West-Vlaanderen. Jaargang 5

[p. 11]

Bernard Verhoeven: Hoe wordt de Vlaamse letterkunde onthaald in Nederland?

In het Nieuw Vlaams Tijdschrift (10^e jaargang, nr. 5) heeft de Vlaamse letterkundige, zeer geacht ook in Nederland, Karel Jonckheere, onder de titel Oorspronkelijkheid en Persoonlijkheid o.m. het volgende geschreven:

‘De Vlaamse dichters, tot welke stroming zij behoren, betrekken in hun goede gedichten meestal het dekorum van hun land..., een perspectief op dood of eeuwigheid.

De goede nederlandse dichter synthetiseert deze elementen en mediteert erover.

Wat dadelijk treft bij de Vlaamse romancier is het verhalende, om wille van het verhaal, als genre. De Vlaming poogt te boeien door kontinuïteit.

De nederlandse romancier wil de lezer meekrijgen naar de diepte van het geval...

Op dit ogenblik wordt de Noord-Nederlander meer geboeid door de Vlaming dan de Vlaming door de Noord-Nederlander.’

Terloops vestig ik er de aandacht op, dat in een zó kort bestek, ten overstaan van een zó uitnemend grootnederlands schrijvend auteur als Karel Jonckheere, twee woorden voorkomen in een andere zin dan een noord-nederlander die pleegt te gebruiken. Onder oorspronkelijkheid verstaat de schrijver: al hetgeen we via onze oorsprong meekregen - terwijl men in Nederland precies het tegengestelde daaronder pleegt te verstaan: een inbreuk op de traditie. Dekorum heeft in het noord-nederlands niet de hier bedoelde zin van décor, achtergrond, - maar heeft er een bij-accent gekregen - hoe kan het anders? - in de richting van deftig, plechtig. Trouwens de titel van deze inleiding zélf, mij toegewezen en gaarne aanvaard, heeft al eenzelfde soort afwijking: onthalen gebruikt men bij ons nauwelijks in déze zin, men onthaalt iemand op een borrel of op een fluitconcert. Ik wil maar zeggen, dat de meest rigoureuze gelijkschakeling van de spelling Noord en Zuid, wat het gebruik van onze gezamenlijke taal betreft, nog allerminst een eenheid heeft bereikt. En moét dat wel? Is dat zo 'n groot goed? Ik meen, dat juist in de meerzinnigheid iets avontuurlijks en boeiends ligt; dat hier juist de cultuurgemeenschap geschakeerd is met loffelijke verscheidenheid. Dàn eerst is er sprake van een wezenlijke ruilgemeenschap: de beeldenaar behoeft niet uniform te zijn, om de munt gelijkwaardig te maken.

Integendeel: de levende werkgemeenschap ontstaat daar, waar de cultuurpartners de overeenkomst in het onderlinge onderscheid vinden. De karakter-verschillen tussen Zuid en Noord hebben voor de cultuurbeschouwers dezer lage landen altijd een vruchtbaar motief opgeleverd, bijzakelijk voor hun eigen beschouwingswijze, hoofdzakelijk voor het samenspel der partners. August Vermeylen heeft in zijn brillant boekje Van Gezelle tot Timmermans het onderscheid tussen de letteren van Noord en Zuid aldus gezien, dat hij in de nederlandse letterkunde een gelijkmatig hoogland meende te moeten erkennen, en in het gebied der vlaamse letteren een laagland met hoge toppen. Een noord-nederlander, Anton van Duinkerken, zag in de zuidelijke aard het, wat hij noemde, Conceptualisme belichaamd, en in de noorderling het Realisme. Onder Conceptualisme verstaat hij: de hang naar feestelijkheid, naar zwierigheid en uitbundigheid, het beginsel der levensordening van een concept, een plan uit.

