West-Vlaanderen. Jaargang 5

[p. 118]

Kind en kunst

De Kunst zelf is natuur. Froebel
Dr Lowenfeld regards art as a form of play, we regard play as a form of art.
H. Read

De muzen schijnen in lentelijk spel bijwijlen reeds kinderen en jonge jongens zo lieflijk te bezielen, dat het de hele wereld boeit. Dan worden kunstgeschiedenis en psychologie meteen voor hun bekoorlijkste problemen gesteld.

Het vroegst roepen wel de ritmische en melodische godinnen. Niet zo lang geleden las men: een kind verovert de wereld. Een tienjarige jongen die de scepter zwaait over honderd en meer muzikanten! Een jong genie dat uit het hoofd de grootste meesterwerken dirigeert! Een kind, dat met een schier feilloze zekerheid en een gezag, een meester waardig, de maatstok hanteert. Men had het daarbij over Pierino Gamba. En kort daarvoor was hetzelfde verblijden om Roberto Benzi wiens optreden filmisch werd vastgelegd en die kort geleden als een bescheiden baccalaureus voor het televisiepubliek weer optrad. Het publiek zocht naar het kind dat kunst bracht.

Doch dat was weinig. Er was eens Haendel die aan elf jaar componeerde en Haydn aan zes en Mozart, kind der goden, reeds aan vier jaar.

De geschiedenis spreekt over jeugdige uitvinders van instrumenten als over jonge dirigenten.

Heel recent, toen het nog niet al te druk was om Grace Kelly, was het de kleine Minou Drouet die vertedering bracht met haar frisse kindergedichtjes. Voor het geval U mocht twijfelen aan de authenticiteit van die versjes, laat U zich wellicht dan overtuigen door de gedichten van jongens nog, die in de literatuurgeschiedenis van hun tijd op ereplaatsen genoemd worden. Chatterton schreef zijn bekende Rowley-gedichten toen hij zestien was en sommige stukken van de vijftienjarige Rimbaud zijn in de verzamelde gedichten met ere bewaard. De eerste stierf aan achttien en de tweede aan eenentwintig jaar, maar hun verzen bleven leven.

Herinnert U zich, hoe er verleden jaar heel wat te doen was, naar aanleiding van de expositie van schilderwerken door de elfjarige Thierry Vaubourgoin, zoon van een begaafde Franse dirigent en een bekende violiste. De Kunstkritiek was er niet weinig door gepuzzeld. Maar weet dan ook dat een zelfportret van Dürer uit zijn dertiende jaar is gebleven en dat Lucas van Leyden aan zestien jaar zijn ‘Ecce Homo’ schilderde, lang niet het minste van zijn werken. Van Michel Angelo is bekend dat de Madonna aan de trap en de Kentaurenstrijd, het vroegste wat van hem gebleven is, en waarde heeft, in zijn zestiende jaar zijn gemaakt.

Zelfs deze artistieke vroegbloei staat niet alleen. Ook Clio en de Muze die op de wiskunde waakt, lieten zich niet onbetuigd. Macauley schreef... een wereldgeschiedenis toen hij zeven jaar was, en Pascal gaf een tractaatje over acoustica uit, hij was toen amper twaalf. Soms is de weg nog wonderlijker; de veertienjarige ongeletterde Hindou-jongen Srini Ramanujan ontcijfert op eigen houtje, in Calcutta ergens, Engels en leert zo wiskunde en wordt een der grootste geesten in zijn domein.

En zo de stylering van het menselijk lichaam kunst is, melodie en beweging en vormplastiek van subtiele

[p. 119]

schoonheid, dan moeten we hier over Bob Matthias spreken, Olympisch overwinnaar van volmaakte gaafheid aan zeventien jaar. Griekenland zou hem een beeld hebben geschonken.

