West-Vlaanderen. Jaargang 5

[p. 141]

Literatuur

Elckerlyc. Regie: A. Camerlinck. (College Izegem)

Literatuur en levensbeschouwing

Hoe zal het mogelijk zijn de levensbeschouwing, die op impliciete wijze in een literair werk besloten ligt, naar voor te brengen om ze in haar rationele structuur voor de lezer duidelijk te maken? Het komt er op aan het impliciete te expliciteren, een onuitgesproken levensinzicht naar voor te halen, een latente veronderstelling uit haar verborgenheid tot ons te brengen. Nu zijn er zekere literaire werken waar de gedachteninhoud nauwelijks verborgen is, zodat hij makkelijk kan naar voor gebracht worden en op rationele wijze worden vertolkt. Neemt men b.v. het Gebed van een onwetende van Multatuli, dan is het niet moeilijk daarin de leidende gedachten van het agnosticisme terug te vinden; deze komen vooral tot uitldrukking in de opvatting van Multatuli over een gebeurlijke goddelijke openbaring die zo duidelijk en overweldigend had moeten zijn, dat niemand kon twijfelen aan de waarheid van het geopenbaarde:

't Stond aan Hem (nl. aan God) zich te openbaren, en dit deed hij niet! Had hij 't gedaan, Hij hadde 't zo gedaan dat niemand twijfelen kon, dat ieder zeide: ik voel hem, ken hem en versta hem.

Hiawatha's lied van Guido Gezelle (Luceum O.L. Vrouw van Vlaanderen)

Multatuli schijnt helemaal niet te begrijpen dat de geloofsact, naar de uitdrukking van Newman, steeds iets ‘avontuurlijks’ behelst: niet dat het hier zou gaan om een reddeloos of zinloos avontuur, maar het blijft niettemin een redelijk verantwoorde aanvaarding van het mysterie. Daaruit blijkt dat de geopenbaarde waarheid, daar zij in hoofdzaak betrekking heeft op het transcendente, niet altijd volledig doorzichtelijk is en dat de redelijke verantwoording niet van dien aard is dat het voor de mens onmogelijk zou zijn ze af te wijzen. Multatuli verwerpt de goddelijke openbaring als onaanvaardbaar, omdat zij niet voor ieder menselijk verstand dwingend is: was de opvatting van deze schrijver juist, dan zouden de geloofsact en het geloofsleven nooit verdienstelijk kunnen zijn, daar de zedelijke verdienste steeds voortspruit uit een vrije gave van zichzelf.

Verder vindt men er ook de Kantiaanse leer terug over de zedelijke plicht, die om zichzelf moet worden volbracht buiten elke bekommernis om beloning of straf; een dergelijke bekommernis zou een totale ontwaarding betekenen van de menselijke gedraging op moreel gebied.

Ik zie niet in waartoe een God ons dient, in 't scheiden van 't boze en 't goede. Integendeel! Wie 't goede doet opdat een God hem lonen zou, maakt juist daardoor het goede tot iets kwaads, tot handel. En wie boosheid vliedt uit vrees voor de ongenade van dien God, is... laf!

Ook hier houdt Multatuli er geen rekening mede dat het menselijk streven uiteindelijk gericht is op een persoonlijk samenzijn met God in een verhouding van onmiddellijke kennis en blijvende liefde: de zedelijke verplichting is er niet op gericht de mens ongelukkig te maken, zij wil hem alleen afhouden van het niet authentische, van datgene dat slechts een schijnbare, niet een wezenlijke verrijking is van zijn bestaan. Uit dat alles blijkt dat de impliciete gedachteninhoud van dit gedicht nauwelijks impliciet is, zodat hij zonder moeite kan worden tot klaarheid gebracht. Zo staat het ook met de parabel die voorkomt in Bejegening met Christus van Gerard Walschap; deze vertoont trouwens heel wat gelijkenis, naar de gedachteninhoud, met het besproken gedicht van Multatuli. Volgens deze parabel zou de christelijke openbaring niet voldoende verantwoord zijn om zonder zedelijke schuld te kunnen worden aangenomen; diegenen die de christelijke geloofsinhoud aanvaarden, maken

[p. 142]

zich schuldig aan lichtgelovigheid, daar zij zonder voldoende bewijzen deze levensbeschouwing hebben aangekleefd. Ook in dit geval dus, en zo zijn er heel wat in de hedendaagse litratuur, is het dus niet moeilijk de gedachteninhoud te ontbolsteren; het komt er alleen op aan de essentiële geledingen ervan samen te brengen.

