West-Vlaanderen. Jaargang 5

[p. 332]

De kunstenaar en de toekomstroman

Charles Sheeler, Bureaux.

Nooit wellicht bestond zulke onrust en nieuwsgierigheid -tegenover de toekomst. De wetenschapsmensen vragen zich af, dikwijls zonder veel optimisme, hoe de wereld van morgen er zal uit zien. Niet een betwijfelt dat er mogelijkheden voor een betere wereld zullen aanwezig zijn; de biologen beloven zelfs structurele verbeteringen van het menselijke ras, getuige het werk van Teilhard de Chardin en Rostand. Het pessimisme steunt echter vooral op de grote gevaren, die de veroveringen der wetenschap voor de mensheid medebrengen.

De toekomstliteratuur is van alle tijden maar het genre kent in alle landen in de laatste dertig jaar een grote bloei. Het is niet van belang ontbloot na te gaan welke gestalte de kunstenaar en zijn werk aanneemt in het toekomstbeeld, dat ons door de literatuur wordt voorgespiegeld. Niemand meent een volstrekt geloof te moeten hechten aan deze voorstellingen, maar een goed romancier beschikt over visionnaire kracht, zodat zijn fantasieën niet waardeloos mogen heten en alvast voor de tegenwoordige tijd leerzaam zijn. Welnu de gehele toekomstliteratuur wordt beheerst enerzijds door de veroveringen van techniek en wetenschap, anderzijds door de wijzigingen van de sociale en politieke instellingen; beiden houden nauw verband met elkaar en bepalen de mens en dus de kunstenaar van de toekomst.

Wij kunnen gelukkig een groot deel der toekomstromans ter zijde laten in dit onderzoek omdat zij zich beperken bij het eerste aspect: Jules Verne en Herbert-George Wells zijn de voorlopers van dit genre, dat onder de benaming Science-fiction over de gehele wereld een ongelooflijk sukses boekt. Diepzinnige problematiek zal men er vergeefs in zoeken, evenmin als ernstige psychologie. Het meest waardevol zijn hier misschien nog de zuiver wetenschappelijke romans, waar de fantasie aan banden gelegd wordt door de strikte wetten der wetenschap en die niet zelden geschreven zijn door vakmensen en geleerden; zij zijn in elk geval veel hoger te stellen dan de infantiele geschiedenissen over Marsianen, Saturnianen en Mercurianen, die onderling vechten voor een geschaakte prinses, of dan de al even dwaze avonturen van Fantomas en consoorten.

De romans echter, die vooral de mens van de toekomst willen beschrijven in door de techniek totaal gewijzigde levensomstandigheden, zullen in de meeste gevallen ook bladzijden bevatten over de kunstenaars. Inderdaad het grondprobleem, dat zich in deze romans stelt, is meestal: of de hogere geesteswaarden - en dus ook de kunst - zich zullen handhaven tegenover de techniek en de nieuwe maatschappij.

Het probleem van mens en techniek in de toekomst wordt mooi geresumeerd door het gekende fabeltje van Mac Orlan: In het begin werkte de mens en zag de varkens, die niet werkten. Maar op zekere dag meende hij een sprankeltje verstand te ontdekken in de ogen van het varken; hij leerde het daarom stilaan alle soorten ambachten uitoefenen. Hijzelf werkte niet meer. Zo kwam het dat het varken tenslotte de mens tot zijn slaaf maakte. Tot op zekere dag het varken een sprankeltje verstand meende te ontdekken in de ogen van de mens; het leerde hem daarom alle soorten ambachten en werkte zelf niet meer. Zo kwam het dat... enz.