Vroegbloei van artistieke stof of andere creatieve begaafdheid is niet nieuw. Nieuw is ook niet dat de wereld erdoor geboeid wordt. Maar nieuw is wel die houding, die nu zeer algemeen verspreiding vindt, dat men geboeid door deze mutatiemogelijkheden van de mens, op zoek gaat bij elk kind of soms Mozart, of wie dan ook der vroegere wonderen, niet diep erin versluimerd ligt. Nieuw is wat in de onvergetelijke bladzijde van St Exupéry over de verloren kleine Mozartprins tot uiting komt. Aldus luidt zijn verhaal: Il était né de ce couple-là une sorte de fruit doré. Il était né de ces lourdes hardes, réussite de charme et de grèce; je me penchai sur ce front lisse, sur cette moue des lèvres, et je me dis: Voici un visage de Musicien, voici Mozart enfant. Les petits princes des légendes n'étaient point différents de lui: protégé, entouré, cultivé, que ne saurait il devenir. Quand il naît par mutation dans les jardins une rose nouvelle, voilà tous les jardiniers qui s'émeuvent. On isole la rose, on cultive la rose, on la favorise. Mais il n'y a pas de jardinier pour les hommes; Mozart enfant sera marqué par la machine à emboutir. Mozart fera ses plus hautes joies de musique pourrie sans la puanteur



des cafés concerts. Mozart est condamné.

Het laatste deel van deze tekst is hard. Het is in veel gevallen ook nu nog waar. Maar als St Ex nog leefde zou hij zien dat toch ergens een ‘Jardinier pour les hommes’ is opgestaan. Er was een man geniaal en eenvoudig genoeg om zijn werk ‘de Kindertuin’ te noemen en zichzelf ‘tuinier’, werkende aan wat hij zonder meer noemde ‘Menschenerziehung’. Froebel was die man. Froebel vond niet alles wat de opvoeding vernieuwde. Maar hij vond dat Schiller gelijk had waar hij zegt dat de Mens eigenlijk maar tenvolle Mens is waar hij speelt en zich vrij ontplooit. Sinds Froebel is in de kleuterschool begonnen wat Rousseau in zijn dromen beleefd had: er zou een opvoeding komen die de sluimerende scheppingskrachten in het kind zou wekken. Men zou zelfs de vormingsdrang, de tendens tot expressieve vormgeving bij het kind prikkelend bevorderen.

Geleidelijk aan steeg de geest van Froebel uit de kleuterschool omhoog en bezielde de ‘Vermittlungsklassen’. Anderen kwamen en keken toe, opvoeders en kunstenaars. Zij zegden niet over het wonderkind maar over het kind zonder meer, dingen die vroeger niet werden gehoord. En sinds de tijd dat Ricci in Italië schreef over ‘l'Arte dei Bambini’ en Göttler strijdlustig sprak van ‘Das Kind als Künstler’, sinds deze verloren vliegende zwaluwen van een vroege lente, zijn er heel wat lenteboden aangekomen.

Want zie, met merkwaardige toeleg werden in alle landen breed opgezette onderzoekingen gedaan om de ontwikkeling en de karakteristieken van het kindertekenen na te gaan. Er werden congressen gehouden alom, het begon in Duitsland, waar het vrije scheppingsrecht van het kind en de juiste hulp daarbij bepleit werd. Er werden recent filmen gemaakt met de sprekende titels: ‘Your Child is a genious’ of ‘Creative hands’. Het laatste werk ontstond in opdracht van een wereldvereniging als de Unesco. Dezelfde vereniging heeft alom prijskampen voor grafisch werk van kinderen ingericht. Men neemt het kinderwerk waarlijk ernstig, zo dat men het zonder meer Kunst gaat noemen in zijn beste vormen, zo dat men er Musea voor opricht en zelfs voor werkjes uit de kleuterschool wereldrondreizende tentoonstellingen houdt. Uit een populair tijdschrift voor ouders lichten we de volgende tekst. Hij verschijnt naast een inderdaad merkwaardige zwart-wit-reproductie van een kinderschilderijtje: Les peintres de la maternelle exposent au musée pédagogique. Bij de reproductie: L'enfant a pu exprimer librement ce qu'il voit. Le dessin est sûr. Le trait vigoureux. Ne pense-t-on pas à Bonnard, à van Gogh?...

[p. 120]

‘L'enfant émerveillé’, tel est le titre de l'exposition, c'est bien le jeune élève de la maternelle, qui vit dans le climat poétique d'une classe où la maîtresse raconte des histoires merveilleuses. Ces jeunes enfants vont aussi visiter les musées et des expositions. A propos d'un tableau de Picasso l'un d'eux a dit ce mot saisissant: Oh! mais là les choses font ce qu'elles veulent. (Men zou dat graag zelf gezegd hebben). Les dessins de ces enfants ont maintenant quitté Paris pour différentes régions de France puis, ils seront accueillis par les postes diplomatiques français du monde entier.