*

Er zijn echter ook vele gevallen waar het heel wat moeilijker is de gedachten van een literair kunstwerk te ontleden, nl. daar waar zij besloten zitten in het verloop zelf van het verhaal, in de aaneenkoppeling van de verschillende episoden, in de beklemtoning van zekere gebeurtenissen, terwijl andere in de schaduw worden gelaten, in de ontwikkeling van zekere gesprekken, in het terugkeren van hetzelfde thema. Hoe zal men nu in deze gevallen de explicitering van de levensbeschouwing die besloten ligt in een literair werk, kunnen voltrekken?

Wij menen dat er verschillende wegen zijn die eventueel de toegang tot deze ontsluiering zullen vergemakkelijken; zo kan men een bepaalde gedachte bestuderen in haar evolutie doorheen de geschiedenis van de literatuur. Deze methode is wellicht ene van de meest interessante, omdat het historisch perspectief op zichzelf zeer revelerend is voor het onderzoek dat men instelt: indien het reeds zo is voor de ontwikkeling van een auteur doorheen zijn verschillende werken, dan is dat nog meer het geval wanneer men zich stelt in een breder perspectief om de evolutie

Studententoneel. Antigone van Sophokles. Regie Antoon Vander Plaetse.
(Klein Seminarie, Roeselare)

van een gedachte na te gaan van de ene periode tot de andere. Hierin ligt immers het meest eigene van het historisch onderzoek dat men de verbondenheid en de verscheidenheid van gedachten in cultuurvormen gaat ontleden, niet als heterogene eenheden die toevallig naast elkaar staan, alsof de opeenvolging zelf in het tijdsverloop niet belangrijk zou zijn. Wat de historicus bovenal interesseert, is de tijdsgebondenheid van het menselijk bestaan, waardoor het ingeschakeld wordt in een ontwikkeling die reeds gedeeltelijk voltrokken is en die geleidelijk verder wordt doorgezet. Tracht men nu een impliciete levensbeschouwing in een bepaald literair werk te ontdekken, dan zal de kennis van wat op dat gebied is voorgegaan en eventueel van wat eruit is gevolgd, een belangrijk hulpmiddel zijn om de ontleding door te voeren. Men stelt immers vast dat elke geschiedkundige ontwikkeling, zoals de groei zelf van het menselijk bestaan, geleidelijk verloopt, zodat de nieuwe toestanden uit de vroegere kunnen worden verklaard, omdat zij een verdere uitgroei zijn van het reeds aanwezige. Zo kan men doorheen de geschiedenis van de literatuur opvattingen onderzoeken als deze betreffende het lijden, de vriendschap, de sociale verhoudingen onder de mensen, de godsdienst, de liefde, het zedelijke kwaad en vele andere meer. Blijven wij even stilstaan bij deze laatste gedachte als voorbeeld voor een dergelijk onderzoek: het classiek drama van de 17^de eeuw heeft voor een deel althans zijn inspiratie gevonden in de Griekse oudheid, zowel wat betreft de algemene opvatting over het kunstwerk, als naar de themata die worden behandeld; en toch is er een grondig verschil tussen deze twee perioden, wat betreft de uitbeelding van de mens en van de menselijke gedraging. Het tragische gebeuren in het Griekse drama ligt niet in de zedelijke schuld, die langs de kronkelpaden van de hartstocht in de menselijke psyche binnendringt, haar meer en meer overrompelt, om dan uiteindelijk te worden beleefd, in een soort zielsbezinning, als een zwaar vergrijp tegenover de Godheid; deze psychologische ontwikkelingszin die ons wel bekend is uit meer moderne werken, komt niet voor in de Griekse literatuur: het drama van de Griekse mens is dat van het noodlot, dat voortdurend het menselijk bestaan bedreigt en zekere geslachten met een soort blinde woede meedogenloos treft. In het drama van Sofokles noemt Oidipous zichzelf misdadig en verderfelijk; hij klaagt over zichzelf omdat hij zedelijk verdorven is en uit slechte mensen geboren (v. 1397). En nochtans heeft hij niet alles gedaan wat hij kon, om de sombere uitspraak van het orakel te vermijden! Was het juist daarom niet dat hij niet wilde terugkeren naar Korinthe, om zijn vader niet te vermoorden en om niet te huwen met zijn moeder? Kan men Oidipous in heel dit tragisch gebeuren een zedelijke fout toeschrijven? Indien de schuld steeds een voorafgaand en duidelijk inzicht veronderstelt in de zedelijke waarde van datgene wat men doet samen met de vrije stellingname van het subject, dan is Oidipous

