West-Vlaanderen. Jaargang 5

[p. 269]

[Literatuur]

[Gabriëlle Demedts]

Het geval Gabriëlle Demedts is het geval van alle waarachtige, alle autentieke, alle bevoorrechte poëten. Haar dichtwerk is gegroeid uit haar leven, uit wat ze wàs, en is. Haar leven - en hetgeen dit leven aan diepte, rijkdom, en heerlijk-schrijnende hartstocht inhoudt - bezielt haar poëzie, is er, letterlijk, de vrucht van. De dichteres behoort tot de weinige begaafden die het waarom van hun kunst vermogen te onthullen.

Van haar prille jeugd af heeft de kunst-der-uitspreek-baarheid haar voorkeur. De muziek in de eerste plaats. Haar debuut in de dichtkunst Een gevangene zingt (1937), duidt op die voorkeur. Voorkeur welke haar ontzegd wordt ingevolge een kinderkwaal waardoor de muzikale aandrang plaats maakt voor het zeggen-in-woorden. De beproeving die het kind zo ongenadig trof, dikteert haar het vers Rustig lied, een zuiver menuet, waarvan het slot volrijp is, en volschoon:

Op een nacht, valt de sneeuw,
maakt de aarde wit, maakt de aarde rein.
de randen van mijn ogen doen pijn;
het komt door de slaap, het komt door de sneeuw,
het komt door die sporen
die niet te vinden meer zijn.

Vol-schoon inderdaad. Echter nog geen vol-zwaar akkoord dat de finale wordt van menig half-opstandig, half-berustend of diep-religieus wedervaren. Het is nog steeds de tijd waarin de dichteres, ten zeerste ontvankelijk voor de dingen rondom haar, met welgevallen, de vele akkoorden beluistert die oude, geliefde melopeën oproepen. In Gabriëlle Demedts, de naar het lichaam gelouterde, maar levend in haar diepste wezen, voltrekt zich de afstand van de schone droom naar een harde werkelijkheid. De tweesprong van het onbestendige lief en leed is de grondtoon van het prachtig gedicht in zijn zeer juiste titelopgave Mijn Vaderland, het afscheid aan wat wàs:

Wat is het dat mij immer doet keren

naar dat zó verre kindergebied,

van waaruit ik toog blij en vermeten,

de oren vol van een wonderlijk lied.

O het spel van mijn eerst beleven,

dat zonder licht of donkerte was,

gelijkvloeiend en teder:

als het wuiven van palmen,

als de zachte deining van jong vlas.

Ik keer terug, maar voorgoed verloren
is het hart van het kind,
ik keer terug, door 't leven verworpen,
verlatend de mens, mij zo bemind.

Geheel vanzelf sprekend is voor allen
mijn doelloze gang aan 's levens rand.
Maar die de gang gaat kwelt het bedenken:
waar ergens begint mijn vaderland?

De eerste fase in het leven van Gabriëlle Demedts, behoort tot het verleden. Wie is thans deze vrouw, fysisch getekend, maar rijker dan wie ook omwille van haar oorspronkelijk dichterschap? De betekenisvolle titel van haar tweede bundel laat aan duidelijkheid niets te wensen: zij is Een twijg in den wind (1939).

De artieste bewijst uit het hout van de ware begenadigden gesneden te zijn: de poëtische taal: het preciese, het on-middellijke, het enig-juiste woord is het onvervreemd bezit van deze vrouwelijke kunstenaar. Dit formele is niet een verworvenheid zonder meer, maar een waarachtigheid. Een wezenlijkheid evenwel die, op een eerste zicht, allerminst strookt met hetgeen we zouden heten: levensaanhankelijkheid, levenswaarheid, liefde tot het leven. Lees of herlees het wrange vers Vergaan waarin de enerzijds naar het volle leven hunkerende, doch anderdeels ontgoochelde vrouw zich naar het verleden keert, verkondigend dat iedere droom een waanbeeld is. Eén onverdeeld ogenblik ziet Gabriëlle Demedts zich in de volledige mens geprojekteerd, en omgekeerd, en dan:

De hoge sterren vinden het klein,
snel gaat de wind mijn wanen voorbij,
ik zoek wat toch verloren zal zijn;
van schreien vervuld is 't kind in mij.

