West-Vlaanderen. Jaargang 5

[p. 298]

Nieuwe horizonten

Voor de hedendaagse kunstenaar bestaan de grenzen van tijd en ruimte niet: zowel de oude kulturen als de kunst der kleurvolkeren van alle continenten beïnvloeden zijn kunst. Dit geldt zowel voor plastiek en toneel, evenzeer als voor muziek en literatuur.

Doorbraak der grenzen in de plastische kunsten

Wie de trappiramide of de zuggurat ziet, denkt onmiddellijk aan de wolkenkrabbers. De geschiedenis, ook die der kunst, herhaalt zich tenslotte. Wie Neutra's of Wrights gebouwen bewondert, verbergt geenszins zijn voorliefde voor het Japanse landhuis en de Japanse tempel. Sommige Egyptische zuilen doen aan de paddestoel-zuilen van een gebouw van Wright herinneren. En zelfs de allernieuwste pilotis-blokken van Oscar Niemeyer of Le Corbusier vinden hun voorgangers, eeuwen terug, bij de eerste paaldorpbewoners van de aarde.

Wie de muurschilderijen van Egypte kent, weet ook dat de Bauhaus-Leraar van Dessau, Oskar Schlemmer, in de geest, niet ver van dit volk vertoefde. De reusachtige bouwkunst, in heel Zuid-Amerika, mogelijk gemaakt door een grote ekonomische wedloop om de Verenigde Staten de loef af te steken, doet de stoutste verwezenlijkingen van de monumentale bouwmeesters der inka's, azteken en maja's tanen. Een zelfde grootse monumentaliteit inspireert de architektuur van Mexiko.

Oud en nieuw ontmoeten dus elkaar in de beeldende kunsten. En zelfs veel ruimer, want wie zegt dat na de elektronische muziek geen nieuwe Schönberg, Anton Webern en Alban Berg een geheel nieuwe, hoewel Oosters beïnvloede muziek zullen scheppen. (Is Hovanhess in de Verenigde Staten hiervoor reeds een aanduiding? Of de nieuwe jazz-kamermuziek?).

Er is vooreerst in de schilder- en beeldhouwkunst die brede stroom van het ekspressionisme, rond 1910, dus vóór de wereldoorlog ontstaan, die haar volle belangstelling en immer toenemende bewondering wijdde aan

Grieks paardje, brons 800 v. chr.

Braque sculptuur, brons, 1943

de negerbouwkunst en ook aan de kunst der verre zuidzee-eilanden, indianen, eskimo's en der oude Amerikaanse kulturen. Er was toen nog geen sprake van le musée imaginaire van André Malraux, maar in de geest van enkele moderne baanbrekende schilders en beeldhouwers bestond het museum maar al te duidelijk. Ze vertrokken om in de eenzaamheid, met kinderlijke onbevangenheid (men spreekt dan minachtend van primitivisme) opnieuw te leren zien en bezien. Namen? Gauguin, vooral in zijn grafiek en snijwerk in hout; van Gogh, via de Japanse prenten; Pechstein, Nolde en andere Duitsers der ekspressionistische school voornamelijk in haar schrijnende tragiek van houtsnede en ets; Picasso, als beeldhouwer en als schilder vooral met Les demoisselles d'Avignon en Guernica; en Braque, de onderschatte vernieuwer. Ook Klee en Macke trokken erop uit, al was het maar naar Noord-Afrika om de zon te voelen branden op een moskee of een witte muur. De grote Barlach staat nog het dichtst bij de klassieke vervorming en zijn kop van het Güstower Ehrenmal (in brons, 1927)⁸ gelijkt opvallend op het stamhoofd uit Baluba (Belgisch Kongo)⁷. Hij styleert even verfijnd als de neger, die vorm gaf aan andere gave beelden uit Baluba, thans in het Museum van Tervuren⁷, of de ceremonieschaal uit Bakuba (Belgisch Kongo)⁷. De beeldhouwer Oskar Jespers betracht evenzeer de zuivere vormschoonheid in zijn vroegste ekspressionisme, evenals de later afgekoelde Oscar De Clerck: zij gaan monumentaal uit één blok beelden, alles in één blok zien. Brancusi (als hij in steen

[p. 299]

Etruskische vrouwenfiguur, brons 6^de eeuw v. chr. / Gracommetti, brons, 1953.

werkt), de Hongaar, beeldt de kus uit op een wijze die de stijl van de schematische vrouw gekapt in de menhir uit Saint-Sernin (Aveyron) sterk benadert⁹. Wij hebben voor ogen een reeks reusachtige stenen mensenhoofden, fel vereenvoudigd en oersterk van uitdrukking, die in open natuur de plaats Rano-Raraku tooien¹. Ook de Boliviaanse monumentale openluchtbeelden en de Stella Bennett (door deze auteur ontdekt) uit Tiahuanaco⁹ kunnen hier als uitstekende voorbeelden gelden.