Dit fabeltje bevat de kernidee dat de techniek in de toekomst de mens tot haar slaaf kan maken zodat ten slotte het leven volkomen vervelend, zoutloos en dierlijk zal worden, spijt de som van genoegens die de machine aanbieden kan. Aldous Huxley heeft het thema meesterlijk ontwikkeld in zijn Brave new world. De positie van de kunst in een technisch volmaakte wereld, waarvan Huxley de satire wil maken, is zeer gemakkelijk te bepalen: zij wordt eenvoudig weg geweerd omdat zij volkomen nutteloos is en slechts wanorde en onrust veroorzaken kan. Daarom werden alle kunstwerken van het verleden ook vernietigd, met alle godsdienstige werken. Overigens met kunstenaars heeft men geen last meer (in this year of stability A.F. 653) aangezien men slechts mensentypes produceert, die dienstig zijn voor het instandhouden van de ideale wereld.

[p. 333]

Men kent enkel producenten van genoegens en technici der propaganda. Overigens niemand is nog in staat echte kunst te smaken: Mr Helmholtz Watson, lecturer at the College of Emotional Engeneering, werd bij de directie beschuldigd toen hij eens als experiment een echt gedicht voordroeg aan zijn studenten.

Het werk van Huxley is een typisch humanistische reactie tegen het naief optimisme der scientisten van de school van Wells, zoals de anticipatieromans van Benson, Chesterton e.a. de katholieke reactie weergeven.

*

Een tweede reeks romans neemt de politieke en sociale omwentelingen der komende eeuwen als centraal gegeven. Bij het begin werden, vooral onder marxistische inspiratie, ideale termietstaten uitgebeeld, waarin gelijkheid, broederlijkheid en geluk heersten. Maar er ontstond ook op dit gebied een hevige reactie. Zo werden in vele landen anticipatieromans geschreven die zich afspelen in grote continentale, universele of zelfs interplanetaire staten, die na schrikwekkende omwentelingen en oorlogen moeten tot stand komen; de mens wordt er totaal verknecht door het politieke apparaat; alle vrijheid is hem ontnomen; zijn meest intieme daden en gedachten worden voortdurend bespied en iedereen (vooral de minnaar van vrijheid, kunst of godsdienst) leeft onder de voortdurende bedreiging van aanhouding, ontvoering, concentratiekampen, folterkamer en executie. Het gruwelijke wordt in deze romans zo kwistig gestrooid dat het lachwekkend zou kunnen schijnen, waren er de naoorlogse onthullingen niet over de nationaal-socialistische en communistische praktijken.

Onder deze uiterst sombere romans kan men God in de strop van Cor Ria Leeman plaatsen, dat, hoewel zonder grote oorspronkelijkheid, alle kenmerken van het genre inhoudt; evenzo de zeer aangrijpende trilogie van Stefan Andres in het bijzonder Das Tier aus der Tiefe. Of nog Kallocain van de Zweedse schrijfster Karin Boye; niets in Karin Boye's wereld blijft nog over uit de oude tijden der vrijheid dan enkele wonderlijke verboden liederen, die een geheime bekoring bezaten (en waarop men niet kon marcheren); en enkele dikke bundels papier met tekens, die klanken voorstelden, maar denken deden aan vogellichamen achter tralies, en die niemand meer kon verklaren... Wij moeten evenwel wat langer blijven stilstaan bij een paar romans, die uiteraard meer dan de vorige over kunst in de toekomststaten spreken, aangezien het voornaamste personage ervan een letterkundige is.