Persoonlijk, mij in dit kader van van Duinkerken thuis voelend, zie ik de tegenstelling, of liever het scheppende onderscheid, tussen de stamverwante buurvolken vorm krijgen in enerzijds het meer naar buiten gerichte, extroverte wezen van de zuiderling, anderzijds het naar binnen gewende realisme, het introverte van de noorderling. Misschien kan men de levensgemeenschap van Noord en Zuid met een huwelijksgemeenschap vergelijken, waarbij dan - sauf respect! - de typisch organiserende en beschouwelijke eigenschappen van de man aan de noorderling, de meer organische functies, ook de scala van natuurdrift tot Godsbesef, aan de zuiderling zouden toevallen!

Hoe het zij, en dit soort beschouwingen hebben altijd iets irriterends en veel aanvechtbaars, door heel de historie heen liggen de accenten tussen Noord en Zuid gegroepeerd rond het hoofdmotief van onderscheid: het Zuiden meer van hartstocht bezeten, temperamentvol, uitbundig; het Noorden veel meer ingetoomd, ingehouden, gereserveerd, verinnerlijkt. Vergelijkt men in het wilde weg inderdaad vergelijkbare grootheden, zoals Hadewych met Bertken, of Maerlant met Geert Groote, of Ruusbroec met de schrijver van de Imitatio, dan ontmoet men telkens dit contrast van licht en donker, van passie en ingekeerdheid. Om van de klassieke dubbelster Rembrandt-Rubens nog maar te zwijgen. Een grootser bruidsschat, om het beeld dan toch nog te vervolgen, in de huwelijksverbintenis tussen Zuid en Noord is wel niet denkbaar dan het grandioze geschenk van de brabantse Amsterdammer, Vondel, aan het Noorden.

Heel merkwaardig is in dit verband de betrekking tussen Bilderdijk en Gezelle, de zonderlingst denkbare ruil-act. Zoals in de feitelijk ononderbroken ruil-transactie tussen Noord en Zuid in Michiel de Swaen, het zij erkend: in een bescheiden transformatie, het Zuiden het geschenk van Vondel kreeg gerestitueerd; en het Noorden weer de geëxporteerde Cats zag weerkeren in de liefelijker Poirters - zo voerde het Noorden Bilderdijk uit om het als Gezelle terug te krijgen! Een aantrekke-

[p. 12]

lijker ruilverkeer is nauwelijks te dromen. Voor de jonge Gezelle was Bilderdijk de grote agens in zijn kristallisatieproces - maar hoe voortreffelijk was het vlaamse stukgoed dat in omgekeerde richting de grens weer passeerde. Dit verrukkelijke kant van de Leie-boorden in ruil voor de grimmige Aartsvader van noordelijken huize! Nergens elders misschien komt het ruilverkeer der cultuurpartners zo vruchtbaar en zo schilderachtig naar voren. De ruimte ontbreekt om dit spel met tol-grenzen verder na te speuren, langs de assen van Potgieter-Willems of Thijm-Gezelle, en evenzeer om de plaats der Nederlandse Taal- en Letterkundige Congressen in de romantische bewustwording der vorige eeuw te bepalen. Alles heeft zijn rol gespeeld om de toch altijd voortlevende gemeenschap tussen Noord en Zuid te handhaven, te verhelderen, te hervatten. Ik wil me beperken tot een viertal opmerkingen, die rechtstreeks betrekking hebben op het



letterkundig samenleven van Noord en Zuid.