Dergelijke tentoonstellingen gingen ook bij ons door, niet slechts in paedagogische milieu's maar in het Paleis voor Schone kunsten.

Aan één punt is dus geen twijfel: er is voor het verschijnsel van het creatieve kind, voor het ontplooien van zijn mogelijkheden, een nieuwe zeer levendige en internationale aandacht gegroeid. Men is er niet alleen door geboeid als door een groeiverschijnsel. Men gaat het kinderlijk scheppen ook esthetisch waarderen. Men noemt het Kunst. Daarover aarzelen zelfs de grootste kunstcritici van dit ogenblik niet. H. Read, in Engeland de testamenthouder van Ruskin en Berenson, is daarover affirmatief.

Een ander punt schijnt ook vast te staan: heel deze beweging heeft zeker getoond dat het kind veel meer kon dan men verwachtte.

Over dat alles kan men zich heel wat vragen stellen.

Men kan zich afvragen uit welke richting deze nieuwe belangstelling groeide. Wij moeten deze vraag stellen, willen we zeker zijn over de betekenis van die belangstelling. Zij stamt wel uit een dubbele richting. Allereerst



is zij het gevolg van een grotere aandacht voor het kind. Men kan aan deze eeuw zeer veel verwijten, zelfs in haar houding tegenover het kind. Maar men zal toch niet kunnen loochenen dat Ellen Key ze bij de aanvang juist typeerde als de ‘eeuw van het kind’. Men leerde het kind ongetwijfeld beter kennen en fijner de verschillende fazen van zijn groei onderscheiden. Men leerde zien dat wat men, met verwijzing naar volwassen normen, vroeger fouten noemde, groeikarakteristieken waren, waarvan het misschien best is dat ze tenvolle ontwikkelingskansen kregen. Ze gaan dan het gaafst naar andere fazen over. Men leerde bovendien weten dat de ontwikkeling pas kan beschreven worden als er volle ontwikkelingskans bestaat, en dat bij gunstiger aanbieding van materialen aan het kind en bij betere organisatie van het milieu waarin het leeft deze ontwikkeling verrassingen biedt. Men werd niet moe om deze gunstigste ontwikkelingskansen te zoeken. Men ging bepaald de ontwikkeling volgen voor de kinderlijke expressievormen en bood de kans aan het spontane kinderlied, aan de vrije kinderlijke expressie in woord en klank en kleur en vorm.

En uit dezelfde Romantiek, waaran deze aandacht voor dat groeiende, zich sterk naar eigen wet ontplooiende kind te danken is, ontstond tegelijk een aandacht voor kunstvormen van kultuurperiodes die aan de tot dan toe normatieve Renaissance voorafgingen. Zelfs voor zeer primitieve kunstuitingen kreeg men oog. De Renaissance-esthetiek scheen voorgoed haar uitsluitende gelding te verliezen. Hoe meer men de primitieve kunstvormen bestudeerde, des te meer vond men dat de verworvenheden van de Renaissance-kunst veel meer van wetenschappelijke dan van artistieke aard waren. Men stelde zich duidelijk de vraag in hoever perspectiefbeheersing en anatomische kennis esthetische kwaliteiten aan de uitbeelding verlenen. We stellen ons hierbij niet de vraag of deze anatomische inzichten niet bijdroegen tot een zuiverder weergave van het menselijk ideaalbeeld, van menselijke lichaamsschoonheid. Maar dat is niet de enige norm van schoonheid. En zeker kan deze schoonheid niet in alle materialen en met alle technieken worden gecreerd. Men leerde zien hoe de wetenschappelijke verworvenheden van de Renaissanceperiode zelfs sommige kunstvormen tot verval hebben gebracht. In elk geval ging men ontvankelijk staan voor de zuiver esthetische qualiteiten van vroegere kunstvormen, zelfs van de meest primitieve. Men kwam onder de betovering van de gave en grootse schoonheid van de tekeningen op de rotswanden van Lascaux en Altamira. Nu wil het toeval of de ontwikkelingswet, dat men in vele van deze werken die men hogelijk als kunst waardeert, karakteristieken onderkende die duidelijk verwant zijn met deze van de kindertekening. Het feit dat men aldus aanvaardde artistieke betekenis toe te kennen aan werken uit vroeger tijden, die de karakteristieken van kindertekening, de zoge-

[p. 121]

naamde fouten ervan bezaten, heeft ertoe bijgedragen om ook onbevangen dat kinderwerk, bepaald plastisch en grafisch, kinderkunst te noemen.