Winston Smith, de held van de Engelse anticipatie-roman Nineteen eighty-four van George Orwell, is geen letterkundige meer in de echte zin van het woord: hij is in feite ambtenaar bij het Ministerie van Waarheid, in de archiefafdeling. Permanent is in deze afdeling een legertje ambtenaren bezig met het herschrijven der Geschiedenis; alle documenen uit het verleden moeten voortdurend aangepast worden aan de wijzigingen der partijlijn, de voortdurende zuiveringen, de nieuwe bondgenootschappen en oorlogen; niet het minste dagbladuitknipsel mocht blijven bestaan dat de naam droeg van iemand die in ongenade was gevallen en gevaporiseerd; zo werden alle stukken uit het verleden voortdurend verbeterd en herdrukt. Dit Ministerie had nog in zijn bevoegdheid: het opmaken van kranten, films, handboeken, tele-schermprogrammas, toneelstukken, romans, tenslotte elk soort van voorlichting, van een standbeeld tot een leuze, van een gedicht tot een abc-boek; ook proletarische literatuur, muziek, toneel en ontspanning en sentimentele liedjes; dit alles geschiedde mechanisch, bij middel van electrische versificators, romanmolens, enz. Ook de kunst van het verleden moet hetzij vernield hetzij gewijzigd worden: daarom maakt men Nieuwspraakversies der literatuur van het verleden. Nieuwspraak is een nieuwe taal, waaruit alle woorden geweerd worden die tot misdunk of ideologische dwaling, zouden kunnen aanleiding geven, zoals de woorden vrijheid of gezond verstand en vele andere nog; men verwachtte dat door deze elkaar opvolgende versies er uiteindelijk niets meer van de oude meesterwerken zou overblijven.

Alles gaat goed met de voorbeeldige ambtenaar Smith tot hij op zekere dag de weg der misdaad betreedt: hij begint een dagboek te schrijven, waarin hij eigen gevoelens en gedachten uitdrukt; bij ontdekking stond daar doodstraf op, of 25 jaar dwangarbeiderskamp. Het wordt erger nog als hij echt verliefd wordt, wat ook strafbaar is; hij wordt tenslotte gevat in de valstrik, die de politie voor hem heeft bereid. Hij gaat in de folterkamers de dichter Ampleforth vervoegen; deze had gewerkt aan een definitieve Nieuwspraak-versie van Kipling en had het woord God laten staan aan het eind van een regel, omdat hij geen ander rijmwoord had kunnen vinden. Smith wordt zo gefolterd dat het laatste greintje menselijkheid hem wordt afgenomen. Weldra zal zijn tijd komen om definitief te verdwijnen en gevaporiseerd te worden; met dit hartversterkend vooruitzicht laat men hem nog een korte periode leven; zijn laatste dagen moet hij slijten in Café Kastanjeboom, een middelpunt van schilders en musici, gewone pleisterplaats van allen die niets gaven om het leven en dingen zegden die beter ongezegd bleven.

Het gegeven van Walter Jens' boek Nein, die Welt der Angeklagten, stemt enigszins overeen met dat van Orwell: het boek verhaalt de aanhouding van de laatste vrije mens in een wereld, die maar drie klassen meer kent: beklaagden, getuigen, rechters; bij zijn onderhoor komt hij er toe tegen wil en dank een getuige te worden: zijn verklaringen beschuldigen de vrouw die hij bemint. Hij heeft maar een uitweg meer: zelf rechter te worden; hij weigert en wordt terecht gesteld.

Hoe staat het met de kunst in deze gruwelijke wereld: ‘Vijf jaar na de laatste oorlog, die door één enkele

[p. 334]

oppermachtige mogendheid overleefd werd, vernielde men de kerken. Zeven jaar na de oorlog begon men met het sluiten der universiteiten. Negen jaar na de oorlog werd de wet op de kunst van kracht, die schrijvers en musici tot zwijgen doemde. Er verschenen nog een paar nieuwe drukken van oude boeken; wat oude schilderijen werden nog een paar malen tentoongesteld; een paar composities werden nog hier en daar gespeeld... Een jaar na de oorlog waren de processen gekomen. Het begon daarmee dat men de schrijver van het Requiem Voor De Gevallenen, de beroemde Belhardy ophing, en het einde scheen de zelfmoord van Zaranowa te wezen wier doeken geen oog meer mocht zien.’ Aldus verhaalt de eerste bladzijde van het boek.

