West-Vlaanderen. Jaargang 5

[p. 146]

Illustratie van Michel Olijff uit ‘De oude man en de zee van Ern. Hemingway. (Uitg. Desclée De Brouwer, Brugge)

Het kinderboek in de esthetische opvoeding

Het is onmogelijk de problemen, die door deze titel gesteld zijn, in deze beperkte ruimte op te lossen. De eerste vraag is natuurlijk: kan het kinderboek een rol spelen in de esthetische opvoeding, m.a.w. is het kind gevoelig voor litteraire schoonheid, want het kinderboek behoort wel degelijk tot de literatuur, hoe vaak het er ook buitengehouden wordt, zowel door de schrijvers zelf als door de kritiek. Een andere vraag is die betreffende de genres: gedichten, verhalen, sprookjes, legenden, sagen, avonturen, enz. Nog een andere vraag is die van de techniek der esthetische opvoeding door het kinderboek. En ten slotte dient dan nog uitgemaakt wat een goed kinderboek is, wat het betekent voor kinderen te schrijven. In dit tijdschrift lijkt mij dat laatste probleem het meest geschikte, althans voor dit speciale nummer.

Het goede kinderboek geniet bij ons nog lang niet de verdiende belangstelling, ik zou beter zeggen: de rechtmatige belangstelling. Een belangstelling die het in andere landen ten volle geniet. Moet ik het voorbeeld van de Sowjet-Unie aanhalen, waar het kinderboek inderdaad als een volwaardig litterair genre beschouwd wordt naast de poëzie, de roman, het toneel, het essay, enz.? Ik constateer eenvoudig het feit, dat ook bij ons wel eens (helaas nog te zelden) een kinderboek verschijnt, dat litterair gezien hoger staat dan heel wat boeken, die in de litteraire wereld au sérieux worden genomen. Is het waar, dat er ook nog veel minderwaardigs verschijnt, het is evenzeer waar, dat de meeste schrijvers voor volwassenen ten onrechte, zéér ten onrechte, zowat op het kinderboek neerzien. In elk geval zal gemis aan belangstelling voor wat voor kinderen gedaan wordt, zeker niet beschouwd kunnen worden als een teken van culturele meerwaardigheid, zelfs al schrijft men atonale poëzie of zwaarwichtige romans.

Het fundamentele probleem van het kinderboek ligt in de vraag: moet er wel speciaal voor kinderen geschreven worden? Is het kinderboek er wel nodig? Iemand die over een zeldzame dosis gezond verstand beschikt en daarbij heel zijn leven met kinderen begaan is geweest, zegde mij: Aan kinderlectuur heb ik nooit geloofd. Als kind heb ik uitsluitend boeken voor volwassenen gelezen. Nu nog geloof ik, dat het kind niet zodanig speciale lectuur moet krijgen en dat kinderlectuur eigenlijk zou moeten zijn: uitgezifte grote-mensenlectuur. We nemen immers ook de kindertaal of de kindermoraal niet aan, maar verplichten de kinderen, onze taal (en ons denken), onze moraal (en ons gedrag) over te nemen. Ik druk mij natuurlijk te ruw uit, voegde hij er aan toe, en wat ik zeg geeft niet juist weer wat ik over de zaak denk: in mijn geest staan nog veel vraagtekens nopens dat punt.

Wel, wat mij zelf betreft, ik moet bekennen, dat mijn oudste herinneringen aan gelezen boeken mij terugvoeren naar de bibliotheek van vader, waaruit ik heel wat las in de clandestiniteit. Nu zou men mij natuurlijk kunnen antwoorden, dat ik die boeken las omdat ik niet over kinderboeken beschikte. Ik weet het niet. In de grond bewijst het feit niet veel, want ik zou nog kunnen weerspreken: dat zegt evenwel nog niet, dat ik kinderboeken zou verkozen hebben als die wel tot mijn beschikking waren geweest.

Theodor Storm staat aan de zijde van de vorige uitspraak, waar hij zegt: wanneer ge voor de jeugd wilt schrijven, moogt ge niet voor de jeugd schrijven. Want het is onartistiek, een bepaalde stof zus of zo te keren, naargelang ge schrijft voor grote Peter of kleine Hans. Ik moet echter de auteur van Der Schimmelreiter dadelijk bij zijn 19^de eeuwse jaspand grijpen en zeggen: Moment, bitte: als we nu eens juist wat het onderwerp betreft een onderscheid maakten en dus niet dezelfde onderwerpen aanvaardden voor grote Peter en kleine Hans? Daarbij, Storm plaatst zich, als ik hem goed begrijp uitsluitend op artistiek standpunt. Hoe lief mij dat standpunt ook weze in het algemeen, in ons geval zijn er nog andere, bv. het psychologische, er is het probleem gesteld door de taalontwikkeling, enz.

