West-Vlaanderen. Jaargang 5

[p. 256]

Aspecten van het katholiek literair reveil

Van nature hebben wij geen gebreken, schreef de oude Goethe, die niet tot deugden, en geen deugden, die niet tot gebreken kunnen worden. En, zo vervolgt hij niet zonder ironie, die laatste zijn juist de bedenkelijkste. - In het katholieke réveil van de laatste halve eeuw hebben die deugden hun volle maat kunnen geven. Vele fijnbesnaarde naturen bezaten de kracht niet, om de nodige humor voor hun situatie op te brengen, en zo ontstonden heel wat nutteloze grote of kleine tragedies.

Gedurende de eeuw van de Aufklärung was een gelovig katholiek in de literaire wereld een bijna even zeldzame als belachelijke verschijning. Gedurende de eeuw van het positivisme was hij eerder een verrassende, vaak bewonderde, doch zelden toonaangevende figuur.

Uit de huidige literatuur is het Katholicisme als exponent niet meer weg te denken. Het réveil, dat in het laatste kwart van de vorige eeuw in Frankrijk een aanvang nam, werd een Europees réveil. Het katholieke geloof, de katholieke levensbeschouwing, het katholieke zondebesef en verlossingsbewustzijn, zijn louteringsleer en spiritualiteit, zijn niet alleen uit de moderne literatuur niet weg te denken, zij zijn er toonaangevend in, zij schenken haar eerst haar ware diepgang. Nu is een louter materialistische roman van hoog literair gehalte eerder zeldzaam, ongeveer zoals vóór een eeuw een roman gewijd aan spirituele problematiek. En men kan reeds essay's schrijven over de priester als held (in de Aristotelische zin van het woord), en niet meer als caricatuur, in de moderne letterkunde en zelfs in het werk van een bepaald auteur. De katholiek werd niet alleen opnieuw een volwaardig burger in de republiek der letteren, hij werd er een patriciër.

Nu behoort het tot onze rechtmatige gewoontes, een dergelijke evolutie geprojecteerd te zien tegen een grootse achtergrond: de zending van de Kerk in de wereld, de eeuwenoude strijd tussen goed en kwaad, tussen het Evangelie en de machten van de duisternis. Een visie, die wij zouden kunnen noemen de Ignatiaanse visie uit de beroemde meditatie over de ‘Twee Standaarden’: langs de éne zijde Christus, langs de andere Satan, beiden krijgers wervend en hun boden uitsturend om de harten der mensen te winnen. En in het uitgebreide rijk der literatuur, waar de machten van de duisternis de kinderen van het licht een tijd lang hadden verdrongen, wisten dezen na een hard doch zegevierend offensief weer de plaats te veroveren, die het Katholicisme toekomt.

De historische werkelijkheid beantwoordt echter niet aan deze machtige visie. Hoe waar zij ook mag zijn op andere gebieden, zij gaat niet op voor de evolutie van de katholieke letterkunde in de laatste halve eeuw. De werkelijkheid was ànders dan wij het ons met deze mooie voorstelling zouden willen doen geloven. En het is misschien goed, dat wij die werkelijkheid met de nodige oprechtheid en nederigheid leren inzien.

Hoe de katholieken van nagenoeg alle landen er toe gekomen waren in de literaire wereld, zo al geen paria's, dan toch bepaald tweederangs burgers te worden, ligt buiten het bestek van deze nota's. Het gaat hier over hun bevrijding uit deze inferioriteitspositie en over de strijd, die hun opnieuw een ereplaats in de literatuur heeft veroverd. Want dat zulks niet zonder strijd kon gebeuren, kan men zich licht voorstellen. Voor menig schrijver, die tegen katholieken voor een katholieke literatuur moest strijden, betekende dit een geestelijke marteling en een verscheurend innerlijk conflict, waarvan de vreedzame oplossing soms heel het leven uitbleef.