[p. 143]

niet schuldig aan vadermoord en aan bloedschande. Het drama van Oidipous is echter niet gelegen in het bedrijven van een zedelijke fout, die in haar pijnlijke nawerking wordt beleefd: het tragische van heel dit gebeuren ligt in de onafwendbaarheid van de slagen van het noodlot; wat men ook doe, om deze ijzeren wet te ontwijken, men komt er niet toe er aan te ontsnappen.

Is het ook niet zo

Studententoneel. Reinaert de Vos (Franse versie G. Declerck).
Regie A. Camerlinck. Decor M. Martens. (College Komen)

in de geschiedenis van Agamemnoon en Klytemnestra, met hun kinderen Ifigenie, Orestes en Electra? Wel heeft Agamemnoon een fout begaan tegen de godin Artemis door op jacht een hert neer te schieten; maar er bestaat helemaal geen verhouding tussen deze miskenning van de godheid en de zware slagen die hem en zijn familie door het noodlot worden toegebracht. Ook het drama van Agamemnoon is niet gelegen in de pijnlijke psychische nawerking van een zedelijke fout, die als een zware inwendige bezoedeling wordt beleefd, maar in de onverdiende rampen die hem en zijn familie door het noodlot worden toegebracht. De aangrijpende lijdensgeschiedenis van Prometheus ligt eveneens in dezelfde lijn, daar hij wordt gestraft om zijn weldadige goedheid tegenover de mensen: zoals het kleine verhaaltje van Herodotos over de ring van Polycrates duidelijk doet uitkomen, mogen de mensen een zekere beperkte maat van geluk en voorspoed niet overschrijden, anders wekken zij de afgunst op van de goden en bezwijken onder de onverbiddelijke slagen van de Heimarmene.

Vergelijkt men dit alles met de drama's van Shakespeare, dan staat men voor een andere wereld: van het schuldgevoel, zoals het zo meesterlijk wordt weergegeven in het 5^de bedrijf van Macbeth, vindt men in de Griekse literatuur niets terug; hetzelfde kan worden gezegd over Lucifer van Vondel, alsook over de werken van Corneille en Racine, die steeds terugkeren op het drama van de overweldigende menselijke hartstocht. Dit onderscheid tegenover de Griekse literatuur komt nog duidelijker tot uiting, waar het gaat over werken zoals Schuld en Boete van Dostojewski en Nos actes nous suivent van Paul Bourget: in beide verhalen wordt het hoofdthema verstrekt door de inwendige, steeds voortschrijdende, schuldbeleving na een zedelijke fout. Wanneer men echter nog een stap verder gaat in de historische ontwikkeling van de literatuur, staat men voor een schuldbeleving die veel ingewikkelder is geworden dan vroeger, omdat men de verschillende componenten van een handelwijze gaat ontleden en dat men zelfs tracht door te dringen tot allerlei onbewuste invloeden, die de mens in zijn gedragingen ondergaat: hoofdzaak hierin is het feit dat een menselijke handeling verweven zit in een net van motieven, die gedeeltelijk goed en gedeeltelijk slecht zijn, zodat geen enkele gedraging als volledig goed of als volledig slecht kan worden bestempeld; iedere handeling wordt een uiterst ingewikkeld mengsel van goede en minder goede of slechte motieven die op onontwarbare wijze met elkaar vervlochten zijn. Deze vorm van schuldbeleving vindt men onder meer terug in zekere werken van Gabriel Marcel, van Graham Greene en van Albert Camus. Zo kan men doorheen de geschiedenis de wisselende verschijning nagaan van een en dezelfde gedachte om aldus door onderlinge vergelijking van deze verschillende etappen te komen tot een dieper en duidelijker begrijpen van iedere schakel in deze ontwikkeling. Aldus wordt het historisch perspectief revelerend voor de verschillende bestanddelen, die erin besloten zijn.