De beweging ging verder. Principieel ging men dat in sommige kunsttakken de normen van de Renaissance verloochenen. Principieel wilde men de schilderkunst weer tweedimensionaal zien. Principieel wilde men uit het brandraam alle perspectivisme weren. Men denke bij ons aan het meest programmatische schildersoeuvre uit die richting, dat van de steeds meer gewaardeerde Brusselmans. Wij noemen hier alleen wat bij ons als betekenisvol begin kan gelden in die zin. Men ging nog verder, werd hier en daar programmatisch non-figuratief. En toen men confronteerde zag men dat het kunstwerk principieel zocht wat het primitieve werk en het kinderwerk vanzelf boden. Nu sloeg men de andere richting in. Men vond in dit parallellisme steun voor de bedoeling om de plastische esthetische vorming van het kind soms eenzijdig in programatische moderne richting te sturen.

Populair ‘interessante’ excessen van een dergelijke beweging worden geciteerd. Verleden jaar werd het werk van een kind, op een tentoonstelling tussen dat van zijn moeder geëxposeerd, verkocht voor een Museum. Het gebeurde in dear old England. Meer van betekenis is de volgende anecdote, die in een kunsttijdschrift en naderhand in een psychologische studie over het kindertekenen verscheen. Het luidt dat een groep Renaissancekunstenaars een symposion hadden ondereen en spraken over kunst. Zij zouden een weddenschap hebben aangegaan. Eén zegde dat van die alle geen mens in staat zou zijn om de tekeningen weer te geven die de kinderen maakten op de muren der paleizen, bezigheid die kinderen blijkbaar toen al bedreven. En het geschiedde dat meerderen probeerden. Geen mens die slaagde. En het pikante eind van het verhaal wil dat toen Michiel Angelo recht stond en het deed en slaagde. Men wil met deze anecdote zeer veel zeggen wat ze niet zegt. Wat ze in elk geval wel zegt is zeer mooi. Alleen de grote kunstenaar slaagt erin het wezen van het kind weer uit te drukken in zijn verschijningsvorm of in zijn uitingen. Alleen een dichter als Tagore die een buitengewone feeling geeft voor alle roerselen van alle leeftijden des levens vangt het kind levensecht in zijn woorden. Over het kinderwerk en zijn kunstwaarde is daarmee niets gezegd.

Terwijl we met verhalen doende zijn nog dit. Een moeder had twee zonen. Zij zelf was artistiek begaafd en voor moderne tendensen zeer begrijpend. Zij wou wel dat haar zonen opgroeiden in begrip voor het eigentijdse gebeuren ook op dit gebied. Zij liet ze zich vrij uitdrukken met de hoop dat zij dan wel in die richting zouden ontwikkelen. De wanden van de jongenskamer werden gesierd door hun beste werk. En zij werden dertien en veertien jaar. Toen gingen zij hun kamer organiseren. Groot was de verbazing van de moeder, toen zij zag dat al die Kitsch verdween en dat aan de wanden werden gehangen enkele goed gekozen Dürer- en Holbeinreproducties. Ook deze geschiedenis zegt niet wat men ze wil doen zeggen. Zij zegt alleen dat er in het kind een groeitendens is, waarvan men lang nog niet alle wetten en momenten kent.

Voor dat we esthetische en pedagogische vragen stellen, laat staan oplossen, moeten we er een paar psychologische onder ogen nemen.

We kunnen hier niet de overigens reeds tamelijk goed bekende stadia van ontplooiing van kinderlijk tekenen bespreken. We willen alleen stil blijven bij een paar recente bevindingen dienaangaande. Bijna overal

Kindertekeningen bekroond in een prijskamp van de Unesco.

