West-Vlaanderen. Jaargang 5

[p. 177]

Een Nederlander ziet Albrecht Rodenbach

De Redactie van West-Vlaanderen vroeg me iets te schrijven over het thema: Een Nederlander ziet Albrecht Rodenbach. Gelukkig luidt de opdracht niet: De Nederlander ziet Rodenbach. Want ik moet helaas geloven, dat de Nederlander Rodenbach vooralsnog niet of nauwelijks ziet. Hij is voor de gemiddelde letter-lievende Nederlander, meen ik, een zeer inheems exponent van de zuidelijke tak der familie, niet allereerst voor export bestemd.

Mijn eigen letterkundige jeugdherinneringen zijn weliswaar innig verbonden met de figuur van Rodenbach, maar ik ben nu eenmaal slechts een Nederlander. Heeft Rodenbach een wezenlijke rol gespeeld in de noord-nederlandse litteratuurgeschiedenis?

Ja, daar was inderdaad Poelhekke, de grote vernieuwer van het litteratuuronderwijs ten onzent, de man van Woordkunst en Taalbloei en de Platenatlas bij de nederlandse litteratuurgeschiedenis; de grote vriend ook van Groot-Nederland en van de Vlamingen. Hij had een onsterfelijk kinderhart, en, onvergetelijk schoolman, een gevoelig oor voor de klank der puberteit. Dàt deed hem Vlaanderen, en ook Rodenbach ontdekken en invoegen in zijn wereld van verwonderingen en geestdriften. Dat ook voor mij Rodenbach iets betekende, en nóg betekent, moet ik wel voor een belangrijk deel aan de gids Poelhekke te danken hebben. Dat mijn eigen niet-katholieke litteratuurleraar, een vriend en geestverwant van Poelhekke, Gezelle als hoofdfiguur plaatste in zijn onderwijs over nederlandse dichtkunst (les op les waren we met Gezelle bezig) en met Poelhekke's bloemlezing Taalbloei belangstelling wekte voor Noord én Zuid als gelijkwaardige gezinsleden in de nederlandse letteren - het is alles aan Poelhekke te danken. En ik persoonlijk dank er de puberteitsverrukking rond Rodenbach aan.

De grote vervoeringen van de puberteit zijn weliswaar onherhaalbaar - later wordt alles mogelijk dieper, maar helaas ook kalmer en effener - doch ergens blijven ze haken in de herinnering en behouden iets van hun emotionele lading. (Gebruik toch zou ik, buiten de orde maar de kans benuttend, de leraren willen bezweren, de mateloze ontvankelijkheid van de puberteit voor het verrijken van de jonge mens met levensliefdes).

Poelhekke dus. Ik hoor hem nóg, met zijn sagenbaard en zijn twinkelende ogen, over Rodenbach spreken met levende, zijn levende stem. Maar verder? Dirk Coster plaatste Rodenbach met één gedicht (Vrede) bij de beste gedichten van de nederlandse letteren, vrijwel zonder



commentaar, eenvoudig à la suite van de vereerde Grootmeester Gezelle. Hij spreekt over Rodenbach's communie met de Meester, door de bemiddeling van Hugo Verriest. Dat Rodenbach wél en Jacques Perk niét figureert in de keurcollectie van de vermaarde bloemlezer, is zeker een winstpunt voor de waardering van Rodenbach.

Maar verder? Ik herinner me nog van lang geleden een alleraardigst artikel van Carel Scharten (opgenomen in zijn bundel essays De Roeping der Kunst), waarin deze criticus het geestig opnam voor de studenten-bard Rodenbach, mirabile dictu, tégen de Rodenbach-biograaf Leo van Puyvelde. Ay, verfijnde Van Puyvelde - deze aanspraak is me letterlijk bijgebleven - schrijft hij, en beleraart dan de Vlaamse Rodenbach-kenner, die zijn held verontschuldigd had voor het pathos van zijn vlaamse strijdliederen. Juist déze Rodenbach, de dichter van de flamingantistische marseillaisen nam - neen, niet Cyriel Verschaeve - de verflorentijnste prins-gemaal van de grote prozaïste Margot Scharten-Antink in bescherming tegen de vlaamse Rodenbach-vereerder.

Het is paradoxaal, maar het raakt ergens de diepste liefde van de, niét-gemiddelde, nederlandse litteratuur-minnaar voor Rodenbach. Ik mag niet zeggen, dat Scharten mijn eigen gevoelens voor Rodenbach - tenzij van dat gebenedijde jeugd-stadium, waarin de indrukwekkendste engelen op pauken bonsden - hier vertolkt heeft. Déze Rodenbach behoort erbij, maar de àndere Rodenbach staat, litterair, een paar plans hoger. Trouwens, Scharten zélf heeft in hetzelfde artikel de puberteitskronkel van Rodenbach, - ay, verfijnde Scharten! - aangewezen in de pathetische finale van het ongetwijfeld toch fraai gedicht Vrede, dat ook Coster in zijn Walhalla plaatste: de slotregel Zijn naam was Dante.