*

Een andere weg die open ligt om de impliciete gedachteninhoud van een literair kunstwerk naar voor te brengen, zal erin bestaan een bepaald letterkundig thema doorheen zijn evolutie na te gaan om te zien met welke gedachteninhoud het wordt omkleed. Ook hier is het perspectief historisch: de methode is nochtans duidelijk te onderscheiden van de eerste weg die werd uiteengezet, omdat men hier niet uitgaat van een gedachte, maar wel van een literair thema, dat doorheen de geschiedenis met zeer verschillende inhouden kan worden voorzien. Nemen wij b.v. een thema als dat van Tijl Uilenspiegel, dat zeer oud schijnt te zijn en dat oorspronkelijk niets anders was dan een aaneenschakelng van fratsen uitgehaald door een Saksische boerenknecht. Alhoewel deze oorspronkelijke inspiratie blijft voortleven bij Charles De Coster, toch vindt men daar duidelijk in terug de weerspiegeling van het vrijzinnige liberalisme van de 19^de eeuw, zoals men in de Nieuwe Tijl Uilenspiegel van Herman Teirlinck, het democratisch ideaal aantreft dat

[p. 144]

tijdens de eerste wereldoorlog in de geesten en de harten van de mensen ontluikte; daarnaast is de Tijl Uilenspiegel van Anton Van de Velde het symbool geworden van de Vlaamse strijd en van de nationale herwording van het Vlaamse volk. Aldus ziet men hetzelfde literair thema van de ene periode tot de andere evolueren: dezelfde figuur wordt met een zeer verschillende gedachteninhoud omkleed, naar gelang de intellectuele stromingen van een bepaald tijdsverband. Zo worden oudere themata steeds hernomen en met een oorspronkelijke inhoud gevuld, naar gelang de levensvisie van de kunstenaar. Dit is trouwens niet eigen aan de literatuur: ook in de beeldhouwkunst, de schilderkunst en de bouwkunst worden regelmatig dezelfde thema's hernomen volgens de oorspronkelijke inspiratie van een bepaalde kunstenaar, die zelf wordt beïnvloed door het historisch milieu waarin hij is geplaatst. Vergelijkt men met elkaar de Antigone van Sofokles en deze van Jean Anouilh, vooral wat betreft de houding van de verschillende personen en de uiteindelijke motivering van het offer dat wordt gebracht, dan komt het onderscheid van de impliciete levensbeschouwing duidelijk tot uiting: de Kreoon van Anouilh is veel complexer dan deze van Sofokles, hij is tevens veel menselijker: met alle middelen tracht hij Antigone te redden, anderzijds voelt hij zich gebonden door zijn eigen bevel, dat hij meent te hebben moeten nemen voor het welzijn van de gemeenschap: hij is ervan overtuigd zich te moeten aanpassen, op realistische wijze, aan de betrachtingen van het volk en aan de noodwendigheden van het ogenblik. Daartegenover staat de idealistische Antigone, die door haar gesprek met Kreoon en alles wat zij daar verneemt, zodanig wordt ontgoocheld, dat zij de dood tegemoet gaat uit afkeer voor de waardeloosheid van het bestaan; de romantische Antigone van Anouilh is onder dit opzicht verwent met de Caligula van Albert Camus: zij kan zich niet verzoenen met de feitelijke gegevenheid van het

Studententoneel. Oidiphoes Koning. Regie Ast Fonteyne. (S. Jozefsinstituut Torhout)

bestaan, noch met de toestanden van de menselijke gemeenschap.

