West-Vlaanderen. Jaargang 5

[p. 97]

Letterkunde

Halldor Kiljan Laxness (Nobelprijs 1955)

Is Laxness, met zijn machtig paardengezicht, bij de lezers overal ter wereld, een Trojaans paard van het kommunisme?, vroeg onlangs een vrij oneerbiedig criticus in een voornaam Duits tijdschrift. Dezelfde vraag schijnen velen gesteld te hebben, toen de bladen meldden dat de nieuwe Nobelprijswinnaar lid van de Wereldraad voor de Vrede en voorzitter van het IJslands-Sovjetrussisch Genootschap is, dat hij de beruchte oproep van Stockholm ondertekende en tevoren reeds met de Prijs van dezelfde Wereldraad voor de Vrede en met de Martin Andersen Nexöprijs (in de Duitse Oostzone) onderscheiden was. De zalvende verklaringen die Laxness aflegde, klonken weinig overtuigend. Het maakt ten slotte niet veel verschil of hij orthodox kommunist of uiterst-links socialist is. Vraag niet - zegde hij ontwijkend - of ik kommunist of marxist ben. Het is even dwaas als te vragen of ik bigamist of polygamist ben. Ik stel alleen belang in de mens, of hij nu kommunist of katholiek, Rus of Amerikaan is. Voor mij bestaat er geen IJzeren Gordijn. Wat er van zij, een aartsvijand van de Westerse democratie en van het kapitalisme is Laxness alleszins, en men vraagt zich af hoe de Zweedse Academie, die toch niet van zulke sympathieën kan verdacht worden, juist hem bekroond heeft. Dat achter de schermen van het Nobelcomité de politiek een belangrijke rol speelt, is voor niemand een geheim. Na de (overigens weinig gelukkige) bekroning van Churchill, was het begrijpelijk dat de Russen, die nog maar één enkele Nobelprijs (Ivan Boenin in 1933) hebben gekregen, eindelijk nog eens aan de beurt wilden komen. Die wens werd kracht bijgezet door de goodwillconstellatie van Genève. Het lastige probleem werd tenslotte opgelost door het klassieke compromis: de Nobelprijs blijft in West-Europa en de Russen moeten maar tevreden zijn dat een geestverwant werd bekroond.

In het Nederlandse taalgebied klinkt de naam van deze 53-jarige schrijver nagenoeg geheel vreemd. Wel werden in de jaren 1937-1942 drie van zijn voornaamste romans in het Nederlands vertaald, maar gelezen werden deze bijna alleen in Nederland, zodat buiten een kleine kring van ingewijden slechts weinigen in Vlaanderen iets weten over de persoonlijkheid van Laxness en zijn betekenis voor de IJslandse letteren en voor de wereldliteratuur. Daarom deze bondige voorstelling van de kunstenaar en zijn oeuvre.

Halldór Gudjónsson werd op 13 april 1902 te Reykjavik geboren. Toen hij drie jaar oud was, gingen zijn ouders zich vestigen op de hoeve Laxness te Mosfjellssveit, wat het gelukkige gevolg had dat Halldór zijn ganse jeugd op het platteland doorbracht, in bestendig contact met de stevig-traditionele boerenbevolking en de ongerepte IJslandse natuur. Naast intense natuurliefde kenmerkt onbeheerste lees- en schrijfdrang Laxness' jeugd. Het is of ik geboren ben met een heftige afkeer van alle lichamelijke arbeid. Vermoedelijk hebben mijn ouders het moeilijk gehad om mij te begrijpen, hoe graag ze dit ook wilden. Mijn leeslust bewees dat ik toch iets meer was dan een gewone luiwammes, want wanneer ik ook maar de gelegenheid vond, zat ik vol energie over mijn boeken gebogen, van de morgen tot de avond, doof en blind voor alles rondom mij. Op het lezen volgde zeer spoedig het schrijven. Tot zijn pijnlijkste jeugdherinneringen behoort deze, dat zijn moeder eens een massa geschriften van hem verbrandde - hij was toen zeven jaar. Later verborg hij wat hij schreef, en het werden kisten vol, vele duizenden bladzijden, over alles tussen hemel en aarde, verzekert hij later.