Mocht de niet-gelovige ontwikkelde samenleving van onze eeuw al vijandig staan tegenover het Katholicisme, dikwijls genoeg heeft zij een katholiek meesterwerk om zijn literair gehalte geprezen vóórdat de katholieken het hadden opgemerkt, en menigmaal moest de waarde van een katholiek auteur door andersdenkenden aan zijn geloofsgenoten gereveleerd worden; wat niet wil zeggen, dat deze ‘profane’ wereld ooit bereid werd gevonden om een bepaalde productie tot meesterwerk uit te roepen omdat zij katholiek was, hoezeer ook de schrijver zijn gelovige bezieling en oprechte intentie voor literaire kwaliteiten mocht houden.

De hele situatie kan worden samengevat in één voorbeeld, zo duidelijk, dat het een typisch, om niet te zeggen klinisch, geval mag heten: het stuk Shadow and Substance van Vincent Carroll voert Ierse priesters ten tonele. In menige Ierse provinciestad werd het stuk verboden, omdat het een aanslag betekende op de priesterlijke waardigheid; toen het te Rome werd opgevoerd, verklaarde Z.H. Paus Pius XII in zijn lofspraak dat wij meer katholiek toneel van dit gehalte nodig hebben. - Helaas niet alle katholieke schrijvers van waarde beleven het geluk, door een zo hoge instantie het zwijgen te zien opleggen aan de betweterij van de locale inquisitie.

Doch ook de beste katholieke schrijvers blijven mensen, en bij hun pogen om hun geloofsgenoten uit de beklemming van een cultureel ghetto te halen, kunnen zij zich vergissen. In dit geval wacht hun de pijnlijkste behandeling, die voor een gelovige denkbaar is: terwijl

[p. 257]

het kerkelijk gezag zich er toe beperkt, een bepaald werk om zijn strekking of vergissing te veroordelen - waardoor de schrijver wordt terechtgewezen en tenslotte geholpen in zijn zoeken naar nieuwe oplossingen -, laten de onvermijdelijke critici en haters van nieuw leven onder zijn geloofsgenoten de kans niet ontsnappen, om zijn persoon, zijn hele werk en zijn hele streven verdacht te maken.

Dit was het drama van de réveil-beweging in Duitsland. Achteraf gezien is het voor eenieder duidelijk, dat zonder de beweging rond Hochland, in 1903 door Carl Muth gesticht, de katholieke literatuur in Duitsland nooit de ontplooiing en bloei zou hebben gekend, waarop men thans fier gaat. Muth, zijn naam waardig, had kort vóór de eeuwwende, met een paar essay's: Steht die katholische Belletristik auf der Höhe der Zeit? en Die literarische Aufgaben der deutschen Katholiken, zijn geloofsbroeders vóór het dilemma gesteld: - ofwel hebben de katholieken nog een antwoord te bieden op de vragen van deze tijd en een oplossing te vinden voor haar problemen, maar dan moeten zij ook de taal van de tijd leren, dan moeten zij die ook als katholieken mee-denken en leren begrijpen, - ofwel houden zij zich veilig aan de oude vormen van hun christelijke traditie en denkwijze, maar dan betalen zij hun geborgen zekerheid ook met het verzaken van hun plicht, de moderne cultuur met katholieke geest te doordesemen en te hervormen, dan maken zij de kloof tussen henzelf en de evoluerende cultuur van hun tijd definitief, m.a.w. dan verkiezen zij voorgoed te leven binnen de muren van het geestelijk ghetto, dat zij uit defensie en angst voor het leven rond zich hebben opgetrokken.

Vanaf het begin had Muth klaar ingezien, dat de antagonistische elementen, die een katholiek renouveau belemmerden, niet uitgingen van een oppositie door andersdenkenden, doch van verlammende factoren binnen de katholieke gemeenschap. Hochland stelde zich tot doel, de katholieken uit hun ghetto-mentaliteit en ghetto-positie te halen.