1. De eerste kanttekening betreft de functie van de Volkslitteratuur in het verkeer van Zuid naar Noord.

Langs welke sluippaadjes het grensverkeer ook mag zijn gegaan, het is onmiskenbaar, dat dit in de vorige eeuw niet heeft stilgestaan. Conscience en Snieders bijvoorbeeld wisten de noordelijke volksboekerijen, vooral van katholieke stempel, wel degelijk te bereiken. Deze beide volksschrijvers hebben niet enkel Vlaanderen maar ook althans een deel van Nederland leren lezen. Ik wil de bedrijvigheid van de Van der Lans'en voor de kleine luiden van het Noorden allerminst miskennen - maar wat Jonckheere in zijn notitie van de aanhef onweersprekelijk constateert, geldt eigenlijk al een eeuw lang: van Conscience en Snieders al heeft de simpele boekengemeente van de noordelijke landen de vlaamse vertelkunst ontdekt en gefrequenteerd. Ze vernieuwde haar voorkeur met de ontwikkeling van de tijd, zoals diezelfde tijd de auteurs in het Zuiden vernieuwde. Timmermans en Claes, en later weer Van Hemeldonck - om slechts een paar prominenten te noemen - zijn Conscience en Snieders opgevolgd, maar de plaats in het hart en in de boekenkast bleef dezelfde. Het was de stem van de volksverteller, die Nederland, en zeker katholiek Nederland, in eigen kring miste en in Vlaanderen vond.

2. Niemand zal dit haast ondergrondse grensverkeer, met het Zuiden als schenker en het Noorden als ontvanger, als iets minderwaardigs beschouwen, als een aalmoes voor het litteraire klootjesvolk, die eigenlijk gever en ontvanger ontsiert. Men kan eerder stellen, dat een cultuurgemeenschap dàn pas volledig is, als ze zowel het laagland als het hoogland omvat. Wààr is trouwens de grens tussen beide? Er is niemand binnen het gebied der nederlandse letteren, die Guido Gezelle niet tot de toppen rekent, en de hoogste toppen zijn altijd het algemeenste eigendom. Hij behoort wel degelijk óók tot het laagland, en als iemand in onze dagen de functie van Cats in zijn dagen zou kunnen vervullen, dan Gezelle. Niemand als hij heeft het zuidelijke idioom zozeer toegang gegeven tot het Noorden, woorden zelfs van zijn vinding en willekeur in de algemene nederlandse taalschat binnengevoerd, niemand als hij heeft zowel eenvoudigen verkwikt en bemoedigd als poëzie-gevoeligen verrukt. Het wonder der grote, universele poëzie, zo voor de weinigen als voor de velen, heeft hij bewerkstelligd. Niemand kan die paden meer nagaan, maar als het bewustzijn van één levende taalgemeenschap voor Noord en Zuid onwrikbaar is gewekt en wonderdadig gegroeid, dan is dat aan het slag van wonderdoeners als Gezelle voor een niet onbelangrijk deel te danken.

Na de romantische periode van de vorige eeuw, met haar Congressen, trad in deze eeuw een groei naar een uiterlijk minder hartstochtelijk beleefde maar in wezen veel dieper gemeenschap in. Toen Gezelle als een der onzen werd geadopteerd, begon de adoptatie eerst recht. En het zich verwijdend taalgebied gaf de zuiderlingen ruimte voor hun stem, de vastheid ook van een hecht en homogeen cultuurverband. De kenschets van Marnix Gysen voor Karel van de Woestijne, ‘Een te groot dichter voor een klein land’ gold eigenlijk voor die allen, die emigrerend uit een te benauwd bestek zichzelf konden blijven in den vreemde en zich huiselijk voelen in een grotere ruimte. Ik bedoel de Vlamingen die reeds vóór en tijdens, maar vooral na de eerste wereldoorlog ten volle erkenning en huisvesting vonden in de nù als één en gróót besefte nederlandse taalgemeenschap. Waarlijk groten emigreerden toen naar hun eigen hervonden land: na Gezelle: Streuvels, Vermeylen, Van de Woestijne, Teirlinck, Buysse, Baekelmans - en ik ben allerminst volledig. Tijdschriften als Groot Nederland - en dit zelfs principieel onder die banier - en zeker niet minder Van Onzen Tijd in zijn toch wel gedenkwaardige bloeiperiode namen de taalgenoten en stamverwanten op als waarachtige familieleden. Maar wat de nederlandse uitgevers in dat tijdvak hebben verricht is voor de gehele nederlandse taalgemeenschap, maar zeker ook voor de vlaamse letterengemeenschap, van uitzonderlijke betekenis geweest. Wat heeft Van Dis-

