West-Vlaanderen. Jaargang 6

[p. 46]

De kaarten en plannen

Het Oudheidkundig Museum van Gruuthuse bezit enkele oude geschilderde kaarten, die tamelijk belangrijk zijn voor de kennis van het uitzicht van onze streek in vroeger eeuwen.

⁺ 1. Fragment van de Kaart van het Brugse Vrije, 1571.

Deze kaart werd opgemaakt door Pieter Pourbus. Het fragment meet 1,51 m. hoogte en 3,225 m. breedte, en bevat het noordoostelijk deel van het Brugse Vrije tussen Brugge, Blankenberge, Breskens en Biervliet. De schaal is circa 1/12.100.

Het is de oudste topografische kaart in onze streken. Zij geeft de wegen, de dijken, de waterlopen, de steden, de dorpen, enz. Nevens de steden en nevens enkele dorpen staat hun wapenschild afgebeeld.

Lijnwaad, olieverf.

Een reproduktie van dit fragment is afgedrukt bij A. De Smet. De Geschiedenis van het Zwin. Antwerpen, z.d., tussen pp. 16 en 17. Een nota over deze kaart is aldaar te vinden op pp. 46-51.

De oorspronkelijke kaart werd in 1600-1601 trouw gekopieerd door de schilder Pieter Claeyssins. Deze kopie wordt bewaard in de voorzaal van de Schepenkamer van het Brugse stadhuis. Zij meet 3,35 m. hoogte op 6,20 m. breedte.

+ 185

⁺ 2. Kaart van de streek tussen Wenduine, Vere, Boechoute en Brugge. 1561.

Zij geeft de loop van het Zwin tussen Brugge en de zee, met de eilanden Cadzand en Wulpen; de monding

Stad Brugge met de paallanden. 1690. - Foto Bruselle, Brugge.

van de Schelde, met de eilanden Breskinszand. St. Jorisland, Zuid-Beveland en Biervliet.

Langs de Vlaamse kust ziet men twee vuurtorens te Blankenberge en te Heist, alsook boeien die het vaarwater aangeven in de westermonding van het Zwin.

Van Coxide (ten westen van Oostburg) naar de Passageule wordt een kanaal gegraven om water uit de Brakman naar het Zwin te Sluis te brengen.

In de zuidpunt van het eiland Cadzand staat de datum 1561.

De kaart meet 0,42 m. hoogte en 1,075 m. breedte.

Lijnwaad, olieverf.

Een reproduktie ervan staat afgedrukt bij R. Haepke. Brügges Entwicklung zum Mittelalterlichen Weltmarkt. Berlin, 1908.

+ 186

3. Kaart van de Stad Damme en van de Spaanse grensforten⁺ tegenover Sluis. 1660.

Kaart opgemaakt in mei 1660 door Jacques Lobberecht, gezworen landmeter van het Brugse Vrije, in opdracht van don Diego d'Urquina, goeverneur van Damme. Zij omvat de streek tussen Damme, het Zwin, Heist en het Fort Lapin te Brugge.

Het plan van de stad Damme is zeer nauwkeurig getekend. De bijzonderste gebouwen van de stad zijn op het plan aangeduid door een letter, die verzendt naar de nota bij het plan. Bemerk vooral de Korenmarkt, waar de grootste huizen staan, en die in 1810 verdwenen bij het graven van de huidige vaart op Sluis, alsook de nu verdwenen waterlopen de Reie, het Zwin, met de twee sluizen en de Gentse Lieve, die binnen de stad komt en zich achter het stadhuis in het Zwin werpt. De vestingen zijn deze aangelegd in 1616.

Verder geeft de kaart de forten St. Job, St. Donaas, St. Frederik, St. Anna, Isabella en St. Terese.

Zij meet 1 32 m. hoogte op 2,045 m. breedte, en is voorzien van een lineaire schaal: honderd Brugse roeden of 384 m., meten op de kaart 0,14 m.

Lijnwaad, olieverf.

Een reproduktie van het plan van Damme staat afgedrukt bij R. Vandenberge, Damme. Geïllustreerde Gids. Uitgave van de Gidsenbond Brugge, p. 3.

+ 187

4. Kaart van het Bisdom Brugge. 1787.⁺

Deze kaart werd opgemaakt in 1787 door landmeter F. Berblock, en geeft het grondgebied van het oude bis-

+ 188

[p. 47]

dom Brugge (1559-1802), ingedeeld in acht dekanaten.

De kaart geeft de streek tussen Nieuwpoort, Middelburg (Zeeland), Gent en Kortrijk. Zij meet 0,38 m. hoogte op 0,55 m. breedte.

Papier, waterverf.

⁺ 5. Plan van de Stad Brugge met haar Paallanden. 1690.

Dit plan, opgemaakt op 27 oktober 1690 door Joan Lobberecht, gezworen landmeter van het Brugse Vrije, geeft het grondgebied van de stad, zoals het was van 1275 tot 1795. Het stedelijk gebied strekte zich uit tot ver buiten de tegenwoordige vestingen, die dagtekenen van 1297-1299.

De palen van de stadsgrens stonden toen aan Km. 1 langs de Damse vaart, ten oosten van de kerk van St. Kruis (die binnen Brugge lag), aan het Tramhuis te Assebroek, aan het monument van Koning Albert aldaar, aan het huidig station van Steenbrugge, nevens het kerkhof van St. Michiels, aan het Riethuis te St. Andries, bij de Spoorwegbrug over de Oostendse vaart; de grens liep dóór de kerk van St. Pieters-op-den-Dijk, die half op Brugge en half op de heerlijkheid van Sijsele lag, en eindigde aan Km. 1 aan de Damse vaart.