En hierbij zien wij het merkwaardige fenomeen, dat zich ook in Nederland zal herhalen: de zoekers naar vernieuwing in de literatuur vonden contact met de zoekers naar vernieuwing in het theologische denken. Uiteraard schijnen die twee klassen van schrijvers allesbehalve voorbestemd om een broederschap te vormen. Het feit, dat beide groepen elkander zochten en vonden, is alleen te verklaren uit de felheid, waarmee zij door de welmenende ghetto-verdedigers werden bestreden. Jonge leraars uit Tübingen, Würzburg, München, enz., bekeerlingen, theologiestudenten, literatoren en historici, die allen naar vernieuwing zochten, ontmoetten elkander in de Hochland-beweging. Maar hun Reform-Katholizismus had voor velen een ketterse bijsmaak, al heetten die jonge schrijvers ook Peter Dörfler, Philipp Dessauer, Konrad Weiss of Enrica van Händel-Mazetti.

Juist in deze strijd, die de volle zwaarte en tragiek van het leven deed aanvoelen, die noopte tot bezinning en overweging, ontstond in Duitsland een religieuze literatuur van een gehalte, dat door geen enkel ander land werd geëvenaard: naast Bernhart mogen de namen van Lippert, von Hildebrand, Guardini, von le Fort volstaan om even aan de rijkdom er van te herinneren. En toch vermocht het werk van de grote katholieke schrijvers, die in de zeventiger en tachtiger jaren geboren werden, niet door te dringen tot de massa van hun geloofsgenoten: de eerste wereldoorlog was nodig, om de zorgvuldig opgerichte schutsmuur rond het katholieke ghetto neer te halen, de oogkleppen af te rukken, en de katholieke gemeenschap op de ruïnes van een illusie te doen ontwaken tot haar reële positie en roeping in de moderne cultuur.

Opzettelijk werd hier ter illustratie een moment geschetst van de strijd voor het scheppen van een volwaardige katholieke literatuur in een ander taalgebied dan het onze. Om niet al te zeer de kleine hartstochten te wekken in een wereld, waarmee men overigens voldoende vertrouwd is, mogen een paar opmerkingen over het eigen taalgebied volstaan.

Over Nederland in de eerste decennia onzer eeuw geeft Prof. Asselbergs de vinnige samenvatting: ‘De katholieke belletrie ontwikkelt er zich in een gedurig conflict met de katholieke boekrecensenten, die zich geroepen voelen, het volk te behoeden tegen de schadelijke invloeden van de profane literatuur.’

Het grote orgaan van de katholieke literaire herleving, Van Onzen Tijd, in 1900 gesticht, kon bestaan dank zij de collaboratie van katholieke leken uit het protestanse Noorden; het katholieke Brabant liet de beweging onverschillig of met afkeurende blik aan zich voorbijgaan. Al de Italiaanse tact, beweeglijkheid en onbevangenheid van een Maria Viola was er voor nodig, om de strijd voor de literaire emancipatie der katholieken tegen de katholieke bewustzijnsverenging zonder bitterheid of ontmoediging door te zetten. Haar man, de schitterende erudiet en causeur De Klerk, slaagde er in, zijn vitaliteit en goed humeur in zijn levenwekkende zending onaangetast te bewaren, als hij tussendoor maar eens zijn toorn kon luchten tegen de satanspummels, die zich voor Gods vlegels houden.

Doch de artistieke begaafdheid en het hooggestemde idealisme van deze schrijversgeneratie gingen niet altijd samen met het verheugend bezit van een combatieve en weerstandskrachtige persoonlijkheid. Meer dan één van deze kunstzinnigen had schitterend kunnen weerstand bieden aan alle aanvallen van andersdenkenden, maar kon de energie niet opbrengen om, geïsoleerd, het hoofd te bieden aan de aanvallen van zijn geloofsbroeders. Dat Theo Molkenboer, verbitterd, in vrijwillige ballingschap te Lugano ging sterven, leeft misschien nog voort in de herinnering, maar aan figuren als aan die van de

[p. 258]

begaafde priester-essayist A. Binnewiertz, wiens grondige ontmoediging zijn jeugdige dood veroorzaakte, denkt men thans liefst niet meer terug.

