West-Vlaanderen. Jaargang 5

[p. 180]

Lotsbestemming van een jong gestorven genie

Wen die Götter lieben...

Toen Rodenbach in de vierde latijnse was sprak Verriest zijn bekende rede uit: Eertijds heeft er een volk bestaan... Hij besloot aldus: Gelijk het bloed springt uit het hart en vloeit door geheel het lichaam, zou Roeselare moeten 't herte zijn van den Vlaamschen opstand en zijn gevoelen, leven en vier zenden door heel Vlaanderen.

Er zucht een volk zijn zwanenzang dacht Rodenbach toen hij nog te Roeselare college liep. De omgang met Vlaamsvoelende leraars, met Verriest vooral, hadden hem uiterst gevoelig gemaakt voor de verwording waaraan zijn volk te gronde liep. Verriest had Rodenbach onbewust in staat gesteld zichzelf te erkennen. Het volk, dat eertijds hier bestaan heeft en aan wiens grootheid Verriest door zijn sprekerstalent weer gestalte had gegeven, werd voor Rodenbach de paradijselijke norm, waarvan dit volk zich weer bewust moest worden. Verriest's visioen van onze gouden eeuw werd voor Rodenbach programma en levensdoel. Rodenbach is het zonnekind van Verriest.

Rodenbach noemde zichzelf en zijn vrienden Blauwvoeten. Blauwvoeten zijn vogels, die alleen als voorboden van heftige storm aan land komen. Ook Rodenbach kondigde storm aan en reeds toen de Grote Beroeringhe in het college te Roeselare losbrak, was de naam van Rodenbach als een manifest, als een strijdkreet in de Vlaamse beweging. De ophitsende romans van Conscience waren verboden, de Lutgardis-prentjes moesten verdwijnen, Devos en andere medestudenten werden doorgestuurd, maar de geest van een noodzakelijke revolutie was niet meer te stuiten. Op een souper champêtre zong men toch Vlaamse liederen, men hield de signes in en het Kerelslied, dat Rodenbach zelf gedicht had met zijn triomfantelijke leuze Vliegt de Blauwvoet. Storm op zee werd de hele nacht op onzichtbare bugels uitgeschaterd, door verborgen tongen klokkend of schuifelend geïmiteerd en tot in de slaapkamers toe met de kneukels op de houten beschotten getrommeld.

Het werd een studentikoze grap maar ook een uiting van lijdelijk verzet. De collegeoverheid noemde het hoogmoed, koppigheid, onbeschoftheid, opruierij, revolutionarisme. Spijt deze verdachtmakingen, spijt alle sankties zou het verzet zich hoe langer, hoe duidelijker aftekenen. En het zou weer Rodenbach zijn die aan deze ontvoogdingsstrijd van uit de universiteit zou pogen betekenis te geven voor altijd.

Het behoort tot een van de meest wezenlijke levenservaringen van Rodenbach dat hij het algemeen verval van zijn volk vereenzelvigde met een gevoel van persoonlijke levensonvoldaanheid. In een studentenblad schreef hij eens een dialoog waarin hij al zijn bitterheid om dit verval wist uit te drukken:

- Wel vriend, vroeg hij, wat is er aan de hand? Welke taal spreekt gij?

- Geen.

- Waarmee verhelpt gij u dan?

- Met Vlaams en Frans te radbraken.

- Hebt gij dan geen taal?

- Ik heb er een gehad. Mijn ouders hebben er een gehad. Zij hebben ze mij gestolen.

- Wie?

- Weet ik niet, wijze mannen zeker, die het land besturen?

- Van welke streek zijt gij? Waar zijt gij geboren?

- Nergens.

- Wat betekent die onzin? Gij verdient misprijzen.

- Ik zeg nergens. En misprijzen ben ik gewoon!

- En uw vader dan?

- Ik heb geen vader en geen vaderland ook.

- Waar haalt gij die dwaasheden vandaan?

- Van wijze mannen, die dat zeggen en die het land besturen.

- En hebt gij dan niets van die gevoelens die een mens veredelen?