De laatste vrije man, Prof Sturm, gewezen docent in de literatuurgeschiedenis, is dichter en schrijver. In zijn gevangeniscel vindt hij de enige nog levende priester en de gewezen schilder Wild; de eerste zal traag verdronken worden; de tweede wordt krankzinnig door de uitgestane folteringen. De rechter is gelukkig omdat dus, na de dood van Sturm niemand meer onrust zal veroorzaken: want de mensen horen geen gedachten te hebben dan aan werk en gelukkig te zijn; God en wetenschap, kunst en liefde beletten de mensen gelukkig te zijn; daarom werden alle vrije mensen uitgeschakeld. Zijn laatste vrije stonden slijt Sturm in gezelschap der groten, die na hem niemand meer begrijpen zou: Sophocles, Augustinus, Luther, Shakespeare, Goethe, Dostoiewski, Boudha, Kafka... Na hem zullen er geen echte mensen meer zijn: enkel gedaanten, gedachteloos, gevoelloos, naamloos, gelukloos.

*

Drie romans verdienen een afzondelijke plaats in te nemen in deze al te oppervlakkige studie; zij zijn o.i. gekenmerkt door een bij ons in de literatuur weinig gewaardeerde hoedanigheid: de schranderheid, de intelligentie waarmede zij geschreven zijn. De toekomstromans van Jünger, Hesse en Gohde vragen bovendien in dit verband bijzondere aandacht wegens het belang dat zij hechten aan de kunstproblemen.

In Heliopolis, Rückblick auf eine Stadt heeft de Duitser Ernst Jünger een zeer eigenaardig wereldbestel bedacht: na een tijdperk van grote beroeringen is een totalitair wereldrijk ontstaan, maar de Regent heeft het laten uiteenvallen omdat hij weet dat een vanhogerhand opgelegd geluk niet kan gelukkig maken. Spijt de onvermijdelijke technische vooruitgang verschilt deze maatschappij dus niet al te zeer van de onze. Twee partijen beheersen de stad Heliopolis: deze van de proconsul, die de militaire macht bezit, en deze van de baljuw, die heerst over het gepeupel en de politie. Hoofdfiguur is Oberst de Geer in wie zich een strijd afspeelt tussen geesteskultuur, eergevoel en christelijke liefde; als proconsul en baljuw blijken dezelfde geweldmiddelen te gebruiken verlaat hij Heliopolis, hoewel de proconsul de verdediger van de geesteswaarden is tegen de baljuw, die het vuigste materialisme vertegenwoordigt.

Er is dus bij Jünger spraak noch van vernietiging der persoonlijkheid door een politionele wereldstaat, noch van vernietiging der geestescultuur door de techniek. Maar dezelfde tegenstellingen blijven bestaan zoals wij ze heden kennen: goed en kwaad, liefde en haat, geest en stof, God en Satan, enz.

Kenschetsend is vooral het symposion dat in het atelier van de schilder Halder doorgaat en waar behalve de Geer nog aan deelnemen: de schrijver Ortner en de wijsgeer-vagabond Serner. De schilder spreekt over het mysterieuze der picturale schepping, de onschatbare waarde van het kunstwerk, de verheven zending van de kunstenaar: hij is ‘een antenne die door de mensen vooruitgezonden wordt en die de eerste is om in de wisselvalligheden der geschiedenis de nieuwe vormen te vatten en te omgrijpen’. De wijsgeer verdedigt de zin van het individuele menselijke leven. De schrijver Ortner spreekt over de roman: enerzijds is de romancier als een groot heer die de lezer binnenleidt in zijn vrijdomeinen, anderzijds voert hij hem in het heelal: de kunststijlen kunnen zich wijzigen... maar de verhoudingen blijven eeuwig, zoals eeuwig de zon rijst en daalt; niets verandert in de gang van het universele uurwerk; onveranderlijk werden ons gegeven: de vrijheid van de mens en de totaliteit van het heelal... En zo gaat het gesprek verder over de grote onderwerpen van alle tijden: leven en dood, geluk, zonde en geloof.