Of de dichteres ooit tot sprakeloosheid moet komen? Men zou het vermoeden, maar de eeuwige mens lééft in haar, het eeuwige dat ze niet verloochenen wil, het aardse dat ze niet vergeten of vernietigen kan, en zonder de minste zweem van patetiek, veeleer volkomen gaaf, haast spottend-sereen - ware er niet die hoge, volwaardige ernst - is het onmeedogend slot van het Rilkeaanse vers Ter rust gelegd:

Nu graaf een graf en leg dit lijk

blijvend te vergeten.

Laat den liefste weten

't verheugend nieuws van deze rust.

[p. 270]

De slotzin is haast een jubel! Dergelijke - sublieme! - waan-van-één-dag is niet zeldzaam in de poëzie van Gabriëlle Demedts, al ontgaat het de genieter van de kunst dezer bevoorrechte niet dat voor de vrouw in de artieste, bezitster van een gerijpt gemoeds- en zieleleven, dit bestaan ongunstig is. In dit verband kan men verwijzen naar een - o.i. vaak té nadrukkelijk verwoorde - matheid, moedeloosheid in dit, in zijn diepe sporen, geremde leven. De ontroerbaarheid echter is, en blijft steeds, een frisse, een natuurlijke, een aanvaardbare, in hoofdzaak de tere gebieden van ziel en zinnen bestrijkend, dit alles doorhuiverd van hetgeen men levenswijding heet, vertolkt in volgend, volschoon kwatrijn:

Ik zie dat mijne handen beven,
mijn pols klopt onnodig zo vlug,
onnodig ontroert mij het leven,
ik zou best naar mijn oorsprong terug.

Men zal het graag erkennen: het vers van Gabriëlle Demedts is op-en-top klassiek en, spjjts de doorlopende mineur-toon, innige, doorvoelde levenskunst. En al denken wij er niet aan te beweren dat de dichteres zich, voorbedacht, zonder meer vermeit in een spel van ontroeringen wat dan wel enigszins behaagziek zou aandoen, toch lijkt het altijd dieper-kerven niet steeds verantwoord, we zouden zeggen: geforceerd. Affirmatief is Gabriëlle Demedts - alvast in haar eerste bundels - zeer zelden, omdat zij het vermag de innerlijke tweespalt uit te spreken zonder haar toevlucht te moeten nemen tot een uiterlijke bewogenheid of spektakulaire taal. Het bestendig vertolken van het subliemsmartelijke stelt de lezer wel eens voor een vraagteken, waardoor hij vaak het raden heeft naar het waarom van het voortdurend duel binnen-in. Haar innerlijke nood is veelal in een strak gedicht vervat, vandaar dat haar vers zelden luidruchtig, eerder koel is omdat zij, de vrouw in de artieste, voor zichzelf sprekend, er steeds op bedacht is de afstand tussen haar en de lezer te bewaren.

Ten jare 1940 verscheen haar derde dichtbundel Morgen is alles uit waarvan de titel, voor wie Gabriëlle Demedts niet kent, wel erg onduidelijk moet zijn. Voor degenen echter die het voorrecht genoten de dichteres van nabij te kennen, laat de inhoud, aan waarachtigheid, niets te wensen over. De bundel heeft o.i. de waarde van een belijdenisdokument. Men versta ons evenwel niet verkeerd. Voorzeker: dit strikt-nominatieve of het allerpersoonlijkste aksent, dat o.i. steeds het subjektieve en relatieve in zich sluit, is in het dichtwerk van iemand als Gabriëlle Demedts geen belijdenis-poëzie zonder meer.