Dezelfde strijd als in Duitsland bracht ook in Nederland de jonge literatoren in contact met de theologen, die er naar streefden een theologie in eigen taal te scheppen. Het feit, dat beide groepen de noodzaak van vernieuwing voelden, maakte ze samen verdacht. De Encycliek Pascendi (1907) tegen het Modernisme was zeker niet tegen de Nederlandse literaire kringen noch tegen de Nederlandse seminaries gericht, binnen wier muren geen Modernist te bekennen viel. Maar de ongelukkige naam van de veroordeelde leer gaf aanleiding tot een onbarmhartige ketterjagerij tegen alles wat zich ‘modern’ noemde of nieuw leven zocht, - een taai reactionair offensief onder de leiding van De Maasbode, die zich geroepen voelde de Nederlandse katholieken door verstarring of verstikking voor alle afwijkingen te behoeden.

In Vlaanderen lag de toestand enigszins anders: op providentiele wijze was de bloei van de katholieke literatuur in onze eeuw voorbereid door de verschijning van Guido Gezelle. Doch Gezelle's katholieke tijdgenoten in Vlaanderen schenen nog minder de behoefte aan een literaire vernieuwing te gevoelen dan hun Nederlandse broeders. Gezelle zou voor zijn milieu een aardige, vereerde priester-dichter onder anderen gebleven zijn, wiens poëtische esbattementen men vergoelijkend en niet afkeurend over het hoofd moest zien, als niet andersdenkenden in zijn werk de ideale vervulling van hun dorst naar literaire schoonheid hadden verwezenlijkt gevonden. Tegenover het verheerlijken van kunst en schoonheid als menselijke waarden stond de katholieke Vlaamse gemeenschap nog steeds enigszins wantrouwig. Cultus van de literatuur zonder stichtelijke bijbedoeling werd geduld als een noodzakelijke toegeving aan een profane wereld, maar in de grond verdacht als iets heidens. Streuvels zowel als Timmermans, de twee enige grote romanschrijvers van de eerste volwassen generatie onzer eeuw, werden aanvankelijk door de katholieke critiek meer aangevallen dan gesteund, maar hun krachtige persoonlijkheid, vol levensen scheppingskracht, voorkwam dat zij daardoor te sterk uit hun evenwicht en hun goed humeur werden gebracht. Het heeft overigens lang geduurd, voordat zich in Vlaanderen het probleem van de katholieke roman even acuut stelde als b.v. in Frankrijk. Om de eenvoudige reden, dat geen eigenlijke romans werden geschreven: de roman als ziels- of gewetensconflict bleek lang boven of buiten de mogelijkheden van de Vlaamse schrijver te liggen; wij kregen dan ook eerder natuur-romans of heimatliteratuur in romanvorm, uitbeelding van de mens als natuurkracht in epische grootheid, of psalmen op het leven vol stralende uitbundigheid. Zo sterk, dat buitenlanders vooraf reeds op de wetenschap zijn ingesteld, dat ze in de Vlaamse literatuur niets méér moeten zoeken.