[p. 13]

hoeck bijvoorbeeld niet gedaan om de grote Van de Woestijne, de eenzame voor een kleine gemeente, ruimte voor zijn pen te geven, hem op nederlandse bodem het onmisbare publiek te verschaffen en zijn complete oeuvre op te bouwen. Een eredienst als deze jegens groten is altijd onbaatzuchtig. Maar daarnaast stonden tal van andere nederlandse uitgevers, Van Kampen, Brusse, de Wereldbibliotheek b.v. om heel deze schaar van landverhuizers onderdak te brengen. Zelden is een nobile officium zo edel vervuld. Hier kwam de grote doorbraak in de nederlandse taal- en letteren-wereld tot stand. De een schonk en de ander ontving - maar wie was de gever en wie de ontvanger? In een waarachtige cultuurgemeenschap is er enkel sprake van gevend ontvangen. Als Vlaanderen thans zijn eigen volwaardige uitgeverij heeft opgebouwd en déze vorm van bemiddeling niet meer behoeft - in zekere zin voor Nederland jammer, omdat het boeken-grensverkeer nog altijd zo moeilijk is tussen Zuid en Noord - dan zullen beide partners zich die grote periode van beslissende toenadering langs de weg der nederlandse uitgeverijen uit overwegingen van piëteit en rechtmatigheid hebben te herinneren. En als Vlaanderen zich thans wat te kort gedaan voelt door de noordelijke partner, dan is het billijk zich bewust te blijven van de onwaardeerlijke diensten van toén. Zó is Vlaanderen in staat gesteld een onderdak te scheppen voor zijn eigen auteurs.

3. Het is onmiskenbaar, dat het Noorden in verschillende perioden veel te danken heeft gehad aan de inspiratie-bronnen van het Zuiden. De tegenover het Noorden minder besloten, meer naar alle richtingen open gezindheid in het Zuiden heeft meermalen de oriëntatiezin van het Noorden aangewakkerd en verhevigd. Ik denk aan de expressionistische periode na de eerste wereldoorlog, de pioniersrol van Paul van Ostaijen - en in deze tijd aan de existentialistische vernieuwing van het verhalend proza in de vlaamse gelederen. Snel reagerend op het tijdsgebeuren is het Zuiden, van Gezelle tot Boon, stellig waakzamer op het nieuwe dan het Noorden, en altijd door een stimulans in de ontwikkeling.

4. Een enkele opmerking tot slot. Stellig is de taal- en geestesgemeenschap tussen Noord en Zuid stabieler en inniger geworden. Dat brengt zijn blijdschappen maar ook zijn teleurstellingen met zich mee. Het verrassend element van verwondering onder halve vreemden is weg. Men krijgt nu en dan de vertrouwelijke onverschilligheid van goede bekenden. Als het Zuiden, soms nog te zeer opkijkend naar het Noorden - zij het dan om hulp - zich nu en dan tekort voelt gedaan, dan moet men met het onwrikbare gegeven rekening houden: dat zowel Noord als Zuid geneigd zijn om elkaars verworvenheden over te nemen, en dat naar een algemeen-Nederlands criterium, maar nauwelijks belangstelling hebben voor elkaars probeersels. Kuikentjes interesseren niet de wederpartij, enkel voldragen kippen die eieren leggen. Het gaat beiden om de eieren. Dat moge wreed en harteloos schijnen, maar het feit is onmiskenbaar. Men kan de gang der verdere ontwikkeling niet voorzien, maar in dit stadium wordt het grensverkeer geregeld naar de standaard van algemeen-erkende groot-nederlandse waarden. En dit is al zegenrijk genoeg.