Natuurlijk heb ook ik, als ieder ander in mijn plaats, meegegrinnikt om dat naieve broedertje met zijn litanie van gerenommeerde biechtpaters en tot in het merg de huiveringwekkende ontknoping gevoeld. Dat had het simpele broedertje niet gedacht: niemand minder dan

[p. 178]

Dante! Neen, de bravour ligt die leeftijd wel goed.

Maar toch, dat alles is organisch verbonden met de nog altijd legendarische figuur Albrecht Rodenbach.

Ergens staat, in een reeds lang verdwenen kamertje van het heelal, op een lang verdwenen stip van de tijd een (al lang verdwenen) jongen met enkel de schaduwbeelden van de Belforten van Brugge en Gent, de omslag van een tijdschrift, in zijn hand. Het carillon speelt hoog boven zijn hoofd. Genoeg dit alles - dit kamertje, dit moment, deze silhouetten, dit klokkenspel, om een voor het leven onuitblusbare herinnering, en later, later, een pijntrek van heimwee naar een verloren paradijs te worden: de mythe Vlaanderen, de held Rodenbach.

Waarom zouden wij - al gij verfijnde Van Puyvelde's en Scharten's - ontkennen, dat we een legende meedragen, die in wezen onaangetast blijft, omdat zij ons in de heerlijkst kwetsbare jaren van ons leven heeft gewond? Rodenbach was, minstens potentiëel, een zeer groot dichter, om met de dithyrambische Hugo Verriest mee te denken: een gemiste kans, een nederlandse Shakespeare? een nederlandse Goethe?, in elk geval zeker een epicus, en misschien een dramaticus van grote internationale klasse. Maar de epici en dramaturgen zijn de grote rijpheden der mensheid, en Rodenbach is bitter jong gestorven.

Ik was eenmaal met een vriend in Roeselare, dat, om Gezelle en Rodenbach, al in zijn naam een stuk legende

Bernhard Verhoeven

voor mij is, net als, om Verriest en een overgetelijk Van Onzen Tijd-artikel van Karel van den Oever, Ingoyghem. (Misschien heeft dat alles met litteratuur niet alles, en alles met iets veel diepers te maken, hero-worship, mythe, legende). We gingen naar het huis van Rodenbach, waar hij heeft gewoond en is gestorven, en vroegen Albrecht's sterfkamer te mogen zien. De minzame bewoner, een tandarts, kwam onze wens tegemoet, aangenaam verrast dat eindelijk, en voor het eerst na zoveel jaren van bewonerschap, belangstelling bleek voor het sterfhuis van Vlaanderen's strijd-genius. Er was aan de kamer wel het een en ander veranderd, maar dit was de authentieke plek, waar de wegterende gladiator van het Macte Animo zijn laatste blikken wierp naar de bomen van de binnenplaats, dezelfde die er misschien nóg staan.

De legende Albrecht Rodenbach, gezuiverd zeker, en - ay, verfijnde Verhoeven... - toch ook wel ontdaan van de jeugdbravour en de Zijn naam was Dante's, blijft voor mij het wezenlijke van zijn betekenis. En dit pelgrimeren naar een verloren maar niet gestorven jeugd vond zijn symbool in de vereenzaamde sterfkamer.

Rodenbach is uiterst jong gestorven, maar hij heeft als bevolen door een vingerwijzing van het lot de hele spankracht van zijn jonge leven besteed aan wat hem onvergankelijk maakt: de figuur van een uitverkoren leider. Hij had in Leuven rechten moeten studeren; en misschien heeft hij het ook wel gedaan. Hij had er als student de gebraden haan moeten uithangen; en misschien heeft hij het ook wel gedaan. Maar eerlijk gezegd, betwijfel ik zowel het een als het ander. Hij was een rechtschapen jongen en zeker geen treurwilg; maar hij was geniaal, en wie zal het zeggen, wellicht voortgejaagd door het voorgevoel van een vroege dood. Toen hij zijn eerste poëtische werk afsloot en in het licht gaf, sprak hier niet de zelfvoldane jonge poëet maar iemand die dit alles toch maar spel vond omdat hij zich geroepen voelde tot een nog hogere lotsbestemming: die van Leider. Een jongeman, die met een haast verontschuldigende glimlach afscheid nam van een speelse jeugd, omdat hij loodzwaar van gewetensplichten op weg was naar hoger peil en zwaarder bezigheid. Het klinkt wat eigenwijs: een jeugd vol van dit dichterschap had lichtzinniger besteed kunnen zijn, en begrijpelijkerwijs heeft Rodenbach de toch wel blijvende betekenis van zijn dichtwerk onderschat. Maar het tekent hem tenvoeten uit: de geroepene, de rusteloze, die een profetisch bewustzijn in zich ontwaken voelde, de toekomstige leider van een onderdrukt volk; een daadmens, die zelfs het dichterschap nog maar een ontoereikende droom vond. De stap van een zich aankondigend leider van groot formaat is stellig te volgen door Ferdinand Rodenbach's kroniek van studentenleven Albrecht Rodenbach en de Blauwvoeterij. Wat deze belangrijke facet van Rodenbach's figuur betreft, is nu het gespannen wachten op

[p. 179]

de stellig definitieve bijdrage van Professor Frank Baur.