[p. 122]

gaat men akkoord om te zeggen dat het kind, jongen of meisje aan tien, elf jaar een zeer sterk realistische en critische tendens vertoont. Dat zou zich voor zijn tekenen schilderbedrijvigheid uiten in een ‘crisis’. Het kind zou ervaren dat datgene, wat het tot dan toe gemaakt heeft, niet gelijkt op de dingen. Waar het tevoren met zijn subjectieve instelling niet daar op lette en spontaan niet perspectivistisch, spontaan expressionnistisch was, durft het nu niet meer. Het tekenen wordt een begaafdheid, bij enkelen uitgesproken goed en bij anderen totaal verdorrend. Daar staat tegenover het feit dat van dan af andere uitingsmiddelen als de taal beter en meer algemeen ter beschikking staan. Tot zover de gangbare mening. Laten we toezien.

We stellen allereerst vast dat het hierbij te doen is om de ontwikkeling hoofdzakelijk van het tekenen. Nu weet ook iedereen dat de omgeving meestal van het kind een goed gelijkende en technisch vaardige kopij verwacht heeft. En waar is zeker dat het kind aan die leeftijd een realistische tendens vertoont. Waar is ook dat tekenbegaafdheid een aparte ontwikkeling gaat. Men moet zich echter de vraag stellen of het niet juist dan is dat helpend moet worden opgetreden. Wat zou er gebeuren indien men juist op die leeftijd wilde proberen om alleen zuiver droombeeld-schilderen of alleen maar weergeven van de kleurherinneringen aan een bepaald voorwerp als een bloemenvaas te vragen, of alleen maar de uitbeelding van een gevoelen. Zouden dan niet nieuwe bronnen van vrije expressie worden aangeboord die voor meerderen de expressiedurf zouden redden en ze aldus voor de actieve kunstbeoefening waarvoor ze precies nu kunnen ontwaken kunnen bewaren. De Engelse kunstkriticus Read, die reeds vernoemd werd, is ook psychologisch zeer goed geïnformeerd. We vertalen van hem de volgende passus: Als we maar geen vooropgezette gedachten hebben, hoe de kunst precies moet zijn - als we maar realiseren dat kunst zo veelzijdig en rijk is als de menselijke natuur, dan is het zeker dat een of andere vorm van esthetische expressie praktisch door iedereen kan behouden blijven ook na elf jaar. Als we meteen maar bereid zijn de eenzijdige waardering te laten varen die wij geven aan de logische training die onze opvoedingssystemen kenmerkt. Er worden hier in onze provincie proefnemingen gedaan om deze mogelijkheid nader te onderzoeken. Als dat ‘geloof’ in die zogenaamde crisis kan gewijzigd worden op goede gronden en als kan aangetoond worden hoe te werken, dan zal wellicht blijken dat de frisse opbloei van soms gewaagde persoonlijk en raak getroffen uitdrukking die we bij jongere kinderen met de nieuwe methodes en vooral met een nieuwe sfeer in het contact konden bereiken niet plots zal verwelken bij de meesten.

Een andere zeer interessante psychologische vaststelling, die ook bevorderd werd door een beter inzicht in de veelzijdigheid der stijlvormen is deze: Ook weer onder invloed van Read heeft men leren inzien dat er in de vrije schilderexpressie van kinderen verschillen tot uiting komen van dezelfde aard als tussen de verschillende kunstvormen, en dat die bovendien terug te brengen zijn tot persoonlijkheidsverschillen in beide gevallen.

Dat zou tot de zeer belangwekkende conclusie kunnen voeren dat bepaalde types van kunstenaars de beste kansen van ontplooing hebben binnen een stijlbeweging die programmatisch haar eisen zó formuleert, dat zij in die persoonlijkheid een afgestemd klankbord vindt. Impressionisten zullen in perioden, waar de abstract constructieve vormgeving ideëel domineert, slechts geringere kansen hebben. Waren zij vroeger geboren, misschien zouden ze dan juist het best zijn ontplooid. Wellicht is het mogelijk dat de esthetische openheid in de toekomst, echter groter zal worden en meerdere mogelijkheden zal erkennen mits maar de materie en de technische eisen ge-eerbiedigd blijven. Voor de opvoeding kan dat ook betekenisvol zijn. Men moet niet één bepaalde ontwikkeling willen. We hebben werk gezien van adolescenten die zelfs bij opdrachten tot abstrakte vormgeving, moeizaam maar zeer trefzeker als impressionisten hun weg zochten. Het werd gelukkig begrepen. Het werk rijpte uit in een heel andere richting dan de kunstopvoeder, zelf een kunstenaar, voorzien had.