Het buitensporig lezen was niet bepaald bevorderlijk voor de gemoedsrust van de vroegrijpe jongen. Op 12 jaar komt hij tot de overtuiging dat het hele Lutherse geloof nonsens is en voelt hij zich aangetrokken door de vrijdenkerij. De volgende jaren verslindt hij een groot aantal meesterwerken van de wereldliteratuur en verdiept hij zich in Oosterse en Duitse filosofieën en in het spiritisme. Religieus voelt hij zich het meest aangetrokken door Tolstoj; literair leeft hij, naar eigen getuigenis, onder min of meer acute Strindberg-bezetenheid gedurende bijna tien jaar van mijn jeugd.

Nog vóór hij zijn middelbaar eindexamen heeft afgelegd, kort na de dood van zijn vader, reist hij voor het eerst naar het buitenland. Hij is 17 jaar: de wereld ligt voor hem open, ofschoon hij weinig middelen van bestaan heeft. In de Deense hoofdstad houdt hij zich vooral op in de bohèmekringen en de onderwereld, maar de morele ontbinding die hij daar aantreft is nog maar een voorspel van het Sodoma en Gomorrha, dat zich voor hem opent tijdens het jaar dat hij in Duitsland en Oostenrijk rondzwerft. Toevallig krijgt hij Thomas a Kempis' Imitatio in handen. Ik lachte met de eerste hoofdstukken. Ik zat ginds in Berlijn en las dit, denk eens aan, ik las Thomas a Kempis in de hoofdstad van het satanisme en de blasfemie! Maar toen ik de lectuur beëindigd had, was ik ervan overtuigd, (hoewel ik weinig van het boek verstaan had), dat een instelling die een dergelijk geschrift had kunnen voortbrengen de hoogste instelling van de aarde moest zijn. Zo ontdekt hij de Katholieke

[p. 98]

Kerk, die hem er meteen voor behoedde een gewone dagdief te worden in Centraaleuropese nachtclubs. Na een mislukte poging om in Amerika binnen te geraken - om voor de film te schrijven - belandt hij terug in Denemarken, waar hij met grote moeite in zijn onderhoud kan voorzien. Op een aanbeveling van Jörgensen wordt hem gastvrijheid verleend in het Benediktijnerklooster St. Maurice de Clervaux, in het Groothertogdom. Hij blijft er ongeveer een jaar, zich toeleggend op studie en ascese; hij laat zich dopen (januari 1923) en wil priester worden. In plaats van naar Rome te reizen, trekt hij naar Taormina op Sicilië, en voltooit er onder koortsachtige hoogspanning zijn eerste grote roman De grote wever van Kasjmir (verschenen in 1927, in geen enkele andere taal vertaald). Wanneer hij in 1924 terug in het klooster komt is zijn religieus enthousiasme bekoeld en is hij reeds ver gevorderd op de weg naar het marxisme.

Het is niet gemakkelijk uit te maken waarom Laxness zijn religieus ideaal zo vlug verwierp. Mogelijk voelde hij zich niet in staat het katholieke levensideaal te beleven. Uit zijn correspondentie blijkt dat hij het essentiële van het geloof wel begreep, maar er op bepaalde punten eigenaardige opvattingen bleef op nahouden. Zijn voorstelling van de vrouw als Godvijandig principe is allesbehalve orthodox. Mogelijk ook is hij tot de overtuiging gekomen dat de Kerk op sociaal gebied is tekort geschoten; de bestendige kritiek op kerk en geestelijkheid in zijn latere realistische romans doet het althans veronderstellen.

Intussen blijft het schrijven hem een onontkoombare behoefte. Voor de geest zweeft hem een grote roman, waarin hij zijn lotgevallen en geestelijke evolutie wil uitbeelden. Tweemaal neemt hij een aanloop, telkens laat hij de begonnen roman onvoltooid liggen. Tenslotte vindt hij zijn vorm en voltooit hij zijn Grote Wever van Kasjmir, die hem op slag beroemd en berucht maakt in zijn land.