In iedere beschaving, over de gehele wereld, kan men een klassieke, een realistische, een surreële en een ekspressionistische periode bemerken. Wat men minachtend opzij zet of vergeet is het dekoratieve, de dikwijls konkrete (vaak geometrische, schematische, niet-figuratieve) ontwikkelingstrap, die zowel een eind- als een keerpunt kan betekenen in de evolutie van een kultuurvolk. Dit eeuwige gevecht, die tesis-antitesis, idio- en fisioplastiek vormen de voedingsbodem, waarop de kunst gedijt, steeds jong opstijgend als een feniks. De eerste volgt de ingevingen van de geest - de vruchtbaarste, zolang men het hart hoort kloppen, - de tweede, de uiterlijke, min of meer waarnemende en natuurgetrouwe Umwelt. Zo worden mikro- en makrokosmos in de liefdevolle armen van de kunstenaar omvat.

Als een rein voorbeeld van het klassieke vervormen kan men Amadeo Modigliani citeren, als beeldhouwer nog sterker opvallend dan als schilder⁸. Iemand die zijn beelden niet kent, zal menen met arkaische kunst te doen te hebben. Ossip Zadkine, Pool, Hollander en Parijzenaar, kon enkele eeuwen terug ergens op een ander werelddeel geboren zijn en identiek beeldscheppend tewerk zijn gegaan. Hetzelfde kan gezegd van Henri Laurens, maar niet van kunstenaars als Pevsner en L. Moholy-Nagy, omdat deze met stoffen, eigen aan de twintigste eeuw, scheppen.

In het ekspressionisme valt een kaotische en een evenwichtige, klassieke tijdspanne aan te stippen. Pechstein zoekt zijn heil in de Pelieu-eilanden en schept, evenals Heinrich Campendonck (die in Amsterdam verblijft) klassieker; terwijl daarentegen Emil Nolde en Soutine de onbegrensde warboel van het heelal der eerste scheppingsdagen vereren (vgl.: Melanesië, Salomon-eilanden en de kano-prauwversieringen¹). Het duivelse dat Noldes schilderijen behekst, schuilt ook in vele negerbeelden en in beeldhouwwerk uit Polynesië en Hawai¹. De uiterste vereenvoudiging, die aan het konkrete (voorstellingsloze) grenst of door het onversierde gebruiksvoorwerp¹, dat zichzelf enkel rechtvaardigt door zijn vorm-zonder-meer (lees: nuttige vorm), vindt men weerspiegeld in de sombere beelden van Marcks (als beeldhouwer en grafieker) en vooral in Otto Baum's of Hermann Geibel's stier⁸ of tenslotte nog bij Ewald Mataré (ook zijn grafiek). De vormzuiverheid kent voorzeker een hoogtepunt in de bronzen figuren uit Bini in Benin (Brits Nigeria).

De wet van het magische, die de vorm zowel van de grotschilderingen - over de gehele wereldbol verspreid - als van de beelden door de kleurvolkeren geschapen, bepaalt, inspireert de kunstenaars tot de meest fantastische scheppingen, die wij als vóórsurrealisme kunnen bestempelen. Deze presurreële instelling heerst tot in het groteske en afschuwelijke toe (bijv. het masker van het Bainingtribuut, Gazellenschiereiland, Melanesië¹). De kunst van de zuidzee en deze van Max Ernst (we beogen de beeldhouwer uit Colorado) of Adam (Frankrijk) staan niet zo ver van elkaar af als men op het eerste gezicht zou menen. Niet steeds is de invloed, de gelijkenis, de roof - in het ergste geval - bewust en geweten geschied: het scheppend onderbewustzijn en de kreatieve verbeelding baren parallele verschijnselen op hetzelfde tijdstip in twee verschillende werelddelen of met een tussenruimte van eeuwen

[p. 300]

Mensenplastiek, N. Guinea - Grafbeeld Togo, - Schmidt Rottluff: Hurkende figuur 1913.