In de bundel Morgen is alles uit, luidt het devies bezinning. Wie dit laatste niet achterhaalt, hoedde zich voor een obstinaat misverstand, wijl de gedichten, in hoofdzaak, diep-ingewortelde onzekerheden vertolken, onzekerheden die de dichteres tot feiten opdrijft en, haar obsederend, van de ene in de andere wereld jagen. De wereld van liefde, de wereld van innerlijke kwellingen, reikhalzend ten slotte naar een wereld van bezinning en serene rust. De bundel Morgen is alles uit is eensdeels als een kruitdamp waarvan de wolken glanzend wit van felheid of grauw van menselijke, broze droombeelden zijn; anderzijds vertolkt de dichteres de hunkering naar de bevrijdende vrede die ieder strijdend individu nastreeft. Maar er is ook het eeuwig instinkt dat in de impulsieve vrouw de heerlijk-verblindende, interne tweespalt verraadt. Het vrouwelijke wezen in Gabriëlle Demedts, de kunstenares, spreekt zich, zonder een schijn van pose, in schone, edele hartstocht uit. Maar steeds primeert de bezinning, en is het de artieste die het gevoel leidt omdat de vrouw veel meer zeggen wil, de vrouw die één ogenblik de weelde van droom en daad nastreeft, en dit eeuwig-vrouwelijke opbiecht, niet met de floersstem der ondoorgrondelijkheid, maar echt en vol zoals eenmaal Hadewych haar onstuimighe Minnaer aansprak.

We zeiden het reeds dat het de kunstenares is die de vrouw leidt. Vandaar dat we de formule in vele gedichten uit de bundel Morgen is alles uit, niet altijd gelukkig heten. Als bemiddelaarster tussen haar - de vrouw - en de minne, treedt te gemakkelijk, en we vermoeden terecht met opzet, de bevoorrechte op. Vandaar een willekeur die de poëzie-minnaar niet dadelijk bijtreedt. Want willekeurig lijkt het ons dat Gabriëlle Demedts de huivering van de diepe hunkering tot een surrogaat verwekt in volgend kwatrijn uit het gedicht Maannacht:

Hoe zouden wij anders dan wikken en wanken,
zo onzeker, verlangen naar zekerheid,
naar iets dat eindelijk is wat het schijnt,
iets wezenlijk schoons dat nimmer beëindt.

Ook die willekeur waarvan de dichteres zich ten zeerste bewust schijnt, wil zij, kan zij niet onuitgesproken laten. Doch anderzijds: met hoeveel méér nadruk geeft dit mensenkind het beven van een ademhalen prijs in het aangrijpend slot van geciteerd gedicht:

Wij heffen bewogen 't beschaduwd gezicht
getroppeld als vogeltjes saam in wat licht
en hopen voor eeuwig bij elkaar beland
wijl reeds ons omstrenglende hand zich ontspant.

Eerst zes jaar later, in 1946, verscheen de bundel Verloren thuis. Bepaalde gebeurtenissen inspireerden de dichteres tot het schrijven van enkele verzen die tot de schoonste behoren uit haar tot-nog-toe gepubliceerd oeuvre. In 1943 was haar vader overleden, het jaar daarop verliet zij de ouderlijke hoeve te St. Baafs-Vijve voor Oostrozebeke en landde ten slotte, in 1945, te Waregem

[p. 271]

aan. De kerngedachte dezer gedichten is vanzelfsprekend het heimwee naar de verloren thuis, de herinnering aan wat voorbij is. De toon is elegisch, er is de werkelijke behoefte de innerlijke ervaringen, via het schamele woord, uit te spreken. Het is echter veel méér dan mededelingspoëzie, wel degelijk het vastleggen van het ogenblik. Van groot belang lijkt ons, in dit verband, de verklaring die Gabriëlle Demedts ons deed in verband met haar poëzie: Met het schrijven van gedichten ben ik pas op vijf-en-twintigjarige leeftijd begonnen. Het heeft voor mij dan ook nimmer de naam van pogen of oefenen gehad, het was en is geen spel. Al zal het wel, uit al die verschillende bestanddelen waaruit de mens bestaat, opgebouwd zijn. Dus óók het spelelement, de zin voor klank en droom en beeld, wat een zekere omfloersing en afstandnemen teweegbreengt; hoe naakt, en wars van het mooi-dichterlijke, wij het, op het ogenblik van het schrijven, ook menen te verwoorden. Het heeft me soms bevreemd dat ik het niet beproefd had het ‘volkomen’ ogenblik vast te leggen. Ik bedoel: de nacht waarin men, haveloos en vergeten, om God strijdt zonder God. In een leegte die men misschien ‘hel’ zou kunnen heten, met een ten uiterst bewust bewustzijn. Waarom toch schrijf ik poëzie? Ter zelfbevestiging? Om een echo op te roepen? Gedreven door het heimwee van een gevangene? Het is dit alles samen, en méér. God betere het zo er ook nog hoogmoed bij te pas komt, en geve het genadelijk de naam van: hoge moed.