Het was geen meesterwerk, maar als de eerste werkelijk moderne roman betekende het een mijlpaal in de nieuwe IJslandse literatuur. Modern was de roman, doordat alle stijlstromingen van de laatste decennia, vanaf impressionisme, symbolisme en neoromantiek tot expressionisme en surrealisme, er tot een stoutmoedig persoonlijke synthese werden samengesmolten. Modern is hij eveneens door de op de spits gedreven Freudiaanse introspectie en de chaotische disharmonie van het levensgevoel. De hoofdpersoon, Steinn Ellidi - Laxness' alter ego - vindt op het einde een veilige haven in de Kerk, maar in de geforceerdheid van dit slot verried de schrijver zijn eigen wankele overtuiging.

In 1927 ondernam Laxness een nieuwe reis naar Amerika, en ditmaal bleef hij er drie jaar. Zijn ervaringen in de filmwereld en zijn ontmoeting met Upton Sinclair brachten een definitieve wending in zijn levensbeschouwing te weeg. Hij werpt zijn geloof overboord en wordt een gloeiend aanhanger van het marxisme. God en hemel hebben voor hem afgedaan - voortaan zal hij zich alleen nog interesseren voor de mens en zijn strijd. Parallel hiermee keert hij zich af van de steriele introspectie en het gepsychologiseer, dat in De Grote Wever zijn hoogtepunt had bereikt. Tevoren had hij in jeugdige overmoed gezworen bij alles wat uit Europa kwam en had hij laatdunkend neergezien op het achterlijke en bekrompen milieu in zijn eigen land. Hij had gespot met de geest en de stijl van de oud-IJslandse saga's, die wonderbare verhalen van mannenmoed en geweld, die op de mentaliteit van de IJslander zulk een ontzaglijke invloed hebben uitgeoefend. Hij ziet zijn dwaling in, keert terug tot zijn land en volk en begrijpt dat deze realiteit niet beter kan weergegeven worden dan in de sobere, objectieve verhaaltrant van de saga's.

Een eerste tweedelige roman, Salka Valka (1931-'32), verhaalt de geschiedenis van een doodarm vissersmeisje, die het onbarmhartige leven trotseert met haast bovenmenselijke kracht. In de schrilste kleuren schildert Laxness de onmenselijke voorwaarden waarin deze mensen hun leven slijten. Rond de hoofdpersoon beweegt zich een ganse gemeenschap met de meest uiteenlopende personages, die beschreven worden met de uitvoerigheid van de realisten der 80^er-jaren. Maar Laxness' verhouding tot zijn personages is merkwaardig. Op het eerste gezicht schijnt hij ze van op een afstand te observeren, laat hij - naar het voorbeeld van de saga's - de feiten, de woorden en gedragingen van de mensen voor zichzelf spreken. Bij nader toezien blijkt iedere zin en ieder woord, iedere persoons- of natuurbeschrijving, iedere dialoog gekleurd door de sterk-persoonlijke visie van de schrijver. Laxness zegt niet dat de koopman een schurk is: hij laat hem zichzelf tegenspreken, hij maakt hem belachelijk, begraaft hem onder zijn ironie en sarcasme. Alle voorname personages, allen die tot de bovenklas behoren, stelt hij bewust in het ongunstigste daglicht. Maar zacht en teder wordt zijn stem, zodra hij over de kleine man spreekt, de proleet-boer of visser, vrouw of kind. Hij leeft zich in in zijn levensomstandigheden, in zijn gevoelens en verlangens. Hij volgt na wat hij zozeer bij Gorkij bewonderde: Hij schrijft vaak over de stiefkinderen der maatschappij, maar zo goed is hij, dat hij

[p. 99]

in de ogen van de mensen kijkt, hoe verachtelijk ze ook mogen schijnen, totdat hij deernis krijgt men hen. Dit voortdurend verspringen van standpunt, dit ongemerkt zich inmengen in zijn verhaal is wellicht het meest opvallende kenmerk in alle romans van Laxness sinds 1930. De appreciatie van de lezer wordt er grotendeels door bepaald: het ene ogenblik is men geïrriteerd om zijn nietsontziende grofheid tegen de bezittenden, de politici en de geestelijken; het volgende ogenblik wordt men onweerstaanbaar aangegrepen door zijn deernis met de allerarmsten, ontroerd door zijn subtiele inleving in een kinder- of jongemeisjesziel, of meegesleurd in zijn lyrische natuurextases.

