West-Vlaanderen. Jaargang 5

Kommunistische kunst als spiegel

Uit de diepe innerlijkheid van zijn wezen schept de kunstenaar schoonheid. Met al de middelen die de techniek hem ten dienste stelt, drukt hij zich uit in de stof, vertolkt hij zijn persoonlijke belevenissen of de intuïtie welke aan een onverweldigende emotie ontvonkte. Zijn werk is steeds een openbaring van zichzelf, van zijn persoon zoals deze konkreet de dingen in werkelijkheid of droom tegemoet treedt: van zijn historisch Ik. Daarom weerspiegelt elk kunstwerk én volk én tijd. De kunstenaar is de mediator. Zijn bemiddeling spreekt veel luider dan de dingen zelf in hun onmiddelijkheid. De ontvankelijkheid van zijn gevoel laat hem alles veel fijner opnemen en de expressieve kracht van zijn artistieke mededeling bezorgt hen een sterker reliëf.

Op deze wijze weerspiegelt de kommunistische kunst de werkelijkheid zoals zij door de kommunisten wordt beleefd of gedroomd. In de USSR heeft het Kommunisme waarover de hoogbegaafde dichteres Roland-Holst Van der Schalck in haar werkelijkheidsvreemde geestdrift zo heerlijk zong, een belichaming gevonden zoals de ideeën van Platoon in de duistere vormen die de aarde bevolken. Daarom beperken wij onze beschouwingen over kommunistische kunst tot deze gemeenschap. De staatsvorm is er de diktatuur. Het regime bepaalt er het leven en de kunst voor zover deze zich laten bepalen. I. Lenin, de stichter, heette de kunst een uitstekend propaganda-wapen. Boecharin orakelde: De poëzie lijkt mij een deklaratie, d.i. een allerbreedste gedachtenuitbreiding, ja zelfs een kosmisch bestanddeel. Derhalve beval in 1934 het Algemeen Kongres der Sovjetschrijvers: Ieder kunstenaar moet door middel van gelijk welk genre een waarachtige, historische en konkrete weergave voortbrengen van de werkelijkheid in haar revolutionaire zin en ontwikkeling.

De revolutionaire zin, is het dialektisch Materialisme zoals het zich uitdrukte in de verenigde Sovjetrepublieken. Voor deze ideologie bestaat er geen werkelijkheid onafhankelijk van de stof. De stof is de enige scheppende oerkracht, waaruit alles ontstaat, het dynamisch element dat volgens Hegels' dialektiek zich in dingen en verschijnselen, in mens en geest ontvouwt. Zij is de absolute die het spookbeeld van de transcendente God vervangt. Zij is waarheid, goedheid en schoonheid, niet in haar objectieve bestaanswijze als scheppende aktiviteit.

Haar hoogste uitdrukking is de mens. Deze verwerkelijkt zich door zijn konstruktieve arbeid, waardoor hij tevens ontvouwingen van het absolute wezen helpt te verwerkelijken. Op zich zelf genomen is hij zonder betekenis, hoogstens een voorbijgaande wijziging van de oerwerkelijkheid. Zijn zin ligt in zijn gebondenheid met de tonaliteit van de éne stoffelijke werkelijkheid. Daarom kan hij enkel in een klassenloze gemeenschap zijn natuur beleven, wijl hier alleen de oerverbondenheid van allen in hun fundamentele eenheid behouden blijft. Het kapitalisme moet derhalve uitgeroeid, de staat als gemeenschap verdelgd worden. Beiden zijn immers in de handen van de machtigen een instrument tot verdrukking van de zwakken. Dit vernietigingsproces zal de geschiedenis natuurnoodzakelijk voltrekken. Want hoe groter de macht van het kapitalisme, des te uitgebreider het proletariaat wordt. Eensdaags krijgt dit de macht in handen. Dan komt de diktatuur van het proletariaat die de weg naar de staatsloze gemeenschap opent.