De balans overziende en zich afvragend of Noord-Nederland de vlaamse letteren met redelijke gastvrijheid onthaalt, of liever inhaalt, kom ik tot het vermoeden, dat Vlaanderen alles bijeen zich in een actieve handelsbalans mag verheugen.

Op het referaat van de heer Bernard Verhoeven volgde een bespreking.
Dr. M. Grypdonck was van mening dat de heer Verhoeven ietwat te mild en te optimistisch was geweest in zijn beoordeling. Hij loofde zijn caritas, doch betreurde de eigendunk waarvan sommige Noord-Nederlanders blijk geven. Hij verwees in dit verband naar de kritiek verschenen in een Nederlands dagblad, naar aanleiding van het optreden van een Belgisch Beroepsgezelschap met de Leeuwendalers van Vondel. Hij herinnerde eraan dat Bernard Verhoeven Noord- en Zuid-Nederland had vergeleken aan de huwelijksgemeenschap met wederzijdse karaktertrekken. Dr. Grypdonck meende dat Vlaanderen ook wel kan beschouwd worden als een nog niet volledig gekultiveerde jonge man tegenover een oudere: de ietwat eigenwijze zelfgenoezame Noord-Nederlander. De heer Roger Fieuw gaf als zijn mening te kennen dat ook het Zuiden zich het kwaliteitsbesef van de Noord-Nederlander moet aanmatigen.
Met betrekking tot de bijval welke de Vlaamse auteurs in Nederland genieten, citeerde de heer Steven Debroey cijfers uit een Nederlands dagblad waaruit de beperkte verspreiding blijkt welke de Zuid-Nederlandse standaarduitgaven van het werk van August Vermeylen en van Karel Van de Woestijne in Noord-Nederland bereikten. Ook hij was van oordeel dat de uitspraak van Bernard Verhoeven te barmhartig was. Hij zei dat Nederland te weinig Vlaanderen gadeslaat. Volgens de heer Debroey bestaat tussen Noord en Zuid een groot meningsverschil over de waardeopvattingen. Dit blijkt onder meer uit het besef van verantwoordelijkheid van de schrijver tegenover zijn publiek,

[p. 14]

zoals het in Vlaanderen bestaat, naast de opvattingen van Nederlanders die deze verantwoordelijkheid fundamenteel buiten beschouwing wensen te laten.
Bernard Verhoeven beantwoordde de tussenkomsten. Hij beklemtoonde dat zijn beschouwingen niet zozeer gericht waren op de aktualiteit, dan wel op de verscheidene fases van de betrekkingen tussen Noord en Zuid.
De bijdrage van de Nederlandse uitgevers in de verspreiding van Vlaams werk lag vooral omstreeks de eerste wereldoorlog. Thans blijft de hinderpaal bestaan dat de Vlaamse boeken nog te duur zijn. Benelux zou vrijer handelsverkeer op dit gebied in de hand moeten werken.
Wat de houding van zijn landgenoten betrof, gaf spreker toe dat in Nederland inderdaad in zekere mate een superioriteitsgevoelen bestaat. Het valt echter samen met een zeker besef van zijn nogal traditioneel isolement. Ook gelden er strengere kritische maatstaven. De kritiek wordt soms in onredelijke minima-termen geformuleerd. Hij meende dat ook het geciteerd geval van de Leeuwendalers zo kan worden verklaard. Nochtans, zo besloot de heer Verhoeven: ‘àls er mensen van kwaliteit zijn, worden zij aanvaard’. Jammer genoeg ontsnapt zoveel méér aan de officiële waarneming op de as Den Haag-Amsterdam-Brussel!
Tot besluit bracht de heer Storme volgende mening naar voor:
1. Vlaanderen moet strengere kriteria aanleggen, en vooral de zelfkritiek in acht nemen.
2. In Benelux-verband moet aangestuurd worden op een intenser kulturele uitwisseling.