bij dezelfde volkeren. De maskers met hoornen-dieren, o.a. antilopen uit Baule en Guro (Ivoorkust) of uit Bambara (Franse Soedan)⁷, de dodenfiguur uit Bakota (Gabon) of de ceremoniekom uit Bakuba (kop op benen geplaatst) zijn absurd-surrealisme⁷, grijpen ons aan door hun gewaagde, onuitputtelijke verbeeldings- en scheppingskracht zoals de werken die dichter bij ons liggen van James Ensor, Frits Van den Berghe en Max Ernst of, enkele eeuwen terug, van de geniale Jeroen Bosch. Om nog enkele voorbeelden te noemen: de bronzen Egeische dolen¹³, de krijgsgoden Kukailimoku (Hawai)¹³, de olifantneuzige, fantastisch-wangedrochtelijke, naakte, zittende krijger uit Opper-Cauca (Andes)⁹ en de kruik in de vorm van een naakte bultenaar met ratel in de hand uit Santarem (Brazilië)⁹.

Naast die ongebreidelde fantasie van de vorm, leeft in dezelfde intensiteit die van de kolorist. De tentoonstelling ‘Het Masker’ te Antwerpen heeft ons dit in alle opzicht getoond. Trouwens daar vele beeldden gepolykromeerd zijn, van de Egyptenaren tot Marino Marini over de middeleeuwse, romaanse, catalaanse en gotische houten beelden, kan de kleur ook hier ten volle uitbloeien. Zie de inka-kultuur!

De drang naar symmetrie, soms naar rechtlijnigheid en naar stylering dringt evenzeer naar veruiterlijking als de vorm- en kleurexpressie. Zo eindigt het bewogen jachttafereel van de voorhistorische grotschilders uiteindelijk met een schema, geheel verwant met het piktografisch Chinees alfabet. Zo bezit het koloniaal museum van Tervuren enige wonderbare voorbeelden. Zo telt ieder kleurvolk talrijke eksemplaren: van Mexico tot de verstafgelegen Zuidzee-eilanden. Vooral in de toegepaste kunsten vinden symmetrie, meetkundige vormgeving veel bijval³.

Wie zegt symmetrisch, spreekt ook het woord konkreet in vele gevallen uit. Zo vormt de westkanadese houten stel der Wakasch-indianen uit Bilballa³ met de gekende maskers, die de totempalen opeengestapeld en versierend vullen en de dansgordels van Tlingit, noordwestkust van Amerika, de overgang naar de verpuurde geometrie van hedendaagse konkreten als Fr. Vordemberge-Gildewart (Ulm), Sophie Täuber-Arp en Kandinsky, die daarom niet minder symmetrisch uitgebouwd werd. De zuivere tekenstijl van China en Japan, bewondere men bij Pol Mara. Zit tenslotte in Raoul Dufy niet iets van de schetsmatige penseeltrek van het Oosten?

De gestyleerde grotschilderingen en -graveringen bekoorden vast de Duitse beeldhouwer Hans Jaenisch⁸ en vertonen gemeenschappelijke trekken met het basreliëf van Braque (Biënnale Antwerpen 1955 - omslag

[p. 301]

van de kataloog). Het essentiële telt maar; waarom zou men de vorm onnodig overladen? De totempaal der Indianen heeft een tegenhanger in de gepolykromeerde zuil (7 m hoog) van Max Bill¹⁴. De weefsels uit Estaqueria (Dal Rio Grande de Nazca - Tiahuancobeschaving) brengen via Klee's dambordschilderijen onze ogen op de konkrete schilderkunst⁴ en op de verwezenlijkingen van de Bauhaus-weefschool van Dessau. De vazen, die énkel de glaskunst uit het Italië van nu (Venetië en Murano) vernieuwd leven inbliezen, kunnen niet in één lijvig boekdeel afgebeeld worden. Byzantium (natuurlijk via Ravenna en San Marco te Venetië) riep in Italië menige moderne mozaïekkunstenaar wakker, zoals Saetti en tenslotte staan Campigli's fresco's dicht bij de kleur van menige grotschilder. Paul Klee kan men afbeelden naast een ronde gouden plaat met geometrische mensen figuur¹⁵ of konfronteren met de bronzen schijf uit Calchaqui⁵. Max Ernst beeldhouwt in de Verenigde Staten met de visie van een primitief kunstenaar, op één stap afstand van de bronzen rechthoekige plaat uit Calchaqui⁵.