Deze ideologie wordt bezield door een mystiek die aan de nog nawerkende kristelijke tendenzen in de russische ziel beantwoordt. Deze beschouwt de mensheid in haar opgang naar de Kommunistische gemeenschap als de Godheid. Deze toekomstgemeenschap verenigt alle mensen als broeders. Het is het messianische Rijk. De erfzonde van de huidige mens is het privaatbezit. In het kapitalisme ontbond het alle vijandige krachten die de mens bedreigen. Het bracht de heerschappij van de wereldmarkt die met haar krisissen en werkeloosheid als een noodlot beslist over leven en

[p. 312]

dood. De nieuwe Messias is het proletariaat. Vrij van zonde, zal het alle mensen uit de slavernij van het het kapitalisme bevrijden. Deze verlossing wordt enkel door het bitterste lijden bewerkt. Toch zal dit gebeuren: een innerlijke noodzaak drijft de maatschappij naar de bevrijdende omwenteling als naar het Laatste Oordeel. Daarna komt de verheerlijking als de hemelse glorie.

In zijn mystiek van de opgedrongen staatsideologie moest de kunstenaar zijn bezieling putten. Velen was dit een rem voor hun artistiek vermogen. Kunst ontluikt aan de persoonlijke spontaneïteit van de schepper. Ook volgden niet allen de generale lijn. En midden de schermutselingen tussen Symbolisme, Akademisme en Futurisme woedde de strijd om de orthodoxie en de proleetkultuur, die aanvankelijk door de richting Cosmos, later de groep Lef (Linkerfront der kunsten) werd verdedigd. De kunst dat zijn de dagbladen! Wij hebben geen Tolstoj's nodig, want ons epos is de dag van vandaag, aldus luidde de strijdkreet van de radikalen. Geen wonder dat de eerste periode van de Sovjetliteratuur krioelde van waardeloze publicaties. Op het gebied van de toneelletterkunde paste men, bij gebrek aan kommunistische stukken, stukken uit de vroegere en uit de westerse literatuur aan. Spelen van Ostrowsky, Gogolj, Claudel, Schiller e.a. werden verminkt terwille van de propaganda. De kunst moest marxistisch zijn. De konflikten moesten steunen op klassenstrijd. De mens moest beschouwd in zijn innige verbondenheid met de massa, waaruit hij gesproten is. Dit in tegenstelling met het klassieke treurspel waar de mens met zijn Noodlot worstelt, of met het Romantische drama dat het individu voorstelt door innerlijke gespletenheid gekweld of in strijd met andere enkelingen.

Als temas koos de kunst toen bij voorkeur de revolutie, de strijd voor de ontvoogding en de verdrukking van het volk onder de Tsaren. Uit deze periode stammen toneelwerken zoals: De geblindeerde Trein van W. Ivanov, Voorjaarsliefde van Treniev, Het eerste ruiterijleger van Vichniewsky. Later wanneer de kommunistische ideologie in bredere lagen van het volk doorgedrongen was, werden de verschillende stadia van deze evolutie ten tonele gebracht in stukken met een opvallende doch soms vrij naïeve tendens, waarin geschematiseerde en konventionele personages de aandacht op zich vestigden. Denk aan Pogodine: De Aristokraten, aan Faiko: De man met de portefeuille.

Op muzikaal gebied werden de kunstenaars met allerlei dekreten geplaagd. De sovjetpolitiek wenste de persoonlijke overgevoeligheid door de gangbare munt van een gemiddelde aandoening verdreven te zien. De muziek moest voor iedere volksgenoot zonder moeite verstaanbaar zijn en onmiddelijk tot de massa spreken. Als materiaal voor een nieuwe kunstuiting stonden de requisieten der XIX^de-eeuwse komponisten ter beschikkink. Als grondstoffen werden de bronnen van de folklore biezonder aanbevolen. Maar het gemeenschapsgevoel moest de levenwekkende bron blijven. Op deze wijze wordt de muziek wel gepopulariseerd, maar is zij nooit de oorspronkelijke uiting van het volk. Rudolf Mengelberg schrijft in zijn Muziek, spiegel des tijds: Dit verklaart waarom de jonge uitdagende Prokofieff van de internationale koncertpodia boeiender was dan de kortgewiekte Sovjet-komponist; dat de vroegrijpe Schostakowitsch brillanter was dan de grootsprakerige meester der officiële russische muziekproduktie.

Doch bleef de muziekproduktie van deze marxistische komponisten slechts van een matig gehalte; de balletkunst zette in het land der Sovjets de triomfen voort die zij onder de Tsaren had gekend. Werden de temas veranderd, de techniek is vrijwel dezelfde gebleven of minstens in dezelfde richting ontwikkeld.

