien tijdens het jaar 1955 in Vlaanderen verschenen dichtbundels van betekenis die aangehaald worden, er niet minder dan vijf, zegge een derde, van volgende Limburgers zijn: Maria Vranken, Jos Vandeloo, Piet Vandeloo, Bart Mesotten en Maurice Trippas! De aandacht van de belangstellenden vestig ik op de studie, met bloemlezing uit de poëzie der Limburgse Jongeren, De Limburgse Dichters (1956) door Gerard Michiels, evenals op verschillende bijdragen gebundeld in mijn Verzamelde Opstellen (1955), zowel wat de dichters en de prozaschrijvers, als de essayïsten en de toneelschrijvers betreft.

De prozaschrijvers hebben zich minder dan de dichters doen gelden. In letterkundige overzichten b.v. werden slechts de namen van Paul Kenis, Hilarion Thans, Joris Vriamont en Lambert Swerts vermeld, en nadien werd stilaan ook rekening gehouden met die van René J. Seghers, Minus van Looi, Hendrik Prijs, Hubert Leynen, P. Gabriel Boutsen, Monda De Munck, A. Buckinx-Luykx, Steven Debroey, Jos. Ghysen, Dries Janssen.

Op het gebied van het toneel verwierven alleen Dirk Speelmans, Jac. Ballings, Hilarion Thans, Ward Schouteden, Arie Entbroukx, Jan Melis, M. Brauns en Frans Keyers bekendheid buiten Limburg. Voor het essay, citeren we Dr. C. Godelaine, Dr. Raph. Kreemers, Dr. M. Rutten, Dr. Luc Indestege, Dr. J. Keunen, P.G. Buckinx en L. Noldus.

*

En, de literatuur in het Limburg van morgen? Reeds vroeger heb ik gepoogd deze vraag te beantwoorden.

Wat de toekomst ons ook moge brengen, de Limburgse schrijvers, in wier jeugd en in wier kracht Maurice Roelants zei te vertrouwen, mogen niet vergeten wat hij hun in 1951 toeriep: ‘Gij staat aan een nieuw begin, met grote luister en groter gevaren, zoals dat aan elk groeiend leven is beloofd’.

Een nieuw begin: het Nieuwe Limburg, gezond provincialisme met verruimde horizonten, literaire emancipatie en bekommernis om algemeen-menselijke thema's, geaxeerd op de mens, met zijn hoop en teleurstelling, zijn zoeken en worstelen, zijn falen en dwalen, zijn angst en bevrijding, met handhaving van de primauteit van de geest.

Levende in hun tijd en in hun gewest, zullen onze Limburgse auteurs de integratie van hun letterkundig werk in de hernieuwde Vlaamse literatuur betrachten. Tot verruiming van blik en inzicht zijn zij nochtans aangewezen op nauwer contact buiten de provincie-grenzen, niet zozeer met het werk van schrijvers uit verre, zelfs onbekende landen, doch zij moeten beginnen met het contact met onze ooster- en noorderburen uit Ned.-Limburg en Noord-Brabant te verstevigen. In eerste instantie echter moet op verstandhouding aangestuurd worden met de Antwerpse, Kempische, Oost- en Westvlaamse schrijvers.

Het initiatief tot culturele uitwisseling tussen West-Vlaanderen en Limburg moge hiertoe stimuleren, in herinnering aan de vriendschap tussen Guido Gezelle, Mieke Belpaire, Stijn Streuvels, enerzijds en August Cuppens, Jozef Geurts, Jef Leynen, aan de andere kant, vijfenzestig jaar geleden, en na de eerste wereldoorlog tussen Streuvels en Schouteden en Vriamont.

Dat er, naar het woord van Guido Gezelle, een verholene en geheimzinnige bane moet bestaan tussen Limburg en West-Vlaanderen, die hem en ook Stijn Streuvels bracht tot de streek en tot het hart der Limburgers, heeft de insgelijks met Limburgse mensen goed vertrouwde Westvlaamse Edele Vrouwe M. Belpaire zo natuurlijk gevonden: Hoe kon het anders? Limburg en West-Vlaanderen zijn de meest innig-Vlaamse gouwen van ons land: West-Vlaanderen, de streek van de zee; Limburg, de dromerige streek van de heide: twee onmetelijkheden. Moge in de toekomst, waarheid blijven wat Caesar Gezelle schreef: West-Vlaanderen en Limburg hebben te allen tijde veel voor malkander gevoeld.

JOZ. DROOGMANS. Voorzitter der Limburgse Schrijvers.