Wat de poëzie voor kinderen betreft, op dat gebied kan dezelfde discussie zich ontspinnen. Voorop moet staan wat La Palice kon gezegd hebben: een kindergedicht is een gedicht en een gedicht is iets dat door een dichter gemaakt is, of hij nu speciaal voor kinderen schrijft ofwel niet. Dat hij speciaal voor kinderen schrijft brengt misschien wel een beperking in zijn uitdrukkingsmiddelen mede, maar dat verhoogt slechts matig de bezinning, de concentratie, de beheersing, waaraan men toch altijd de waarachtige kunstenaar herkent. Wij kunnen dus aanvaarden: ten eerste dat dichters soms zo 'n eenvoudige gedichten schrijven, dat deze evengoed door kinderen als door volwassenen kunnen genoten worden, zonder dat ze speciaal voor kinderen geschreven werden;

[p. 147]

ten tweede, dat ook iemand, die kinderen op het oog heeft en speciaal voor hen schrijft, gedichten kan maken, die evengoed door volwassenen als door kinderen kunnen genoten worden, - van het ogenblik af dat die iemand een dichter is.

Hetzelfde geldt voor het proza. Ik breng er altijd graag Hans Christiaan Andersen bij te pas. Zo veelzijdig is hij, dat hij alle studies over kinderliteratuur kan illustreren. En meteen zitten wij dan in het proza.

Men zou moeilijk kunnen staande houden, dat de sprookjes van Andersen speciaal voor kinderen geschreven werden. Wij geloven trouwens al te geredelijk, dat sprookjes op zichzelf reeds voor kinderen bestemd zijn. Gelukkig maar voor de volwassenen is dat niet zo. Zelfs kunnen alleen volwassenen de sprookjes van Andersen in hun volle betekenis begrijpen, want zij behandelen vaak dingen, feiten en gevoelens, die buiten de belevingskring van het kind liggen. En toch zijn de kinderen er op verslingerd. Wie heeft die geniale aanvangszinnen van Andersen al was het maar kunnen evenaren? In China weet ge wel is de keizer een Chinees en allen in zijn omgeving zijn Chinezen. Er is geen enkel kind, van één tot honderd jaar oud, dat niet dadelijk

Illustratie van Nelly Degouy uit ‘En zie de sterre bleef staan van Ernest Claes (Uitg. Desclée De Brouwer, Brugge)

een en al oor is.

Antoon Coolen schreef een boek, dat ieder die met kinderen omgang heeft, dus zeker wie voor kinderen schrijft, zou moeten lezen. Uit het kleine Rijk heet het en de schrijver vertelt daarin over zijn eigen kinderen. Het bevat méér kinderpsychologie dan een lijvig speciaal handboek. Ik citeer: Reuzen en rovers en ridders, bloemen die dansen, het meisje met de zilveren handen, Duimelijntje op de rug van de adelaar, de elf in de geurige hartekamer van de roos; de drie honden, een met ogen als theekoppen, een met ogen als molenstenen en een met ogen als torens; de toverpantoffels, waarmee de kleine Moek door de lucht vliegt, dàt zijn verhalen. En niet de realistische ukkepukkerij van Stoute Liesje, dat jokte of haar jurkje vuil maakte, geen traantjes, die gestild worden bij een gezellig kopje thee en een koekje bij moesje, die weer lief is, geen van die broos-geïllustreerde boeken voor het kleine grut, waarin de kenneressen van de kinderziel zich heel diep tot de kleinen overbuigen en in de kindertoon de verhalen doen met een verhulde en verborgen kern van pedagogie. Ik heb het er eens mee geprobeerd. De jongens keken me raar aan met dat gekozen verhaaltje uit een boek, waarop hun leeftijd in zijn beide grenzen stond vermeld. Neen, ajakkes, vader moest écht vertellen, een écht verhaal. En dan kiest vader Andersen.

Spreek dan nog over speciale kinderliteratuur. Vooral Nederland zit vast in die realistische ukkepukkerij. Wij hebben gelukkig nog meer verbeelding. Antoon Coolen verklaart trouwens nadien, waarom Andersen zoveel dieper dan de kenneressen van de kinderziel de kinderen aanspreekt. Op overtuigende wijze doet hij dat. En dat zich heel diep tot de kleinen overbuigen wekt ook al bedenkingen op. Dat is in werkelijkheid inderdaad een niet te onderschatten gevaar, al wordt het vaak als een kwaliteit voorgesteld. Men kan zich immers zo diep overbuigen, dat het benaderen slechts nog gezichtsbedrog is. We buigen van de kinderen weg. Maar laten we mekaar goed begrijpen. Het kind beleeft ons en onze wereld op zijn eigen manier, daar gaat niets van af. En bij onze pogingen om, gelijk men dat zegt, kind met het kind te zijn, moet dat laatste kind vaak bij zichzelf zeggen: belachelijk, zo ben je toch niet, waarom doe je mij nu na? het was zo prettig je te zien zoals je bent.