Over dit gesprek, evenals over de gesprekken van de Geer met de eremijt Pater Felix en met het Parsimeisje Budur Peri, spreidt zich de glans van een uitzonderlijke geest, die nochtans het primaatschap van de offerende liefde erkent boven de magische krachten van kunst en cultuur en de materiële macht van het geweld.

De Zwitser Hermann Hesse schreef gedurende de oorlog Das Glasperlenspiel, een utopische roman over de betekenis van de geest in de ontwikkelling van de geschiedenis. Hij verhaalt hoe na de duistere tijd der grote oorlogen de mensen begrijpen dat de geesteswaarden - kunst en wetenschap - moeten gevrijwaard worden; ook de Katholieke Kerk heeft aan prestige gewonnen. Om nu de cultuur te beschermen werd de provincie Castalia gesticht; de Castaliërs vormen als een religieuze orde, met het latijn als voertaal en waarin kunst en wetenschap de godsdienst vervangen, vooral wiskunde en muziek; hun hoogste activiteit is het Spel der glazen paarlen, dat buitengewone artistieke en intellectuele hoedanigheden eist. Het foutieve van het systeem is, zo betoogt Hesse door de mond van de benediktijn Pater Jacobus, dat de orde vervallen is in zuiver estheticisme en abstract intellectualisme: zij is de mensheid vergeten en de historische gegroeide werkelijkheden. De hoofdfiguur van Hesse, Ludimagister Josephus Knecht, verlaat Castalia zoals de Geer uit Heliopolis was weggegaan: kunst en kennis volstaan immers niet zonder geweten.

[p. 335]

Hesse is een veelzijdig man: hij is musicus, schilder en historicus; bij hem zijn de ideeën belangrijker dan het verhaal, zoals ook voor Jünger het geval is. Slechts enkele dezer ideeën kunnen we hier onderlijnen.

Aldus zijn kritiek van de kunst en cultuur der XX^e eeuw: zij zijn gekenmerkt door oppervlakkigheid, wetteloosheid, omkoopbaarheid, verraad aan zichzelf: zelfs de grootste geesten houden zich op met prullerige banaliteiten: zij lossen kruiswoordraadsels op, of houden voordrachtjes terwijl de ganse wereld in vuur en vlam staat, of spelen een krankzinnige decadente muziek, enz. Dat was de reden waarom de mensheid zich eerst volstrekt keerde tegen de intellectuelen, zodat de cultuur verplicht werd een louteringsproces te ondergaan, waarbij vooral de studie der muziekgeschiedenis en het mysticisme een grote rol hebben gespeeld.

De onschatbare waarde der classieke muziek, deze van 1500 tot 1800, is volgens Hesse zo groot dat de Castaliërs het opgegeven hebben originele composities te schrijven (zoals zij ook geen gedichten schrijven). Immers zij bevat alles; zij betekent: ik ken de tragiek van het menselijk bestaan, ik neem stelling voor de moed, voor de sereniteit. De edelste figuur van Hesse's boek is dan ook de oude magister Musicae van Knecht.

Een andere geliefkoosde idee van Hesse is dat Kunst en wetenschap verbonden moeten worden en dat beide nood hebben aan de Versenkung, de religieuse overweging (hij begrijpt dit meer in oosterse dan in christelijke zin).