- Bah 'k doe, ik ken een mondvol Frans.

- Gij zijt een wanschepsel of een zot.

- 'k En doe. 'k Ben een Vlaming.

Deze wezensverminking van zijn volk was Rodenbach ondragelijk. Ook later te Leuven wordt in zijn artikels en toespraken onze schande en onze hoop een telkens terugkerend argument. Studenten, binst het schooljaar leert gij Uw Vlaams. Wij hebben geen taal, wij! Men heeft ons onze taal ontstolen! Wij kunnen zelfs de Vlaamse klanken en medeklinkers niet meer laten horen. Zij vernestelen in onze fransgeworden mond.

In het voorwoord tot het Nieuw Pennoen vraagt hij welwillenden onderstand van alwie belang kan stellen in de vrije en vranke uiting ener innige verontweerdiging op het zicht der belachelijkheden... waar onze huidige beschaving van krielt.

Wanneer hij onder de hoogspanning van zijn dichter-

[p. 181]

lijke bezieling deze Excelsior-drang, dit groot-zien en ver-zien, trachtte te verwoorden dan vond hij daarvoor grandioze en gedurfde vergelijkingen, die bombastisch zouden geklonken hebben, indien zij niet zo diep overtuigd met hart en ziel waren gedroomd. Zo sprak hij op de eerste studentenlanddag te Gent als eerste opperkeurman van de Vlaamse studentenschap:

Luistert! Roeland klept en zijn trage noten verkonden: Als ik kleppe dan is 't brand, als ik luide dan is 't victorie in Vlaanderland! Hij klept, mijn broeders, en gelijk eertijds de vaderen, geschaard rond den grooten Jacob, wiens beeld daar beneden ons op de Vrijdagmarkt rijst, zo roept hij ons nu, hun onweerdige zonen, ten kampe! De kamp is dezelfde nog! 't Geldt hier nog op dezen zelfden grond, denzelfden schat van eigen zeden en gewoonten te beschutten! Roeland hoort u, mijne heeren! En het klingelende beiaardlied voorspelt U misschien later triomfgelui, als gij de victorie zult bewerkt hebben in Vlaanderland.

En hoe zei hij het? Met al de betoverende overredingskracht van zijn buitengewone persoonlijkheid. Hij had de magnetische gave door zijn hele persoonlijkheid, veel meer dan door zijn theorieën en toekomstplannen de anderen in de eigen élan mee te rukken en ze eveneens onder hoogspanning te brengen. Waar hij kwam bracht hij de koorts van zijn eigen visioenen. Ferdinand, zijn broer, tekent hem op de enige wijze waarop wij hem nu nog kunnen zien: Nog zie ik dien stralenden blik vol begeestering, telkens Albrecht zich tot de makkers keerde, het hoofd schielijk rechtend en het lichaam bewegend, in een zelfde rhythme opgeheven, wijl de vlam uit zijn ogen vlam in de ogen zijner makkers sloeg; een soort suggestie waaronder allen de Vlaamse Leeuw in koor meezongen, zodat weldra het gehele huis erbij dreunde.

Iets van deze suggestieve overredingskracht, iets van de magie van Rodenbach's persoonlijkheid is nog merkbaar in de hem zo eigene ritmiek en kadans van zijn dichtwerk. Het is een Germaans aksent, een soort Wagneriaanse schrijfstijl, hartstochtelijk maar beheerst.

Hoor, stemmen schreeuwen in de verte door de lucht
en naadren, naadren, soms verloren in 't gerucht
des storms. 't Is joelen, schetterlachen, onderwijlen
met het gebriesch doormengd van rossen in het ijlen
en wapenklanken en vervoerend hoorngeschal.
De Speremeiden rijden onder 's hemels hal.
Wij geven wilden rid door storm en wolkgevaarte.
Hun haren schijnen vlammen in de vale klaarte
die valt van tussen 't wervelen der grijze lucht.
Zij huilen van genot, en slaan in hunne vlucht
het rinklend klinkend schild met blixemende zweerden.