Thans bezit Vlaanderen één groot schrijver van katholieke romans, wiens werk op het peil staat van de grote Europese roman (of liever ‘stond’, want sinds zijn geloofsafval is in verscheidene van zijn werken een zekere benepen vooringenomenheid binnengeslopen, die ze niet meer voor wereldfaam in aanmerking brengt): Gerard Walschap. De hartstochtelijke polemiek rond zijn figuur is nog verre van geluwd en wij willen ze hier niet opnieuw doen opflakkeren, noch beweren dat zijn werken allemaal lectuur zijn voor onderontwikkelden. Maar nu zijn geromanceerd oeuvre een zeker historisch overzicht toelaat, zijn er enkele dingen, die eens gezegd moeten worden sine ira et studio. Wij noemden hem niet: een groot katholiek romanschrijver, maar: een groot schrijver van katholieke romans. Zijn helden mogen op de rand van het pathologische bewegen, het mogen sexueel geobsedeerden, tobbende twijfelaars of geniepige vromen zijn, ofwel simpelen van hart en van geest, vol goede wil, meegedreven in de enge mentaliteit en atmosfeer van een provinciestadje, hun geschiedenis zou enkel de beschrijving vormen van gevallen, zij zou nooit roman worden, zonder de aanwezigheid van het Katholicisme. De elementen van een katholiek levensinzicht en -bewustzijn in het geweten van Walschap's figuren, misvormd soms en fragmentair zoals ook in het werkelijke leven, maken van hun geschiedenis een innerlijk conflict, een strijd, een roman. Eénmaal heeft Walschap een roman willen schrijven, waarin de held bevrijd was van alle vooroordelen van het Katholicisme, van zijn zedewet, zijn gewetensangsten, schuldbewustzijn en verwachting: Houtekiet; men kan dit boek een bevrijdende hymne op het vitalisme noemen, of het machtige epos van de paardrift, maar geen roman. Walschap's helden houden nu eenmaal op, een innerlijke geschiedenis te hebben, een innerlijke strijd vol spanningen, wanneer zij van hun katholiek bewustzijn worden ontlast, wij zouden mogen zeggen geopereerd, want zij verschijnen daarna werkelijk als mensen, die iets essentieels missen, die een amputatie in hun persoonlijkheid ondergingen. En had Walschap zelf intussen de Kerk verlaten, in zijn volgende werken keerde hij terug tot een specifiek katholieke geestelijke atmosfeer. De herhaling van zijn afscheiden aan de katholieke gemeenschap, waarbij zijn laatste Salut van zoveel uitzichtsloosheid en ontreddering getuigt, doet denken aan het eindeloos afscheid-nemen van een héél oude liefde, waarvan de mens niet meer loskan, zonder dat iets breekt in het diepste persoonlijke leven. De Kerk heeft nooit positie genomen tegenover de romans van Walschap. En het jammerlijk-kleine van het hele geval is niet alleen, dat de schrijver op onverklaarbare wijze de persoonlijke opinie van enkele geestelijke critici voor het leergezag der Kerk verwisselde, maar dat deze critici, die hem tot zijn geloofsafval - althans indien wij de

[p. 259]

auteur goed begrijpen - hebben geholpen, zo al niet gedreven, moesten toeschouwen hoe in de ogen van velen hun critiek juist door deze treurige gebeurtenis het karakter kreeg van een grondige veroordeling, karakter dat zij niet had uit zichzelf. Voor talrijke, ook gevormde katholieken werd Walschap's daad bijna onvermijdelijk tot een bevestiging a priori van het anti-christelijk karakter van zijn oeuvre. In een emotioneel zo geladen situatie veronderstelt rechtvaardigheid en objectiviteit van oordeel een vrij heldhaftige en dus eerder zeldzame helderheid van geest. - De hele geschiedenis bracht ons, in het klein, een herhaling van wat in andere landen gebeurde bij het begin van deze eeuw.

Hoe anders was de reactie van de Latijnse schrijvers tegenover dezelfde moeilijkheden, in een zo mogelijk nog bekrompener milieu dan wij in het Noorden ooit hebben gekend! Om slechts bij één voorbeeld te blijven: als ooit een man het recht had, ontmoedigd te worden, dan was dit wel Giovanni Papini, die, na zijn bekering, door zijn vechtlust al heel vlug herrie veroorzaakte temidden de zalige rust van de toenmalige Toskaanse schaapstal en door zijn aanstekelijke onbevangenheid tegenover het leven het zwart schaap werd van een aan cultuur-phobie lijdende kudde.