Tenslotte vermelden we nog de veroordeling die P. Jacobus richt tegen de Castaliërs: Gij zijt grote geleerden en grote estheten, gij berekent de waarde van de klinkers in een antiek gedicht, enz.; dat is mooi, maar het is spel; ook het Spel der Glazen Paarlen is maar spel, al gebruikt ge het als middel voor morele verbetering... En als Knecht hem vraagt of de fout bestaat in het tekort aan een godsdienstige grond dan antwoordt hij: Daar spreken wij zelfs nog niet over; ge zijt nog te ver verwijderd; er zijn eenvoudiger zaken die gij ontbeert: gij kent de mens niet, noch zijn bestialiteit, noch wat van hem het beeld van God maakt. Een andere maal verklaart hij dit nog duidelijker: Gij Castaliërs, gij bekijkt de wereld als een wiskundige de wiskunde; gij ziet er slechts wetten en formules, gij ziet er noch goed, noch kwaad, noch Gisteren, noch Morgen, maar slechts een eeuwig, plat, mathematisch heden. Scherpe veroordeling van de stelling dat de kunstenaar en de wetenschapmens zich om mensen of moraliteit niet hoeven te bekommeren.

In tegenstelling tot Jünger en Hesse is de Oostenrijker Herman Gohde een begeesterd katholiek; hij heeft evenwel met hen de breedheid van cultuur gemeen; Gohde is de literaire naam van de cultuurhistoricus Friedrich Heer. Zijn anticipatieroman Der achte Tag, verplaatst ons naar het Europa van 2074, dat een provincie geworden is van de wereldstaat. Een Amerikaans student maakt er een zevendaagse studiereis, geleid door Tanja Majer, een lid van de in volledige clandestiniteit levende Katholieke Kerk. De jongeman verraadt haar evenwel aan de politie, maar laat zich tenslotte de achtste dag zelf dopen; de roman zou het dagboek zijn van de jongeman, waarvan de ontdekking hem korte tijd later eveneens in een arctisch concentratiekamp zal brengen.

Gohde's aandacht gaat vooral naar de gedraging van gelovigen en Kerk in een volledig atheistisch dwangregime: alle uiterlijke luister is bij hen verdwenen maar dit wordt gecompenseerd door een zeer eenvoudige, maar ongemeen diepe spiritualiteit en een grenzeloze broederlijke liefde. Welnu deze clandestiene christenen, broeders geheten, zijn nergens talrijker dan in de kunstmiddens. De Amerikaan beschrijft uitvoerig het kunstenaarskamp Pallas II, dat hem bij het eerste zicht een grote Kermis der IJdelheid schijnt: krijsende muziek, waanzinnig felle kleuren, helse wanorde, gemeenschappelijke ateliers, die men ‘lawaaibarakken’ heet. Men mag enkel werken voor opdrachten van officiële instanties en het is een voortdurende strijd om materiaal te stelen voor persoonlijke en dus verboden kunst. Het kunstonderwijs geschiedt niet door kunstenaars maar door politieke functionarissen. De kunststijl wordt jaarlijks door het vakbondcongres bepaald. Krankzinnige kunstenaars zijn talrijk en de zelfmoorden dagelijkse kost, meestal omdat persoonlijke kunstwerken ontdekt werden door de opzichter. De kunstenaarsvergaderingen vergaan in scheldpartijen tegen de stijldictatoren, die de laatste openlijke weerstand tegen het regiem, deze der kunstenaars, willen breken.

In dit kamp bevindt zich echter ook barak III A O: daar is er vriendelijkheid, orde, veel bloemen en vele kinderen, vrolijkheid, vrede; daar wordt kwalitatief en kwantitatief ook het beste werk geleverd. De bewoners van deze barak werden wegens hun hoedanigheden door de leiding deze barak aangewezen. Later zal blijken dat het allen Broeders zijn; broeders, zoals de vrijwillige helpers en verplegers overal waar geleden wordt, mensen van een andere wereld en die steeds talrijker worden, omdat niets zo sterk is als de liefde.

*

Wat de toekomst zal brengen weet niemand. Maar de kunst van morgen, hoe zij ook zij, zal een grote kunst zijn indien de kunstenaar de primauteit van de geest handhaaft tegen de machine, de vrijheid tegen de politieke dwang. de menselijke en morele waarden tegen de hoogmoed van de geest. Ligt zulks niet wezenlijk vervat in de definitie van de kunst zelf?

dr. albert smeets