De volgende, eveneens tweedelige roman, Vrije Mannen (1934-'35) loopt consequent in hetzelfde spoor. Ditmaal is het de tragedie van de boer Bjartur, die zich tot een zelfstandig man wil opwerken. Noch het noodlot, dat hem gedurig in zijn gezin treft, noch de ontketende natuurelementen kunnen hem ten onder krijgen. De strijd opgeven moet hij eerst, wanneer het sociale onrecht, in de persoon van enkele (per definitie) gewetenloze politici, hem het allerlaatste ontnemen. In vergelijking met Bjarturs strijd is de weg van Hamsuns Isaac bijna idyllisch. Vrije Mannen was trouwens uitdrukkelijk bedoeld als een antwoord op het boek van de gezegende aardappelen, zoals Laxness Hoe het Groeide noemde. Het boek is in zijn geheel milder van toon dan Salka Valka en de talrijke passages, waarin hij zich met oneindige vertedering neerbuigt over het lot van Bjarturs kinderen of waar hij hymnisch de IJslandse natuur evokeert, vormen een gelukkig evenwicht tegen de schrijnende tragiek en het vlijmende sarcasme in zekere gedeelten.

In de IJslandse maatschappij heeft de dichter sinds duizend jaar een belangrijke plaats ingenomen. De literatuur staat er in het hoogste aanzien. Ieder IJslander gaat fier op de dichters die zijn volk heeft voortgebracht; zelfs de meest ongeletterde schapenboer of visser kent de spreuken van de Edda's en Snorres koningssaga's en citeert in dagelijks gesprek de daden van Njàl of Egil; ieder IJslander heeft zelf iets van een dichter in zich. Maar niemand denkt eraan dat ook een dichter moet leven. Wat erger is, de dichter is weerloos overgeleverd aan al degenen wier genadebrood hij eet. Dit is het onderwerp van Laxness' vierdelige roman: Het Licht der Wereld (1937-'40), evenals de vorige romans een geweldige sociale satire. In tegenstelling tot Salka Valka en Bjartur is de dichter Olafur Kartason Ljosvikingur een ware martelaarsfiguur. Alle kwalen moet hij verduren, ziekte, vernedering, honger, eenzaamheid - niets wordt hem bespaard. Heel die lijdensgang wordt in de felste kleuren afgeschilderd, zodanig dat het verwijt van sadisme, dat men de schrijver wegens de vele ondraaglijke beschrijvingen van uiterste menselijke ellende heeft toegestuurd, niet geheel ongegrond is.

Tegen deze sombere achtergrond verheerlijkt Laxness de schoonheid: de droom van de schoonheid, het verlangen en het streven ernaar houden de dichter recht. Ook het medelijden met zijn medemensen neemt een ruime plaats in. Het mooiste in dit grandioze, barokke en onevenwichtige boek zijn de talrijke, zeer verscheiden vrouwenfiguren en de lyrische natuurevokaties.

Deze drie romans vormen een machtig geheel, als panelen van één drieluik. In drie representatieve figuren, telkens optredend in een verschillend sociaal milieu, beeldde Laxness het leven uit van het IJslandse volk, zoals het thans in werkelijkheid is en tegen de achtergrond van zijn duizendjarige traditie. De idee en de grondtendens zijn telkens dezelfde; de stijl vertoont geen merkbare verschuivingen. Met deze trilogie overvleugelde Laxness zijn befaamde landgenoten Jóhan Sigurjónsson, Gunnar Gunnarsson, Kristmann Gudmundsson, Gudmundur Kamban e.a. Vertalingen maakten zijn werk in het buitenland bekend en bezorgden hem een Europese faam.

Sinds 1940 heeft Laxness zijn oeuvre met talrijke nieuwe werken uitgebreid. Het is hier niet de plaats om nader in te gaan op de vele essayistische geschriften, waarin hij krachtdadig, dikwijls uitdagend, zijn marxistische stellingen verdedigt. Onze belangstelling gaat in de eerste plaats naar de drie romans die hij tussen 1943 en 1952 publiceerde: IJslands klok (1943-'46), Het Atoomstation (1948) en Gerpla (1952).