Aldus ziet men hoe hetzelfde thema op verschillende wijze kan worden verwerkt en hoe daarbij de ideële horizon voortdurend wordt gewijzigd, want indien de diepere motivering voor het offer van Antigone niet dezelfde is bij Anouilh en bij Sofokles, dan is de reden wel te zoeken in het tijdsklimaat en in de gedachtenstromingen van een bepaalde periode; zo begrijpt men dat de visie van een bepaalde auteur op een gegeven literair thema wordt beheerst door het tijdsverband waarin hij is geplaatst en aan wiens invloed hij niet kan ontsnappen. De hier geschetste methode is dan ook bijzonder waardevol om door opeenvolgende peilingen het ideëel klimaat van een bepaalde periode te onderzoeken: immers de wisselende gedachteninhoud van een en hetzelfde literair thema doorheen de geschiedenis openbaart ons de onophoudende evolutie die het menselijk denkleven vertoont. Zo zal men tot de bevinding komen dat de evolutie van de gedachten doorheen de geschiedenis terzelfdertijd continu en discontinu is: er zijn voortdurend nieuwe inzichten die in hun frisse oorspronkelijkheid opduiken; deze zijn echter nooit volledig nieuw of volledig oorspronkelijk, zij sluiten steeds aan bij wat is voorgegaan, zodanig dat het nieuwe groeit uit het oude en toch in zijn frisse verschijning werkelijk oorspronkelijk is. De ontwikkeling van de gedachten is aldus een weerspiegeling van de evolutie van ieder mens: onze vrije beslissingen en onze persoonlijke inzichten betekenen zoveel nieuwe verworvenheden in de groei van ons bestaan, zij betekenen nochtans geen breuk met het verleden, daar zij op oorspronkelijke wijze uit het reeds aanwezige oprijzen.

*

De derde methode, die toegang verleent tot de filosofische achtergrond van een kunstwerk, treedt buiten het brede historische perspectief, om binnen de grenzen van een beperkte periode de behandeling te zien van een bepaald onderwerp. Hierbij zal de onderlinge vergelijking van de verschillende werken vruchtbaar zijn om de impliciete gedachteninhoud naar voor te brengen; het is inderdaad treffend op te merken hoe dezelfde gebeurtenis op verschillende wijze wordt beoordeeld, naar gelang de levensbeschouwing van waaruit zij wordt gezien. De mens streeft er immers naar de wereld waarin hij geplaatst is, zoveel mogelijk te begrijpen; zo zal hij ook aan de opeenvolgende levensgebeurtenissen, waarin hij onmiddellijk is betrokken, een zinvolle structuur trachten te geven, d.w.z. dat hij het nieuwe gebeuren zal trachten te integreren in de keninhoud die hij reeds bezit. De zin van de nieuwe feiten en belevingen zal dus in zekere mate worden bepaald door de reeds aanwezige gegevens, die bij ieder mens verwerkt zijn tot de organische eenheid van het bewustzijnsleven. Wanneer men nu gaat onderzoeken hoe verschillende auteurs reageren tegenover dezelfde gebeurtenis of tegenover hetzelfde verschijnsel,

[p. 145]

m.a.w. wanneer men onderzoekt welke betekenis zij aan een bepaald gegeven hechten en hoe zij het trachten op zinvolle wijze weer te geven, zal daaruit de levensbeschouwing die zij aankleven, kunnen worden blootgelegd: dit is b.v. het geval met de verschillende werken die verschenen zijn over de eerste wereldoorlog en die hoofdzakelijk betrekking hebben op het leven van de soldaten aan het front; de keuze van de aspecten die worden belicht in deze overweldigende historische gebeurtenis, alsook de geest waarin dit wordt gedaan, zijn zeker typerend voor de levensvisie van een bepaald auteur. Het sombere protest van H. Barbusse op het einde van Le Feu tegen de vele schreeuwende onrechtvaardigheden die in de maatschappij bestaan en die de oorlogsmachine in de hand werken, is hiervan een treffend voorbeeld: ‘Tous ces gens-là qui ne peuvent pas ou ne veulent pas faire la paix sur la terre; tous ces gens-là, qui se cramponnent, pour une cause ou pour une autre, à l'état de choses ancien, lui trouvent des raisons ou lui en donnent, ceux-là sont vos ennemis! Ce sont vos ennemis autant que le sont aujourd'hui ces soldats allemands qui gisent ici entre vous, et qui ne sont que de pauvres dupes odieusement trompées et abruties, des animaux domestiques.’ Deze oproep wil er een zijn tot universele broederlijkheid onder de mensen tot vrede en vooral tot rechtvaardigheid.

Vele letterkundigen hebben over de oorlog geschreven zoals Claude Farrère, Jules Pravieux, M. Lekeux, Karl Remarque, A. Latzko, H. Teirlinck en andere meer, en telkens vindt men een verschillende reactie tegenover deze beroerende gebeurtenis; deze reactie kent alle schakeringen en gaat van het zuiverste optimisme en idealisme tot de diepste verbittering en ontgoocheling.