Voorshands moeten we het doen met de bekende Rodenbach, en wel op de eerste plaats met de dichter. Het is wel duidelijk, dat hij niet allermeest lyricus was; of indien al, een uitgesproken getuigenisdichter meer dan, als Gezelle, een zuiver musisch poëet. Dit neemt intussen niet weg, dat Rodenbach het bestaan heeft met de rijpheid van een meester stemmingen te verwoorden, die zó alleen in de puberteit kunnen worden bedicht. Gedichten als:

Het drijven watten wolkskes
Van zonnelicht doorboomd...

en

In het land van Utopeia
Groent en blauwt een eeuwge Mei...

zijn, zoal niet uniek, dan toch uiterst zeldzaam in de wereldlitteratuur. Niet de jonge, in meesterschap gerijpte dichters zijn zeldzaam - men denke wat de Nederlandse dichtkunst betreft aan Jacques Perk en Geerten Gossaert -, maar schier al dezen hebben, een meer of minder begenadigd talent, vroegrijp een levensbewustzijn vertolkt, dat de puberteit verre voorbij was. De thematiek van een Gossaert bijvoorbeeld, die zijn grote poëzie kort na de twintig schreef, heeft stellig de vurigheid van zijn leeftijd, de ontstellend trefzekere waagzucht dier jaren, maar tegelijk een huiveringwekkende levenservaring. Bij Rodenbach trof, in gezegende ogenblikken, een onvolwassen jongen een jong meester. Men kan Rodenbach moeilijk bewustheid en geestelijke volwassenheid ontzeggen - maar er was iets, gelukkig, in zijn wezen, iets wat te maken had met maagdelijkheid en onaantastbaar idealisme, wat hem deed geloven in de ongerepte, volstrekte droom. Hij had trouwens daarvoor de tijd mee: hij was een pur-sang romanticus, sterker nog dan de jonge Gezelle. Ik besef zeer wel, dat de mogelijkheden in Rodenbach vele en grote waren, en dat Verriest gelijk heeft als hij spreekt over verwantschappen met Shakespeare of Goethe, die de geniale jongen huiverend in zich ontdekte. Maar daarnaast stond de Romantiek hem zeer na, en als men aan een nabijer verwantschap wil denken, dan klopt Schiller aan. Das schöne Herz lijkt mij aan Rodenbach niet ongemerkt voorbijgegaan. Het beeld van Rodenbach bij studentikoze feestgelagen - ondanks het klassieke bier uit Rodenbach's verwantschap - wil zich kwalijk verhelderen, en met de liefde staat het niet anders. Het romantische schöne Herz zou dat ook niet gedogen. Een brave borst is de jonge student natuurlijk niet geweest: aan dié maten is zijn figuur ontwassen. Maar hij was boordevol verantwoordelijkheid, een voorganger en een wekker, en de voorbeeldige rechtschapenheid drong zich als een leidmotief aan hem op. Daarom ook was hij geen zuiver lyricus, mócht het niet zijn terwille van zijn boodschap en zijn rol als toonbeeld.

Tekening van Albrecht Rodenbach, uit zijn decorontwerp voor Irold.

Hij was in zekere zin meer mensheid dan mens - en de epische trek in zijn wezen, zijn grootste begaafdheid, drong hem wellicht daarheen, of werd eraan ontleend. Hij mocht niet aarzelen en zwak zijn; zich niet in zwakheid onthullen, zich niet menselijk laten betrappen, want dat zou de inzet van zijn leven in gevaar brengen. En deed hij het eens, dan was het ter publieke verantwoording.

De grootheid van Rodenbach, behalve in de klassieke verwoording van puberteitsgevoelens, zit voor mij in de epiek van heel zijn wezen. Daarin heeft hij het onvergetelijkste en onvergelijkelijkste geschreven, daarin een aanzet van monumentaliteit, van volkomen bewaakte bewogenheid gegeven. En dit is in zijn eigenheid toch wel uiterst zeldzaam in het dubbelrijk onzer letteren. Het sterkst was Rodenbach waar hij de realiteit onder onze ogen tot sage liet worden: zoals op die wandeling langs de vaart van Mechelen naar Loven, of bij de epische kreet van Wanhoop: Mijn God, indien het werk der Geuzen lukken moest, om nog niet te spreken van het verbazingwekkende Sneyssens, waar een zo jong dichter een epische kracht openbaarde, die in de epische poëzie van later tijd niet of nauwelijks geëvenaard is.

Dit artikel kon niet meer zijn dan een getuigenis van een onvervaagbaar liefhebbende en dankbare herinnering, die terugziende nog altijd Rodenbach ziet, onaangetast door de tijd - de dierbare reliek van een jeugd.

bernard verhoeven