Uit de bundel Verloren thuis schrijven we volgend, gaaf gedicht over, getiteld Tehuis:

Liefde, ik heb u weergezien;
het bange fluistren van het hart ging over
in zaalge verrukking voor uwen tover.

Liefde, ik heb u weergezien,
in 't harde seizoen van striemenden regen,
't bekend schuiloord uwer ogen vol zegen
zoals het milde houtvuur
in mijn lieve oude thuis.

O zo blijde verrast strekten de handen
zich uit, tot vergeten banden omspanden
den warmen slag van den pols.

Zo: van oog tot oog met u,
in vrees, in zoet hopen uren en uren,
o wondend geluk, dat eeuwig mocht duren.

Ach, steeds weerhouden mij over te geven
ten goeden strijd om het algoede leven.
Toch oog in oog - dank, o gij,
eens word ik vrij, word ik vrij
mij te vlijen in den glans uwer vuren,
in mijn verloren thuis, uren en uren...

Het initiale, om niet te zeggen het hoofdtema in het dichtwerk van Gabriëlle Demedts, is de onstilbare onrust van de eeuwige mens in de vrouw. Onrust hier gelijk aan onvoldaanheid; idealisering van de geliefde; de bestendige weeklacht, vaak een diepe celloklank, om de machteloosheid die ieder individu, in zijn worsteling om het supreme levensrecht, beklemt. Die verantwoorde realiteitszin in het poëtisch oeuvre van deze begenadigde dichteres, bewijst andermaal dat werkelijke kunst de weergave is van hetgeen we leven heten. In haar verzen ligt iets onbestemds, onbepaalbaars, iets vreemds dat schoon en toch echt is, het altijd weerkerend iets dat de artieste onbevredigd laat. Walschap zei het, vele jaren geleden: Dat ‘iets’ maakt ons onrustig, het jaagt ons over en weer. We verlangen er naar, we voelen dat we 't niet missen kunnen. In al wat we schrijven zoeken we er naar. Al ons werk is maar een hunkerend grijpen naar dat raadselachtige iets... Aldus het dichtwerk van Gabriëlle Demedts. Zoals in dit van alle waarachtige kunstenaars-van-het-woord, ligt het drama van een mensenleven tussen geboorte en dood. Het leven moét nu eenmaal gelééfd worden en gelukkig de begenadigde die de juiste klank treft, de geheimtaal, waardoor hij of zij de gemeenschap dwingen de harteklop van de mens in de kunstenaar te beluisteren.

We geloven niet dat iemand juister bepaling heeft gevonden van de poëzie van Gabriëlle Demedts dan de dichter Pieter G. Buckinx, de verheven zanger van het bovenzinnelijke, waar de volmaakte technicus en metafysische kunstenaar verklaart: Hier is iemand aan het woord die weer aandacht schenkt aan de kleine intieme geluiden die dit leven omringen en dit leven wonderbaar trillen doen en vervullen met weemoed en leed. Er is een klein raadsel in deze gedichten. Er is een zich bloot geven, plots scherp en helder. Maar er is ook een zich angstvallig verbergen achter de koele woorden die haar gedicht bevolken. Vandaar die mysterieuze atmosfeer, die bekoorlijke en bedwelmende atmosfeer, die mij zeer dierbaar is. Gabriëlle Demedts bezit de verfijnde gevoeligheid van een Alice Nahon in haar zuiverste gedichten. Ook bij haar treft die zachte, soms bijna ziekelijke weemoed, het verlangen naar het onbereikbare, het pijnlijk derven van de geliefde en het tedere, het angstig wegzinken in zichzelf. Haar gedicht is niet de direkte mededeling van deze levensinhoud, het is de onrechtstreekse inhoud ervan. Door een raadsel van atmosferische elementen die tot het gebied der poëtische sensibiliteit behoren, suggereert zij deze levensinhoud.