Een gelijkaardig en zeer leerrijk onderzoek kan ook worden ingesteld betreffende de priester in de moderne literatuur; men staat hier immers voor een verschijnsel dat betrekkelijk nieuw is, dat nl. herhaaldelijk in de huidige literaire werken en ook in de films de priester op het toneel wordt gebracht en dat hij wordt gekozen als de centrale figuur van een aangrijpend menselijk gebeuren; herhaaldelijk ook wordt op zeer ernstige wijze het religieus probleem behandeld, dit in verband met de ultieme betekenis van het bestaan. Ook hier vindt men opnieuw een zeer grote verscheidenheid van aspecten die op de voorgrond treden; de centrale priesterfiguur van G. Bernanos in zijn Journal d'un curé de campagne, in de strijd die hij voert tegen de verbittering van versteende harten en tegen de religieuse onverschilligheid van een ontkerstend milieu is een zeer kenschetsende vertolking van de christelijke levensvisie van de schrijver, met de beklemtoning van de rol van de genade in de uitbouw van het bestaan. Zo kon men onder elkaar vergelijken de priesterfiguren van Cesbron, Les Saints vont en enfer, van G. Greene, vooral The power and the glory, van F. Hochwälder, Sur la terre comme au ciel, van G. Marcel, Un homme de Dieu, van B. Beck, Léon Morin, prêtre, van H. de Montherlant, La ville où le prince est un enfant, van B. Marshall, Le miracle de Dom Malachie, van Coccioli, Le ciel et la terre en vele andere. De onderlinge vergelijking van deze verschillende uitbeeldingen zal licht werpen op de omlijning van iedere afzonderlijke figuur; daaruit zal men tevens kunnen een algemeen beeld schetsen van de priester in de moderne literatuur, met de ideële achtergrond die men daarbij kan ontdekken.

Eindelijk is er nog een laatste methode, die eventueel kan gebruikt worden om de gedachteninhoud van een literair werk te achterhalen, deze bestaat erin de centrale themata in het totale werk van een en dezelfde schrijver naar voor te halen. Men maakt dus een studie over het gehele werk van een schrijver; de voornaamste themata worden daarin opgezocht en de behandeling van ieder thema afzonderlijk wordt nagegaan in al de verschillende werken, dit vooral met de bedoeling te zien of er gebeurlijk een evolutie valt waar te nemen van het ene werk tot andere en dus of de bestudeerde schrijver een verdiepings- of rijpingsproces tegenover de besproken vraagstukken heeft doorgemaakt. Aldus kan men een onderzoek instellen naar de houding van Sigrid Undset tegenover het lijden, de vriendschap, de liefde, het huwelijk, de godsdienst, voor zover dit kan opgemaakt worden uit haar verschillende werken. Een dergelijk onderzoek zou ook kunnen doorgevoerd worden voor F. Mauriac vooral wat betreft de menselijke hartstocht en de genade of voor Albert Camus in verband met de betekenis van het bestaan; dit kan tenslotte voor iedere auteur van formaat worden gedaan, indien men maar de verschillende punten op aangepaste wijze weet te kiezen.

Het onbetwistbaar voordeel van een dergelijk onderzoek ligt erin dat het samenbundelen van al deze themata die voorkomen in het werk van een bepaalde auteur, zal leiden tot een synthetisch inzicht in zijn levensbeschouwing; ook hier zal er weer een onderlinge belichting zijn van de verschillende themata door elkaar, omdat een levensbeschouwing een eenheid vormt, waarvan de verschillende bestanddelen slechts op artificiële wijze kunnen worden afgezonderd.

*

Een dergelijke benadering van de literatuur, waarbij natuurlijk het esthetisch aspect werd buiten beschouwing gelaten, kan heel wat verrijkende inzichten bijbrengen bij diegenen die ze op fijnzinnige wijze weten te voltrekken; deze inzichten zullen allereerst van psychologischen aard zijn, in deze zin dat het mensenbeeld in zijn wisselende verschijning aan hen zal worden geopenbaard; zij zullen ook van historischen aard zijn: men zal immers tot de constatie komen dat ook de gedachten een ontwikkeling doormaken, dat zekere nieuwe systemen opkomen, een periode van grote aantrekkingskracht kennen om dan in vergetelheid te geraken.

prof. dr. gerard verbeke