Rodenbach was niet alleen een leider, die de organisatie en de taktiek van deze eerste schare bewust voelende Vlamingen zo helemaal alleen en algeheel beheerste met zijn geschriften, toespraken en dagelijkse organisatiezin, hij was ook en in de eerste plaats een dichter voor wien mededeelen eene onwederstaanbare noodwendigheid der ziele is zoals hij over zichzelf schrijft in de voorrede tot Gudrun. En als dichter was hij ontvankelijk voor al het nieuwe, al het schone en ook voor al het tegenstrijdige dat de toenmalige kultuur hem bieden kon: Wagner, de Duitse filosofie, de Franse literatuur, het liberalisme. Hij heeft veel getwijfeld, hij schreef zelf dat hij een hartstochtelijke liefde had voor de twijfel maar de twijfel was de jeugd van zijn geest en die twijfels bewogen zich binnen de perken van een onwrikbaar geloof. Rodenbach heeft veel getwijfeld aan zijn vrienden, aan de mensen in 't algemeen doch nooit aan de waarheid die hij zich tot levensdoel stelde en evenmin aan de vele waarheden, waarvan Verriest hem had bewust gemaakt. Op dit stuk was hij zelfs uiterst nauwgezet. Aan een van zijn beste vrienden, Max Rooses, weigerde hij zelfs in een liberaal blad te publiceren. Ik ben dus katholiek, zegde hij. Het is te zeggen. Ik voele mij liberaal geboren, ik voele mijn gedacht overstromen van liberalisme. Mijn volkomen vrijheid achtte ik mijn eerste goed, en ik ben wel besloten mij nooit aan het is gelijk welke partij te verslaven, even min aan eenen Cercle Catholique, als aan eene Loge.

Het is het individualisme en de zelfstandigheidsdrang van de romantische Rodenbach, die hem in zijn laatste levensjaren naar het liberalisme doen toeneigen, maar niet overhellen. Wat zou hij geworden zijn? Onoplosbare vraag. Alleen wordt bij Rodenbach vanaf zijn twee-en-twintigste jaar een sterke behoefte aan orde en evenwicht merkbaar. Zijn lektuur en vertaling van de Griekse tragedies en van Shakespeare voldeden aan deze verdiepte levenswending. Op 24-jarige leeftijd had Rodenbach haast op eigen kracht een universele kultuur verworven. Hij was een Europeëer geworden om een Vlaming te kunnen zijn.

Vooral deze evolutie in de organisatie van zijn subjectief leven verraadt Rodenbach's ongewone aanleg, die men terecht en zonder overdrijving een geniale aanleg noemen kan. Is het niet de levenstaak van een genie alle banden te doorbreken en alleen, doorheen alle onzekerheden zijn eigen weg en waarheid te durven zoeken? In zijn voorrede tot Gudrun heeft Rodenbach deze zijns- en zienswijze verwoord: Weg dus met die doode en doodende wetenschap in zaken, waar men een ontwikkelend leven hoeft! Weg met de poësis van reminicenzen... weg met de reminicenzen-tale! In diezelfde proloog zinspeelt hij op deze onzekerheden als op het geestesklimaat, waarin zich elke geniale aanleg moet ontwikkelen.

De dichter droomt en pegelt door de nevelen der tijden... vergeet te roeken of hem wel de kracht gegeven werd tot hoger schepping, baart allengs en voedt in geest en hert een gansche wereld...

[p. 182]

Gudrun verraadt een voor Rodenbach's leeftijd ongewone precociteit op het stuk van dramatische konstruktie. Vooreerst in het opzet! Gudrun beantwoordt aan een in de voorrede nogmaals herhaalde maar feitelijk aan geheel Rodenbach's leven te grondslag liggende logika: door herschepping van de vergane tradities het volk een erekode van levensadel en volksverbondenheid voor ogen ogen te houden en in het geweten te prenten en hierdoor de grootnederlandse toenadering op geestelijk plan te bevorderen. Maar goede en zelfs grote bedoelingen hebben op zichzelf nog geen uitstaans met kunst. Het eigenaardige - en het geniale! - is dat Gudrun een zeer geslaagde dramatische reproduktie is geworden van de logika waaraan het stuk volgens Rodenbach moest beantwoorden. Rodenbach was trouwens lucied genoeg om te weten dat hij het toneel als geheel van spelregels nog niet genoeg in zijn greep had om zelfvoldaan zijn eigen werk op te hemelen. Van zelfkritiek getuigt hij waar hij zelfs in de voorrede Gudrun noemt: dit dramatisch gedicht of beter, het drama erin vervat en dat er bij middel van enige sneden, gemakkelijk kan uitgesneden worden. Evenmin als Rodenbach's leven is Gudrun nooit af geweest: tot op het laatst van zijn leven was Rodenbach trouwens aan een herbewerking bezig!