In de besproken IJslandse trilogie lopen heden en verleden bestendig door elkaar. Het maakt dan ook geen wezenlijk verschil uit, wanneer Laxness zijn roman IJslands klok in de 17^de-18^de eeuw laat spelen. Wel heeft hij zich ingespannen om de tijdssfeer en de lokale kleur getrouw weer te geven. Maar in feite transponeert hij slechts de thema's, en de idee uit zijn vorige romans, in een voorbije tijdsperiode. Zijn stof vond hij in het authentieke verhaal van een proces, dat een schril licht werpt op de verhouding van het geknechte IJsland tot zijn Deense overheersers. De boer Jón Hreggvidsson, die eerst wegens diefstal, daarna wegens moord op een beul ter dood veroordeeld wordt, maar door Arnas Magnaeus - de beroemde IJslandse handschriftenverzamelaar, die in Denemarken tot de hoogste posten opklom - wordt vrijgesproken, is voor Laxness slechts een aanleiding om zijn bekende sociale en nationale standpunten te ontwikkelen. Jón wordt het symbool van de uitgezogen proleet en, in een ruimer perspectief, van het verdrukte IJsland, dat volhardt in de strijd tegen de verdrukker en uiteindelijk overwint.

In velerlei opzicht is de volgende roman Het Atoomstation een hoogtepunt in het oeuvre van Laxness. Het is alleszins zijn meest gecondenseerde, zijn meest-beheerste en rijpste werk.

In IJslands klok, was het thema van de IJslanders die hun vaderland verkopen herhaaldelijk opgedoken. In Het Atoomstation wordt dit het hoofdthema, wat meteen

[p. 100]

de terugkeer naar het heden verklaart. Kort na de tweede wereldoorlog werd IJsland in beroering gebracht door de pogingen van Amerika om er bases op te richten. Die actualiteit bood Laxness de gelegenheid om zijn thesis op ongewoon scherpe wijze naar voren te brengen. De roman is dan ook op de eerste plaats een striemende persiflage van het Amerikanisme, hoewel de weinige Amerikanen die erin optreden nog heel wat sympathieker worden voorgesteld dan de geamerikaniseerde IJslanders. Om de decadentie van deze laatsten te beschrijven, neemt hij opnieuw zijn toevlucht tot expressionistisch-surrealistische stijlprocédé's. Zoals steeds krijgt het gebeuren een symbolische waarde: in dit stel gewetenloze, ontmenselijkte wezens en hun wereldje velt Laxness een ongenadig oordeel over de kapitalistische maatschappij in haar geheel. Daartegenover vertegenwoordigt het boerenmeisje uit het Noorden, de verhalende ik-persoon, het gezonde, levenskrachtige volkselement. Zij is weinig geletterd, kent alleen de saga's en de rudimentaire levensfilosofie van haar vader, maar haar reacties op de decadente stadskultuur getuigen van een intuïtief-zuiver levensinzicht. Natuurlijk komt zij in het vaarwater van de kommunisten. Zij woont een celvergadering bij - en bemerk nu hoe argeloos Laxness dit kommunisme als elementaire, zuivere mensenliefde weet voor te stellen: En als ik zag, hoe deze arme en moede mensen, bijna even arm en moe als de mijnen ginds in het dal, in hun zak gaan en er hun geldbeugel uithalen en hem openen met die moede handen, die ik, zo lijkt het mij plots, wenend wel zou willen kussen; hoe zij de beroemde penning van de weduwe er inleggen, enkelen de beugel op de tafel leegschudden, en anderen, die geen geld bij zich hebben, hun naam op de lijst krabbelen, dan weet ik, dat ik het in alle opzichten en altijd met deze mensen eens zal zijn, over hoe vervelende dingen zij ook spreken, of zij nu een stuk moerasgrond willen droogleggen of hun land willen verdedigen tegen die met de cylinderhoeden, die hun hun land stelen en het willen verkopen. Hoe idyllisch, deze kommunisten, die alleen de zaak van de geringe mens willen dienen, die slechts doen wat het Evangelie voorschrijft. Een duidelijker voorbeeld van zijn eigen verhouding tot het kommunisme en van zijn sociale gevoeligheid en medelijden, zou moeilijk te geven zijn.