We mogen inderdaad niet zo diep afdalen dat we naast het kind staan. Wij moeten het tegemoet treden, jawel, maar er moet een afstand blijven en die afstand moet door het kind afgelegd worden, anders blijft het staan waar het staat. En opvoeding, onder alle vormen, is toch een gedurig hogeropstijgen, een ontwikkeling naar boven, ópvoeden. Het bepalen van de afstand blijft de meer intuïtieve dan aangeleerde kunst van alle werkelijke opvoeders. En op het gebied van het kinderboek is het de zaak van wie men de geboren schrijver voor kinderen noemt.

Dat we niet tot té dicht bij het kind mogen afdalen wordt ook door Anton van Duinkerken bevestigd: Het kind speelt altijd het leven in een ander werelddeel dan het zijne. Er schuilt in het kinderspel een heimwee van de fantasie naar de volmaaktheid, zelfs naar de tragiek en de ernst van het leven. Hoe meer wij de kinderwereld isoleren, hoe dieper wij het kind ontgoochelen. En we mogen daar gerust aan toevoegen: Hoe meer wij de wereld van de volwassenen willen gelijkmaken aan die der kinderen, hoe dieper wij het kind ontgoochelen. De aanpassing van de volwassene aan het kind, zoals die door de schrijvers van kinderboeken moet nagestreefd worden, heeft meer de betekenis die we daareven aangaven: het juiste afstandnemen.

[p. 148]

Illustratie van Michel Olijff uit ‘De oude man en de zee’ van Ern. Hemingway.

Anton van Duinkerken gaat zelfs nog verder. Hij zegt dat een waarachtig kind aan niets zozeer het land heeft als aan zijn eigen wereld. Het kind hééft dus wél een eigen wereld. Deze is zijn element gelijk het water dat is voor de vis. En evenals de vis buiten het water zou het kind buiten zijn eigen wereld ten onder gaan. Maar dat het kind heimwee heeft naar de volwassenheid en dat bv. zijn spelen daarvan een duidelijke uitdrukking zijn, dat is even ontegensprekelijk waar. Juist daarom houdt een kind zoveel van een goed sprookje. In een goed sprookje immers zijn die twee elementen verenigd. Daarom houden kinderen zoveel van Andersen, wijl Hans Christiaan, zoals zijn landgenoten hem noemen, er in geslaagd is, die twee werelden op zo 'n betoverende wijze te verenigen. Daarom heten de kinderen van Antoon Coolen dat écht vertellen. Daarom vindt Chesterton, die niet alleen fysisch een getuige van gewicht was, het een misdaad, het kind een sprookje te ontnemen.

Ik herinner mij in dat verband een gesprek met Felix Timmermans. Hij beweerde, dat wij het kind sprookjes vertellen omdat wij vrezen dat het te gauw groot wordt. Wij vertellen b.v. van de zeven geitjes, om aan het kind te leren: zie je, zo is het leven, de wolf verslindt de geitjes, de bozen halen het op de goeden. Maar wij voegen er dadelijk aan toe: neen, zo is het leven toch niet, - en we laten de geitjes terug levend uit de buik van de wolf komen en we maken ons van de wolf af: hij moet maar verdrinken met die stenen in zijn buik.

Zijn kinderen werkelijk verslingerd op de sprookjes van Andersen, toch begrijpen zij natuurlijk niet de diepere zin ervan. Op dat begrijpen moet ik nog even terugkeren. We moeten ons daar namelijk ook al niet te veel illusies over maken; - echter zo begrepen, dat onze illusies dienaangaande gewoonlijk onder de werkelijkheid blijven, omdat het hier niet een zuiver verstandelijk begrijpen betreft en wij altijd te veel dààraan denken. Het kind wordt b.v. door sprookjes met zo 'n diepe innerlijke zin als die van Andersen volkomen bevredigd.

Ons oordeel over wat door een kind al dan niet kan begrepen worden is trouwens vaak verkeerd. We zouden vooreerst de vraag moeten stellen: wat is begrijpen? Wie met de school te maken heeft kent deze uitdrukking uit de methodiek: begrippen stichten. Dat is niet alleen een dwaasheid, maar het getuigt bovendien van een verregaande verwaandheid, dat begrippen stichten. Immers, een begrip kan niet gesticht worden; het groeit in het kind, stilaan vult het zich met inhoud. Hoevele juiste begrippen hebben wij, volwassenen, ten slotte? Wij willen altijd veel te veel een directe uitslag. Het is dwaas, een kinderboek, een kindergedicht, een kindertoneelstuk goed te heten omdat een kind er alles, woord voor woord,

Omslagillustraties van Albert Setola.