Blijft ons dan nog de arkaische kunst en l'art brut, cet inconnu te overzien. Wie ietwat op de hoogte blijft en de perioden in de kunstgeschiedenis kent, die de klassieke voorafgaan, weet hoe arkaïsch Italië, Duitsland en enkele andere landen nu scheppen. Is in de term ‘arkaisme van nu’ een tegenspraak in terminis besloten? Geenszins, vermits ieder kunstenaar met de voeten op iets steunt, onvermijdelijk! En van het ogenblik dat hij vernieuwt in plaats van nabootst, wordt zijn bestaan gerechtvaardigd.

Daar Italië niet blind blijft voor het eigen, groots verleden, is hier deze tak zo uitgesponnen en rijk oogstend.

Hery Moore, Liggende figuur (Biennale Sonsbeek, 1955)

De Italiaan kijkt ook naar verwante kultuurgebieden. Vooraleer iedere kunst zijn volle bloei en klassieke rijpheid bereikt heeft, doorliep ze een zogenaamd primitief, arkaisch tijdvak, dikwijls het oorspronkelijkste en diepst-menselijke. Wij noemen beperkend de prehellenistische, de preattische, de mykeense tijdvakken en dit uit Knossos, Griekenland. Een klassiek modernist is Marcello Mascherini (Zie zijn Franca uit het Rijksmuseum Kröller-Müller te Otterlo-Nederland). Hij geldt als een prototype voor vele van zijn landgenoten, Marino Marini vooraan (zijn vorm is ruwer, onbehouwener, Permeke in steen).

Henry Moore vormt de andere pool: aan de ene kant het behoud van de door de natuur geslepen en bewerkte gladde en onbeschaafde vorm (weer en wind vervingen de gevoelige hand van de beeldhouwer) - eigenlijk de beschaafde vorm van l'art brut - en aan de andere zijde de aangrijpende, haast tragische plastiek, ingegeven door de Grieken, zijn liggende gedrapeerde figuren (Zoals die op de biënnale van Sonsbeek, Arnhem 1955). De veeg-er-uw-hielen-aan-tekniek van wijnhandelaar schilder(?) Dubufet, vindt ook een vertegenwoordiger in beeldhouwer Wotruba (Oostenrijk), wiens visie onmiddellijk aansluiting zoekt met de soedanese beelden. Hetzelfde dient gezegd van Germaine Richier's (kerkelijke) kunst en van Giacometti. L'art brut vertoont weinig of geen verschil met deze geciteerde namen.

Wat men ook moge beweren, de invloed der kleurvolken neemt niet af en zal de kunstenaars uit alle windstreken blijven inspireren en aanwakkeren. En dat kan beslist geen kwaad wil men de soms al te negatieve invloed van veel akademies te niet doen.

emiel bergen

[p. 302]

- Masker Basalampasu (Belgisch Congo)
- Groot masker voor duivelsdansen (Ceylon)
Museum Ribauri.
(Cliché's Koninklijke Touringclub van België)

Bibliografie bij voorgaand artikel:

De verwijzingen in de tekst slaan op het volgnummer der hier vermelde boeken:

1.	Ralph Linton en Paul S. Wingert: Arts of the South Seas (Museum of Modern Art. New-York 1946)
2.	Teaching Portfolios (id)
3.	Eckart von Sydow: Die Kunst der Naturvölker und der Vorzeit (Propyläen-Kunstgeschichte, Berlin, 1923).
4.	Heinrich Ubbellohde-Doering: Kunst im Reiche der Inca (Wasmuth-Tubingen, 1952)
5.	Wendell C. Bennett: Ancient Arts of the Andes (Museum of Modern Art, New-York, 1954)
6.	Walter Winkler: Psychologie der modernen Kunst (Alma Mater, Tubingen, 1949).
7.	Ladislas Segy: African Sculpture Speaks (Wyn, New-York, 1952)
8.	Ulrich Gertz: Plastik der Gegenwart (Rembrantverlag, Berlin, 1953).
9.	Willy Andreas, e.a.: Die Neue Propyläen-Weltgeschichte. Hoofdstuk: Urgeschichte, Fruhzert, Altertum (Berlin, 1940).
10.	Van Tienen (o.l.v.): Algemene Kunstgeschiedenis, (Antwerpen, 1951).
11.	Dr. Kurt Herberts: Wande und Wandbild (Stuttgart, 1953).
12.	Jolantha Tshudi: Pitture Rupestri del Tasili degli Azger (Firenze, 1955).
13.	Virgilio Girandoni: Naissance de l'Art (Paris, 1948).
14.	Tijd en Mens, Antwerpen - 18 / 19 - 1954.
15.	Herbert Read: Art and Society, Londen (plaat 11).