Gudrun is niet in de eerste plaats een karaktertragiek maar een situatietragiek: een liefdeverhouding doorkruist met motieven van houwe trouwe, krijgseer en clanverbondenheid enerzijds en anderzijds mannelijke wedijver in de figuur van Allektus en schuldig-onschuldige verblindheid in de figuur van Carausius. Wat bij Rodenbach vooral opvalt is zijn scherpzinnig inzicht in wat een toneelmatige konfliktsituatie is. Ook zijn ekspositie met Wate als vertolker van de diepere drijfveren van het drama en tevens als technisch hulpmiddel om het publiek op de wetende en bewuste zijde te brengen tijdens de verschillende wisselsituaties van het drama getuigen van Rodenbach's toneeltechnische kennis. Wat echter Gudrun tot een groter drama maakt dan louter technische verworvenheden het ooit konden maken, is

Kostumes uit Rodenbachstoet 1956 (Ontwerp Arno Brys)

de symbolische verdieping van het konflikt door de germaans-troebele Wate-figuur en de Gudrun-verpersoonlijking van het Ewig-weibliche. Beide figuren schenken aan het stuk, spijt het eerder verwarde ritme der elkaar opvolgende spelbeelden, iets veel groters: de germaanse felheid van een door grootse heroiek bewogen levensritme. Vooral Gudrun schenkt intensiteit aan het drama, de grootse bewogenheid van de zee, die een vitale achtergrond van het drama geworden is. De flitsend snelle hoogtepunten, waarmee Gudrun's verschijningen in het drama gepaard gaan, zijn van een weergaloos dramatische schoonheid!

Misschien is het geen ijdele hoop dat vroeg of laat een van onze toneelauteurs de moed zal hebben de Gudrun-figuur door een moderne transpositie van Rodenbach's drama tot een modern en blijvend repertoriumstuk te herdichten?

Rodenbach is reeds verschillende studentengeneraties lang een legende geworden en dan nog een zeer eigenaardige legende, waarin abstrakte idealen als Trouw, Waarheid de overtuigende exaktheid verworven hebben van gegevens uit een biografische studie.

Rodenbach is het Excelsior-type bij uitstek; altijd in konflikt met mensen wier leven enkel een parodie is der grote zaken, zoals hij het in de voorrede tot Gudrun vermeldt. Zijn leven was een voortdurende drang om het kleine van zijn omgeving en de verwording van zijn volk te ontstijgen in het élan van zijn haast titanische drang zichzelf tot een mens van formaat te temperen. Over de tendenzen en idealen van dit geknotte genie zijn al zijn biografen en bewonderaars het roerend eens gebleven. Grootheid door het verspreiden van de waarheid omtrent geschiedenis en verleden. Strijd tegen verbastering en verwording, Godsdienst, Taal en Volk als de drieëenheid van zijn strijd om een wedergeboorte van het volk. Stijl, kwaliteits- en niveaubesef, eerst door ons zelf te hertemperen en vervolgens door het volk wakker te schudden uit een slaap die eeuwen duurde.