Na deze enkele psychologische vragen moeten wij dan toch uiteindelijk de vraag stellen: Hoe is het nu eigenlijk: Is het werk van een kind normaal gesproken mogelijkerwijze kunst? Wij willen de vraag dus niet alleen voor uitzonderlijke gevallen gesteld zien. Is het kind esthetisch werkzaam of niet?

Laten we blijven bij het meest geëxploreerd gebied, dat van het schilderen.

We kunnen ons afvragen waarom het kind werkt. Vóór het tien elf jaar is ongetwijfeld niet met de typisch esthetische vormbekommernis op zoek naar vormvolmaaktheid. Wel ‘werkt’ het met die houding die spel met kunstschepping verwant laat zijn: om de vreugde aan dat werk zelf. Vanzelfsprekend gaat het hier alleen om vrij werk. Zuiver vormelijke bekommernis begint pas later, normaal gezien. We zagen een meisje van elf een zeer eenvoudige boomkompositie tot drie vier maal met kennelijke vormbekommernis en vreugde om de mogelijkheden daarvan opnieuw proberen. Een dergelijk betrachten kan door de houding van de omgeving vroeger worden gewekt. Bij begaafde kinderen zal dit zuiver esthetisch bestreven en de vreugdebeleving die met het gevoel van slagen in dit pogen gepaard gaat, vroeger voorkomen. Deze houding nu, is van dezelfde aard als die van de kunstenaar, die een bepaald thema of een vormgeving herhaald weer opneemt. Vóór deze leeftijd beleeft het kind een diffuse lust aan zijn werk, een eigenmachtsgevoel en een vreugde aan de activiteit zelf, waardoor deze activiteit spelkarakter heeft. Maar we weten hoe spelen, activiteit uit vrijheid toegang is tot kultuur en kunst.

[p. 123]

Ook over het esthetisch oordeel van het kind moeten wij nadenken. Gesteld dat bij het kind een dergelijke appreciatie niet aanwezig is dan zou zelfs een esthetische componente in hun vrije spelexpressie niet te vinden zijn. Zij hebben echter wel degelijk esthetische waardering. Dat blijkt het best uit de bespreking van het werk van leeftijdgenoten. Legt men hen zuiver vormelijke gegevens voor, dan blijkt het esthetisch oordeel een langzaam ontwikkelend aspect van de begaafdheid, dat voor een groot deel onafhankelijk van milieuinvloeden groeit, hoewel gevoeligheid voor milieuinvloed duidelijk aanwijsbaar wordt in de periode van sociale inpassing, vanaf tien jaar. Eigenaardig is wel dat bij schilderkunst de kinderen in hun oordeel minder geleid worden door het ‘verhaaltje of de actie’: figuratieve elementen, dan door de kleur, echter minder in haar esthetische harmonie-verhoudingen dan in haar temperamentele aanspraak. Zeer opvallend is ook hoe de kleurkeuze in het eigen werk onmiskenbaar diagnostische waarde heeft voor het temperament van het kind.

Alles samen genomen: we vinden dezelfde expressievormen bij kinderwerk als in de erkende kunst. Er is kennelijk verschil. Is dat verschil nu zeker een verschil in esthetische waarde? Dat lijkt twijfelachtig. Kinderwerk kan vanaf een bepaalde leeftijd, zoals aangeduid, subjectief door het kind zelf als kunst beleefd worden. Het kan zelfs vóór die leeftijd door de volwassene, in meer gevallen dan men zou denken als echt esthetisch, als echt kunstwerk worden gewaardeerd, geheel in dezelfde zin als werken die ons uit oertijden bewaard bleven. Ook dat zal immers subjectief niet als kunstwerk alleen beleefd zijn geworden. Het is vermoedelijk ook niet uit zuiver artistiek streven gegroeid. Bovendien heeft het kinderwerk, natuurlijk slechts in de esthetisch waardevolle réussites - ook bij volwassenen is ware kunst een réussite - een speciale esthetische overtuigingskracht door een zekere naïeviteit en ongezochtheid die poëtisch aandoet, zo dat het soms ongezocht bereikt wat de kunstenaar, overigens terecht, bewust en programmatisch nastreeft. Uiting van spontane activiteit en schepping, uitbeelding van een eigen visie over de dingen zijn de kinderwerken zeker. Deze eigen visie wordt echter ook weer eerst persoonlijk in de bewuste en nagestreefde zin van het woord, dat voor ons een kenmerk van de kunstenaar is, vanaf het begin van de jeugdjaren, bij het verlaten van kinderland. Dan gaat het niet meer om een weergave van een visie eigen aan het kind, maar om mijn persoonlijke visie.