In onze tijd zinspeelt de kritiek, te pas en te onpas, op de behoefte van de dichter aan het opbiechten van een geestelijke tweespalt, een uitdrukking die sinds Karel van de Woestijne schering en inslag is geworden. Wie het poëtisch oeuvre van Gabriëlle Demedts doormaakt, zal niet zonder huivering beluisteren de geestelijke resonans die uit de diepten van haar innerlijkheid

[p. 272]

op-klinkt, en waardoor de dichteres vaak schrijnend en schreiend, maar ongemeen-oprecht, haar interiora onthult. Vandaar ook dat even mag gewezen op de vaststelling dat haar vers niet puur-poëtisch, niet dichterlijk om het dichterlijke wil zijn. De dichteres misbruikt de poëzie niet en van een precieus woordspel, in tegenstelling tot meer dan één harer tijdgenoten, is geen spoor bij haar te ontdekken.

Ten slotte zal hier of daar een lezer voor zichzelf de vraag stellen: waar blijft het religieuze in de kunst van Gabriëlle Demedts? We antwoorden: het volledig werk van deze dichteres is doorademd van de godsdienstige gedachte als belééfde realiteit. De kunstenares zal wel de laatste zijn om de naam van God ijdel te gebruiken of zich aan een religieuze fabrikatie te buiten te gaan, hetgeen nog geenszins zou pleiten voor een godsdienstige dichteres, omdat vroomheid of geloof in de hogere levenswaarden niet volstaat om zich als een religieus artiest aan te dienen. En toch is de kunst van Gabriëlle Demedts, in haar geheel, religieus georiënteerd, méér: in haast elk gedicht is er de honger naar het Godsbeeld, het Godswezen, het Godsbezit. Meer dan één gedicht roept het beeld op van het gevecht van Jacob met de engel. Ieder individu, terend op zijn kleinmenselijkheid, en dit laatste met zich dragend, ontkomt niet aan de worsteling van goed en kwaad, van geestelijk genot en menselijke zwakheid. Ligt dit alles niet ten grondslag aan het eeuwig verlangen, en verlangend grijpen naar het onbestemde dat we geluk heten?

Het funktioneel tema in de dichtkunst van Gabriëlle Demedts is het leven zelf. Niemand zal ontkennen dat meer dan één gedicht een eerlijk-durvend zelfgesprek is, een zelfondervragen, een samen-spannen van problemen en gevoelens die ieder mens beroeren. De poëzie van deze kunstenares vertolkt een vol en diep akkoord.

louis sourie

Bio-bibliografie

Demedts, Gabriëlle, geboren te Sint Baafs Vijve op 11 juni 1909. Behoort tot een aloude boerenfamilie die sedert honderden jaren in de geboortestreek is gevestigd. Een harer voorouders kwam in 1626 op de hofstede waar zij het levenslicht zag. Van jongsaf had zij veel belangstelling voor muziek. De gevolgen van een kinderverlamming, opgedaan in haar eerste levensjaar, beletten haar echter zelf muziek uit te voeren. Daaraan is het te wijten dat zij zich tot de poëzie heeft gekeerd om haar innerlijk leven te vertolken. Thans woont Gabriëlle Demedts te Waregem, Stationstraat 28, waar zij in het boekhandelsbedrijf werkzaam is. Zij is de zuster van de Vlaamse letterkundige André Demedts.

Werk: Een gevangene zingt, 1937; Een twijg in den wind, 1939; Morgen is alles uit, 1940; Verloren thuis, 1946.

[p. 273]

PODIUM (RODENBACHSPEL 1956)
ONTWERP VAN ARNO BRYS
(foto Lefere)