Ondertussen kwam de periode van de NEP, de Nieuwe Ekonomische Politiek en van de Socialistische Rekonstruktie in de USSR. Tijdens de eerste fase bezong de Konstruktivistische Richting de techniek en alles wat hiermede verband hield: machines, motoren en zelfs de matesis. In de tweede fase vierde de boerenliteratuur hoogtij en verheerlijkte de agrarische politiek van het regime. Vooral hier is het geheel der literaire produktie ver van waardeloos. Enkele begaafde auteurs kenden een ware begeestering voor de nieuwe levensbeschouwingen en velen vonden er aspekten die met sommige traditionele trekken van de russische psyche verwant waren. Immers het Messianisme van de Kommunitische mystiek beantwoord aan het eeuwenoude bewustzijn van het russische volk: drager van een heilszending voor de wereld te zijn. Het extremisme van de Kommunistische praktijk vindt als gunstige bodem het Maximalisme van de russische geest en zijn bereidheid tot grenzeloze offers. Het kollektivisme van het Marxisme past bij de kollektivistische tendenzen die zich in de kerkelijke gemeenschap openbaarden, waar aan de synode het hoogste gezag wordt toegekend; in de burgerlijke maatschappij waar het een zeer belangrijke rol speelde en de agrarische organisatie beheerste. Ten slotte, leefde in de russische geest steeds het geloof aan de aarde en de eenvoudige aardverbonden mens als exponent van het waarachtig bestaan en van de waarheid.

Dit laat begrijpen waarom de boerenliteratuur zulke bloei kende en de grote schrijvers in hun werk aan de folklore zo graag een belangrijke plaats inruimden. Denk aan Sjolochow's vierdelig werk: De stille Don, Karajeva's Woudonderneming, V. Katajev's Ik ben een zoon van het arbeidersvolk en A. Tolstoj's Het jaar 1918 e.a. Tijdens dezelfde periode werkte de literatuur ook voort op het marxistisch stramien. Denk aan Gorki's Slaven en Ilja Ehrenbourg's 10 Paardekracht of het leven der auto's. De meest bekend geworden toneelschrijvers zijn: V. Katajew: De kwadratuur van de Cirkel, W. Majakofski: Mysterie Bouffe, A. Koerneitsjoek: Dr. Platon Kretsjet, Alosja: De lijst der weldaden, Salwinski: Kommendarn, Pogodine, Lavreniev, Glebow, Chkwarkin e.a.

[p. 313]

De laatste wereldoorlog bracht onder druk van Stalin een patriotische literatuur, die menig waardevol werk telde, zoals Brood van Tolstoj en De jonge garde van Fadetew. Als toneelwerk onderscheidden zich Russische adelaars van Litowski en Ossipow en Invasie van Leonows. Toch vermocht de toneelkunst van de Sovjets niet gelijke tred te houden met de overweldigende ontwikkeling van hun ensceneringskunst. Hinderlijk werkt hier de kritiek, die steeds in funktie van het Marxisme wordt uitgebracht. Zo laat de bloeiperiode in de toneelliteratuur van de USSR nog steeds op zich wachten.

Heel wat gelukkiger, vergeleken bij deze van de letterkunde, is de ontwikkeling van de film in de Sovjet-Unie. Tijdens de NEP-periode ving de beoefening van de kommunistische filmkunst aan. De pionier was L. Kuleschow die met Wertows samenarbeidde. Aanvankelijk verwerkte hij bestaande filmen. Aldus kwam de prent tot stand: Mr. Wests' avonturen in het land van de Bolsjewisten. Zijn leus was: Los van het teater, terug naar het leven. De richting die hij inzette, voltooide Eisenstein; die door een synthese van Wertow's filmprocédé met de techniek van zijn meester, Meyerhold, een nieuwe revolutionaire filmkunst schiep. Van hem zijn de merkwaardige produkties: Het slagschip Potemkin, Tien dagen die de wereld schokten, De generale lijn, Strijd om de aarde, Alexander Newski en Iwan, de verschrikkelijke.

Bijna even geniaal als Eisenstein is de regisseur W. Pudowkin. Hij verschilt echter van deze, daar hij de revolutie romantisch-realistisch tekent en het kollektieve van uit het individu bekijkt. Hij verwierf grote faam met zijn revolutionaire films: Storm over Azie, De laatste dagen van St.-Petersburg, Moeder en De weg door het leven. Bij deze groten behoren nog H.S. en G. Wassiljew, Dsigan en Donkoj met zijn beroemde Gorki-trilogie.