Uit dit alles zijn voor de kunstopvoeding van de jeugd nog enkele beschouwingen te maken die hier wel op hun plaats zijn. Het gaat er hier niet om de waarde van artistieke opvoeding in het geheel der opvoeding aan te wijzen, noch om de waarde van artistiek en esthetisch leven als middel van totale opvoeding. Over dat laatste heeft B. Shaw het zijne gezegd: ‘I am simply calling attention to the fact that fine art is the only teacher except torture’. Ondersteld de waarde van dat alles, moeten wij toch nadenken over de esthetische opvoeding zelf, over de opvoeding tot de kunst, niet alleen door kunst.

Zeker is dat men tegenwoordig geen inwijding in om het even welke kunstvorm als geslaagd of zelfs maar als mogelijk kan zien, als die niet gebeurt door een actief en persoonlijk pogen tot schepping in dat domein. Men moet er tenminste zo ver in gaan, dat men in staat is bij de beschouwing van het kunstwerk, het als het ware opnieuw mee te voltrekken. Deze aandacht voor een in-wijding-in-de-kunst-al-doende wint nog aan waarde, als men dat ziet in het perspectief van de meer en meer groeiende vrije tijd en de steeds groter wordende tendens om de mens het leven passief te doen ondergaan, als ‘spectator’. Er is voorbereiding op het ene, menswaardig en echt vrij vrijetijdsgebruik, en tegengift tegen het andere, het passieve ondergaan nodig. En vermits het gebleken is dat het ‘Schaffende Kind’ tot zoveel in staat is dat men niet vermoedde, kan het zeer vroeg reeds in deze esthetisch artistieke richting opgeleid worden.

Doch wie dit doet moet zich over zijn houding tegenover het kind bezinnen. Hij moet nadenken over het woord van een der eerste kunstopvoeders in de moderne zin, Franz Cizek: ‘De opvoeder moet de meest nederige en deemoedige mens ter wereld zijn en in een kind zien een mirakel van God en niet een leerlingenmateriaal waaraan hij iets moet doen’. Men denke aan St Ex.

Wie dit doet moet een fijn gevoel hebben voor de verschillende stijlvormen in de kunst en de verschillende persoonlijkheidsstrukturen van de kinderen. Wie dit doet moet weten dat het kind eerst en vooral in zijn uitingen werkelijk uit zichzelf wil treden, in communicatie, in subtiel gesprek wil komen. En hij moet weten hoezeer luisteren een bevorderende kracht is voor een goed gesprek. Hij moet tuinier voor mensen willen zijn. De technische beheersing die het kind langzamerhand dient te verwerven moet er niet worden ingegoten. Kunst is essentieel zelfontplooing in een aangepast milieu. Al doende zal men daarbij de vormwetten ontdekken. Wie ze niet zo ontdekt zal ze nooit tenvolle begrijpen.

Tot het aangepaste milieu voor het artistiek scheppende kind behoort voor al het andere een mens met de nodige artistieke en psychologische gaven om te bevrijden eerder dan om te beleren. Waar het kind vroeg zijn eigen werk beleeft in een dergelijke opene aanvaarding, zal het kunst als een vreugdebrengende waarde in zijn leven integreren. Misschien zal door de osmose van het totale leven het bestreven van vormharmonie in de expressie aanleiding worden tot het zoeken van levensharmonie, een toverwoord voor jonge mensen. Actieve opvoeding tot kunst is de weg waarlangs kunstopvoeding worden kan: vorming tot levenskunst.

cyriel de keyser