Over zijn laatste levensjaren te Leuven hangt iets van

[p. 183]

een mysterie, waarvan de onduidelijkheid het ontstaan van de Rodenbachlegende heeft beïnvloed. Heeft hij examens afgelegd? Heeft hij Elisabeth, de hem zo geliefde vrouwennaam, werkelijk liefgehad? En die vete met De Mont, had hij feitelijk een oorzaak? Het zouden allemaal onbelangrijke incidenten geweest zijn, indien Rodenbach niet zo jong gestorven was. In verhouding tot zijn werk en tot zijn geestelijk testament blijven het echter toch onbelangrijke incidenten. Vooral blijven zij zonder betekenis voor wat feitelijk de grootheid van Rodenbach uitmaakt. Die grootheid ligt niet in wat Rodenbach heeft kunnen verwezenlijken, ofschoon veel van zijn vaderlandse gedachten gemeengoed geworden zijn van ons volk en Gudrun als drama niet onverdienstelijk is. Rodenbach's grootheid ligt echter vooral in zijn geniale aanleg, in hetgene hij normaal had kunnen bereiken indien de wrede dood hem niet in dat grootse élan had gefnuikt.

Zoals Rodenbach over zijn Gudrun getuigt, is ook zijn leven: een poging, 't is een wenk, een voorspook van hetgene aan 't stijgend dietse volk de Toekomst schenken kan. En toch is dit leven geen dwaze verkwisting geweest, geen geniale absurditeit. Het leven is een ingewikkeld rekenspel omdat God met onbekenden werkt. Het is alleen God die zich zulke verkwistingen kan veroorloven. Uit de diepten van zijn ontreddering schreef Rodenbach hartverscheurende verzen:

Ter Waarheid streeft mijn twijfelend gedacht,
ter Waarheid streeft mijn rusteloze ziel,
ter Waarheid wille ik steeds met al mijn krachten,
ter Waarheid, bron van balsemende vrede.

Ook in Weelde bereikt hij dezelfde tragische aksenten:

zijn dolende verbeelding toovert hem

de feeste weer. En treurig blijft hij

staan en zonder antwoord

het vreemde raadsel pegelen van zijn

leven.

Evenmin als gelijkwie anders was hij op zijn ouderdom gereed voor de eeuwigheid. Hij had vrees voor de oneindigheid. Hij stiet angstkreten uit: Mijn verstand heeft licht nodig, licht en zekerheid. Weinig begrijpt het, omdat het alles te oneindig vindt.

Nooit is de mens tot zoveel grootheid in staat als in zijn jeugd. Het is pas in het uur van de beproeving dat er van de mensen een patroon wordt genomen voor het nageslacht en de eeuwigheid. Rodenbach's beproeving is zwaar geweest: een slepende ziekte, een luciede ondergang, een fysische maar ook een even onafwendbare morele ineenstorting. Rodenbach heeft erop geantwoord met zijn Macte Animo, een akte van geloof, hoop en liefde in het aanschijn van de dood en tegelijk een geestelijk testament voor ieder Vlaming.

Het lijf wierp u mijn eigen roekloosheid,
doch, zier om zier, bestrijde ik u den geest, Noodlottigheid!

Wie kent zijn eigen bestemming? Soms interpreteren wij die even verkeerd als de mensen, waarmee wij leven. En deel van Rodenbach's bestemming was zelfs onafhankelijk van zijn wil. Hij had die wondere kracht beroep te doen op het beste in zijn vrienden en niet op wat zij toen maar waren. Er zijn begenadigde uitzonderingsfiguren zoals Rodenbach, wier onaf-zijn een opdracht wordt voor allen die later komen, een ontwerp om altijd verder uit te werken, in elk leven opnieuw, als een bestendige wedergeboorte van de vele dromen waarvoor hij leefde en stierf.

Zo blijft Rodenbach niet alleen het symbool van de jeugdidealen die bij velen helaas verwazigen wanneer het volle leven pas begint, maar over alle stille en onverdroten bouwers aan Vlaanderens toekomst zal hij de blauwvoet gestrekt houden, als een eeuwige oproep tot weerbaarheid. In ons onderbewustzijn is Rodenbach's gestrekte blauwvoet zelfs een zinnebeeldige evokatie geworden van alles, wat ons aan Vlaanderen verbindt.

dr. roger fieuw

Kostumes uit Rodenbachstoet 1956 (Ontwerp Arno Brys)