Binnen dit gebied lagen talrijke enclaves. a) Van de kerkelijke heerlijkheid van de Proost van de Brugse St. Donaaskerk of het Proostsche lagen vijf enclaves binnen de vestingen en enkele andere erbuiten maar binnen de palen, namelijk te Koolkerke, St. Kruis en Assebroek. Deze enclaves zijn rood gekleurd op de kaart, b) Van de kerkelijke heerlijkheid van de kanunnikken van St. Donaas of het Canonniksche lagen zeven enclaves binnen de vestingen en enkele in het paalgebied te Koolkerke, St. Kruis en St. Michiels. Deze enclaves zijn paars gekleurd. c) Eén enclave van de heerlijkheid van het Maandagsche, langs de Damse vaart rechts, op een driehonderd meters buiten de Dampoort. Deze enclave is wit gekleurd.

Het Maandagsche was een heerlijkheid die in 1275 bij de stad Brugge werd ingelijfd en die gebiedsdelen bezat te Dudzele, Houttave, Koolkerke en Oedelem. Deze gebieden maakten tot 1795 deel uit van het Brugse grondgebied, maar zij hadden een eigen landelijke keure.

Het plan meet 1,73 m. hoogte op 2,21 m. breedte, en is voorzien van een lineaire schaal: honderd Brugse roeden (384 m.) komen overeen op het plan met 0,145 m.

Lijnwaad, olieverf.

+ 189

⁺ 6. Plan van de Stad Brugge met de Paallanden. 1714.

Dit plan werd opgemaakt in 1714 door de landmeter Joan Lobberecht en is opgedragen aan Prins Eugeen van Savooie, opperbevelhebber van het keizerlijk Oostenrijks leger.

Het is een militair plan dat de gebieden opgeeft, die rond Brugge kunnen onder water gezet worden voor de verdediging van de stad. Zij liggen tussen de Gent- en Kruispoorten; tussen de Damse vaart en de kerk van St. Kruis; de Assebroekse meersen; tussen Steenbrugge en het kerkhof van St. Michiels; langs de Kerkebeek te St. Michiels; langs de Boterbeke te St. Andries en St. Michiels, namelijk tussen de gewezen stadsvijver, de Rijselstraat en de Boeveriepoort.

Het plan meet 1,77 m. hoogte op 2,32 m. breedte, en is voorzien van een lineaire schaal: honderd Brugse roeden zijn gelijk aan 0,145 m.

Lijnwaad, olieverf.

+ 190

7. Plan van de Stad Brugge. 1762.⁺

Dit plan geeft de stad binnen de vestingen met de enclaves van het Proostsche en van het Canunniksche. Wij vinden er ook de Coupure gegraven in 1751-53.

Het plan meet 0,35 m. hoogte op 0,47 m. breedte, en heeft een lineaire schaal van 200 Brugse roeden (768 m.) - 0,108 m.

Papier, waterverf.

Het is een gedeeltelijke kopie van het stadsplan met de paallanden in 1762 opgemaakt door landmeter A. Lammeire, en waarvan twee exemplaren bewaard zijn, één op het Rijksarchief te Brugge (Kaart nr. 454) die meet 0,74 m. hoogte op 0,96 m. breedte; en een ander op de Stadsbibliotheek te Brugge, met een hoogte van 0 61 m. en een breedte van 0,925 m. Deze drie plannen zijn op dezelfde schaal.

+ 191

8. Het zogenaamd vijftiendeeuws plan van de Stad⁺ Brugge.

Dit plan meet 1,68 m. hoogte op 1,87 m. breedte. Werk van een falsaris, waarschijnlijk uit de xix^de eeuw.

Lijnwaad, olieverf.

Over dit plan, zie J. De Smet. De oude Hydrografie van de Stad Brugge, in Handelingen van het Genootschap ‘Société d'Emulation’ te Brugge. Deel 86 (1949), pp. 19-22.

Een tweede exemplaar van kleiner formaat (hoogte 0,45 m. op 0,555 m. breedte) van hetzelfde plan. wordt ook op het Gruuthuse museum bewaard. Dit kleiner plan diende misschien als model voor de geschilderde kaart op lijnwaad.

Papier, waterverf.

+ 192

9. Plan van de Duinenabdij te Koksijde. 1579-1580.⁺

Dit plan werd geschilderd door Pieter Pourbus in 1579-1580 en geeft de Duinenabdij in vogelvlucht zoals zij eruit zag in 1578, toen de Duinheren uit hun klooster verdreven werden door de Calvinisten, die terstond een

+ 193

[p. 48]

begin maakten met de afbraak van de gebouwen. Dit plan moest later dienen voor de eventuele herstelling van de kloostergebouwen.

Het meet 2,17 m. hoogte op 2,20 m. breedte en heeft een lineaire schaal van tien Veurense roeden (38,20 m.) - 0,104 m.

Lijnwaad, olieverf.

Een reproduktie van het geheel, alsook van een deel ervan, staat afgedrukt bij Jean de Vincennes. L'Abbaye des Dunes - Saint Idesbald. Charleroi (1956). Over dit plan zie A. Viaene. Een onbekende kaarte van Pieter Pourbus. In ‘Biekorf’. Deel 36 (1930), pp. 65-67.

dr. jos. de smet

Plan van de Duinenabdij te Koksijde. 1579-1580. - Cliché uit: Jean de Vincennes. L'abbaye des Dunes (1956).