[p. 149]

van begrijpt, d.w.z. verstandelijk kan assimileren. Dat is niet alleen niet nodig, het is zelfs niet gewenst. Er moest naast wat begrepen wordt nog altijd iets zijn dat kan rijpen, - en dat hangt veelal samen met een begrijpen dat des harten is. Dat behoort tot wat wij een blijvende indruk noemen. Jaren later soms komt iets uit het vage bewustzijn, om niet te zeggen uit het onderbewustzijn, te voorschijn, een verre herinnering die ineens helder wordt, nadat ze ja soms jarenlang onbegrepen in ons heeft gesluimerd. Dat gebeurt bij een kind niet minder dan bij ons, ik meen zelfs veel meer. En ook daarmede, alleszins daarmede, dienen wij rekening te houden, wanneer wij het hebben over het begrijpen bij het kind. Men begrijpt iets niet alleen onmiddellijk, men begrijpt het zijn hele leven verder door, op voorwaarde dat de indruk sterk genoeg is geweest.

Er zijn nu reeds vele elementen naar voren gebracht, die bijdragen tot de oplossing van het gestelde probleem. We kunnen die oplossing misschien min of meer formuleren. Is het nodig boeken te schrijven die opzettelijk voor kinderen bedoeld zijn? Wordt het kind niet voldoende bevredigd door boeken die voor volwassenen bestemd zijn?

Een kind kan een boek alleen begrijpen voor zoveel het beantwoordt aan zijn belevingscategorieën, want een boek lezen is een beleving. Wanneer een kind b.v. tot de leeftijd gekomen is, waarop een beleving grotendeels door de verbeelding wordt beïnvloed, zal het weinig of niets hebben aan een boek dat critisch denken veronderstelt bij de lezer. Wanneer een kind een boek voor volwassenen leest, vat het dat boek binnen zijn eigen belevingscategorieën. In zijn sprookjesjaren leest het dat boek, bij manier van spreken, met sprookjesogen; in zijn avonturenjaren met avonturenogen, enz. Een kind leest dan ook uit zo 'n boek iets helemaal anders te voorschijn dan de volwassene, die het eveneens met zijn ogen beschouwt en beleeft. En het wordt er door bevredigd in zoverre het boek die eenzijdige lectuur, die vervalsende lectuur toelaat, al dienen natuurlijk de taalmogelijkheden bij deze beschouwing op het oog gehouden te worden.

Voor kinderen schrijven betekent dus zich aanpassen aan hun categorieën door de manier waarop een bepaalde stof behandeld wordt. De kwestie ligt niet zodanig in de stof zelf, welke slechts beperkt wordt door de psychologische mogelijkheden van het kind. Nu kan men aan die stof natuurlijk nog andere begrenzingen opleggen, b.v. van pedagogische aard, van morele aard, maar dit is weer een andere kwestie, vooral een discutabele kwestie en zeker geen artistieke kwestie. Ik glijd er dus over, als we het maar eens zijn, dat een boek, ook een kinderboek, moet verheffen, vooral door zijn artistieke waarde.

Voor kinderen schrijven betekent dus zó schrijven, dat we hun meer mogelijkheden aan de hand doen dan ze, om redenen van psychologische onvolgroeidheid (we zeggen misschien beter: beperktheid) aan een boek voor

Foto-illustratie uit ‘Zwammetje doet zaken’ van A. Peiry (Uitg. Desclée De Brouwer, Brug

volwassenen hebben, maar tegelijk hun heimwee naar de wereld der volwassenen bevredigen.

Voor kinderen schrijven betekent voorzeker zich inleven in hun wereld, maar niet om ze daarin op te sluiten, wel om vensters en deuren te openen op een andere wereld, de wereld zoals wij haar zien met onze liefde tot de kinderen, onze liefde tot het leven, onze liefde tot onze moeder aarde met haar onbeperkte mogelijkheden, tot de ziel en de taal van dingen en dieren toe. Zie Gezelle.

Voor kinderen schrijven betekent: ze gaan halen, dus niet om bij hen te blijven, maar wel om ze bij de hand te nemen en ze mee te leiden naar het licht, dat de wereld zet in een andere kleur dan ze tot nogtoe door eigen aanschouwing hebben gezien.

Voor kinderen schrijven betekent niet zodanig kind onder de kinderen worden dan wel: de gezant zijn uit het land der volwassenheid, dat van Chanaän; die hen tegemoet treedt, hen die daarnaar op weg zijn, en die vertelt hoe dat land van melk en honig overvloeit.

DR. JAN VERCAMMEN