Maar falen en zich vergissen betekende voor hem juist wat het was, nl. falen en zich vergissen. Op verheugende wijze ontbrak het hem aan de bij ons meer voorkomende bijna vrouwelijk overgevoelige trek, dat schrijvers zich totaal verongelijkt, verworpen, miskend en veroordeeld achten, wanneer niet àlles wat ze schrijven voor volmaakt en onberispelijk wordt gehouden. Er is iets zo echt, zo verruimend, zo zegezeker, en zo werkelijk katholiek in de triomfantelijke strijd van het Italiaanse katholiek-literaire réveil, dat wij ons zouden gaan afvragen, of in de engheid van onze grauwe landjes niet een laatste rest protestantisme of jansenisme de katholieke levenszin heeft aangetast. Tegenover de uitbundige en lachende loyauteit van deze Zuiderse schrijvers denken wij onwillekeurig aan de katholieke dichter bij uitstek, Dante Alighieri, die er niet voor terugschrok een paar van zijn persoonlijke vijanden onder de pausen en bisschoppen in de hel te stoppen. Het argument, dat een dergelijke onbevangenheid in de middeleeuwen wel geoorloofd was, maar dat het in de huidige situatie, nu zovelen tegenover de Kerk vreemd of vijandig staan, bepaald verkeerd of op zijn minst inopportuun is, wordt wel algemeen aangewend, maar is daarom nog niet steekhoudend. Het gezag van een natie wordt niet verhoogd door de chauvinistische prikkelbaarheid van haar burgers, die hen er toe drijft geen nationale tekortkomingen te erkennen, of dan toch ze zorgvuldig te verbergen en te verzwijgen om het prestige niet te schaden. Het effect van zulk een houding is gewoonlijk het tegenovergestelde van het bedoelde. In alle enigszins op zichzelf gesloten kerkelijke gemeenschappen bestaat dezelfde neiging: zij mogen geen gebreken hebben, of zo er al zijn - wat toch vanzelfsprekend is in ieder uit mensen bestaande groepering -, dan streeft men er naar ze zorgvuldig te verzwijgen zonder ze ooit openlijk te willen bekennen of er ronduit mee voor de dag te komen, dit om het moreel gezag en het prestige van de gemeenschap niet te ondermijnen. Niet alleen in onze tijd maar in alle tijden zal een dergelijke houding het gezag uiteindelijk helaas meer kwaad dan goed doen. Niets stoot zo af, als onuitgesproken zelfgerechtigdheid. Niemand minder dan de grote bekeerling en schrijver Johannes Jörgensen zou het ons uit eigen ervaring kunnen mededelen. Zijn hele leven heeft hij gepolemiseerd, op schitterende wijze de apologie van zijn geloofskeuze en van de Kerk gehouden zonder ooit de minste invloed op zijn landgenoten te krijgen. En toen hij aan het eind van zijn leven bekende, dat het één falen, mislukking en ontmoediging was, toen hij alle zorgvuldig opgehouden façade, alle zelfgerechtigheid liet varen, won hij opeens het hart van het verheidenste Denemarken en ontstond onder zijn invloed een stroom van belangstelling voor zijn diep religieus werk en begrip voor het geloof dat hij beleed.

Daarom is het goed dat wij, bij alle fierheid over de bloeiende herleving van de katholieke literatuur in een wereld, die zich van het Katholicisme had afgewend, ons er van bewust blijven, dat haar strijd voor levensmogelijkheid, erkenning en ontplooiing, niet tegen deze wereldse wereld moest worden uitgestreden, maar tegen de bewustzijnsverenging en angst voor het leven van geloofsgenoten. Nu het indrukwekkend oeuvre van zoveel schrijvers - denken wij aan Graham Greene, Georges Bernanos, Sigrid Undset of François Mauriac - als een monumentaal getuigenis van katholieke cultuur in de literaire wereld gevestigd staat, doet de polemiek, die zich eenmaal rond hun werk heeft ontsponnen, belachelijk aan. Maar het blijft één van de grote ervaringen van het leven, dat ervaring zo zelden wijzer maakt, en zéker ervaring van anderen. In elke gemeenschap zullen mensen gevonden worden, die menen eeuwige waarheden te beschutten wanneer zij bestaande vormen verdedigen. Het nieuw leven overwint tenslotte, doch vaak slechts na een pijnlijk conflict; de schrijvers, die zich er voor inzetten, moeten bereid blijven tot zware offers, zij moeten het onbegrip verwachten van juist diegenen, die eenmaal vanzelfsprekend fier zullen gaan op hun werk als op een eigen verdienste. De echte kunstenaar, wiens roeping het is nieuwe tijdelijke vormen te creëren waardoor de eeuwige waarheden stem en gestalte krijgen voor een bepaalde eeuw, is bereid tot een lange, eenzame strijd voor de gemeenschap, die door zijn werk mondig zal worden voor haar menselijke en christelijke taak, - ook al stelt zij zich aan als een koppig schoolkind of als een oude verstokte laudator temporis acti.

a. deblaere s.j.