Gerpla, Laxness' laatste roman totdusver, is tevens zijn meest-negatieve en grofst-tendentieuze. Men mag heldenmoed, die een begrip op zichzelf is, niet met overwinningsroem in één pot werpen: In dit bondige zinnetje uit Atoomstation vinden we de kerngedachte van Gerpla. Het is een aanval in regel tegen de naïeve heldenverering in de saga's, en om deze aanval de grootst-mogelijke kracht bij te zetten, situeert Laxness hem in volle sagatijd, rond het jaar 1000. In de aftakeling van de hoofdpersoon, die niemand minder is dan Koning Olav Haraldsson, Noorwegens eeuwige Koning, bereiken Laxness' sarcasme en cynisme een triestig hoogtepunt. Met bijna sadistisch genot snijdt hij het beeld van de grote koning aan stukjes, tot er niets meer overblijft dan een zielig avonturiertje, zonder enige moed of zielegrootheid, een geboren rover en een geraffineerd moordenaar, met doktershanden. Heel de hogere wereld van geestelijken, heersers en hun trawanten, die we in dit boek ontmoeten, worden voorgesteld als een leger van schurken en hyena's, belust op goed en goud. De bedoeling van de schrijver is niet moeilijk te doorzien.

Zijn visie op mens en maatschappij is deze van het dialectisch marxisme, d.i. dat individuen moeten ten onder gaan en volkeren moeten vernederd worden opdat de historische noodwendigheid zou vervuld worden. Maar hij is zich tevens diep bewust van het onrechtvaardige daarin, en daar hij in de diepste grond geen strijdersnatuur maar een gevoelsmens is, brengt dit bewustzijn zijn gevoel in opstand tegen zijn verstand en zijn socialistisch ideaal. De twee polen in zijn eigen wezen heeft Laxness geconcretiseerd in de twee dichters uit Het Licht der Wereld: de gevoelsmens en schoonheidsaanbidder Olafur, de socialistische strijder Orn. De strijd voor de gerechtigheid - zegt Orn - zal tot de ondergang van de wereld leiden, waarop Olafur antwoordt: Gerechtigheid is een koude deugd. Moest zij alleen overwinnen, dan zou er niet veel meer op aarde zijn, waarvoor het waard zou zijn te leven. En elders zegt Olafur: ‘Het is nu eenmaal zo, dat iemand, die dichter en denker is, de wereld meer liefheeft dan alle overige mensen dat doen. Dichter te zijn en over de wereld te schrijven is veel moeilijker dan mens te zijn en in de wereld te leven. De dichter is het voelende hart van de wereld, en in de dichter lijden al de bedrukten. Omdat Laxness zulk een dichter is, verlustigt hij zich niet in de eerste plaats in lichtende toekomstbeelden, maar buigt hij zich over het lijden, het onrecht, de bezoedeling en afstomping waarin de mensheid leeft en lijdt. Zijn ironie, zijn sarcasme, zijn cynisme, zijn slechts uitingen van machteloosheid; de diepste bron van zijn kunst is liefde en medelijden.

dr. joris taels

De Nederlandse vertalingen van Salka Valka (1937), Vrije Mannen (1938) en Het Licht der Wereld (1942) verschenen bij de Zuid-Hollandse Uitgev. Maatsch., Den Haag; door dezelfde uitgever wordt een nieuwe uitgave van Salka Valka aangekondigd voor dit voorjaar. Van Het Licht der Wereld en IJslands klok verschenen Duitse vertalingen bij Suhrkamp Verlag, Berlijn - Frankfurt a. M., beide in 1955. Het Rowohlt Verlag, Hamburg, bracht een Duitse vertaling van Het Atoomstation in de reeks der Ro-Ro-Ro-Taschenbücher (1955). Zweedse en Deense vertalingen van de drie laatstgenoemde romans verschenen resp. bij Rabén & Sjörgen, Stockholm en Gyldendal Dansk Forlag, Kopenhagen.