Tijdens de oorlog brachten de producenten patriotische prenten: Peter de Grote, Regenbogen, De dorpsonderwijzeres, Het grote keerpunt enz. Sindsdien kwam er een zekere wijziging in de Sovjet-kunstpolitiek. De kunstenaars kregen een weinig meer vrijheid voor hun scheppingswerk, en de kunst ging dieper in het verleden wortel schieten. Tot deze kentering heeft A. Tolstoj blijkbaar veel bijgedragen met zijn historisch boek Peter de Grote dat het verleden door het prisma van de kollektivistische en nationalistische strevingen van het Marxisme ziet. Het zette de bloei in van een reeks historische biografieën en romans. Op filmgebied is de evolutie nog meer progressief: de psychologische temas winnen het op de ideologische. Een duidelijk voorbeeld hiervan geeft ons De onvoltooide Roman van Ermler en zelfs de balletfilm Romeo en Juliette.

Over de plastische kunsten, zoals schilder- en beeldhouwkunst is ons weinig bekend. In dienst van de nieuwe levensvisie lieten hoofdzakelijk kubistische en futurische richtingen zich gelden. In zake bouwkunst haalde het aanvankelijk de Nieuwe Zakelijkheid, die grootse konstrukties verwezenlijkte in dienst van de volksgemeenschap.

Wanneer wij nu ten slotte de kunstproduktie van de USSR overzien, dan vinden wij er het aktuele leven, vooral het geestesleven van die volkeren in weerspiegeld. Onder druk van de staat is de kunst er tendentieus: de nieuwe opvattingen en verwezenlijkingen worden verheerlijkt, de oudere verworpen. Zij moet revolutionair zijn. Daarom zoekt zij bij voorkeur haar temas in de heldenfeiten uit de revolutie-tijd en de laatste Wereldoorlog. Deze zijn gemakkelijk te romantiseren en bieden den schrijver een gelegenheid om zich een blind optimisme te verliezen. Deze wil tot verheerlijking en het geloof van de marxistische strijder brengen in de kunst levensblijheid en energie. Vitale kracht en dynamisme tekenen de proletarische strijd. Men krijgt zelfs de indruk dat elk zwartgallig boek systematisch geweerd wordt. Wanneer auteurs, zoals Ilf en Petrov en Zosjtsjewsko zich aan kritiek wagen, is het altijd vol humor maar ook vol hoop op het wellukken van het regime. Een werk zonder tendenz wordt, zoniet vijandig, dan toch minderwaardig geacht. De kunst, evenals het leven, is dan ook in de meeste van haar uitingen geremd. Wanneer zij niet aan de innerlijke begeestering van de kunstenaar ontsproten is, is zij artificieel en dor. Vandaar dat de letterkunde zo dikwijls verschrompelt tot faktografie en schematiseren, en dit als een beeld van de gedwongenheid en de gemaaktheid van het officiele leven. Dit wekt de indruk van een façade-kultuur. En deze indruk wordt nog verhoogd door het ontbreken van elke wijsgerige problematiek, die de praerevolutionaire periode van de russische literatuur zo sterk kenmerkte. Het is alsof de mensen er zich tans niet meer interesseren voor de vraagstukken van leven en dood of voor de diepere zin van het bestaan. Het lijkt wel of het innerlijke leven er doodgevrozen is onder de ijskoude adem van de terreur.

Vooral pijnlijk is de ontstellende afwezigheid van het godsdienstige, waardoor de literatuur zo sterk van de vroeger russische en van de wereldletterkunde verschilt. De staatsdoktrine heeft God gedood. Hoezeer het bewustzijn deze dood als een bedrog beleeft, blijkt uit de eentonige en brutale bestrijding van de Godsgedachte en van het geloof. Alleen Don Quichotte vecht tegen hersenschimmen. De ateïstische toon in de sovjetkunst klinkt vals. Enkel daar waar het russisch gemoed weer de oude waarden aanvaarden mag, namelijk in de folklore, daar vindt elke ware kunstenaar zijn hoogtepunten terug, daar vinden wij scheppingen van hoog gehalte. Schoonheid is leven in Waarheid.

dr. c.j. lannoy, o.f.m. cap.