West-Vlaanderen. Jaargang 5

[p. 87]

De platduitse letterkunde

In het nederduitse gebied, dat zich van de Beneden-Rijn oostwaarts uitstrekt tot aan de Poolse grens, drong in de laatste vier, vijfhonderd jaar, van uit het zuiden een verwante, doch helemaal anders ontwikkelde taal binnen, het hoogduits. De verschillende ontwikkeling bestond hierin dat de hoogduitse indringer de zogenaamde ‘tweede klankverschuiving’ had doorgemaakt. De nederduitse talen en dialecten hadden die verschuiving niet gekend, zomin als de met hen nader verwante Nederlandse, Skandinavische en Angelsaksische talen. In plaats van water, zoals het in het nederduits heet (zoals in het Nederlands en het Engels trouwens), spreken de hoogduitsers van Wasser, in plaats van eten komt essen, in plaats van twintig (Engels: twenty) zwanzig, en zo verder in plaats van eik (Engels en Holsteins: eek) zegde men Eiche; duken (Nederlands: duiken) werd tauchen, pool (Nederlands: poel) werd Pfuhl, lopen laufen. Kortom de harde stemloze ontploffingsklinker van de overige Germaanse talen, werd in het hoogduits in een corresponderende geaspireerde klank verzacht.

Daaruit vloeit voor de nederduitse dialecten een andere krachtigere klankkleur, en vermits de eerste en laatste lettergrepen heel dikwijls worden afgestompt, ook een ander mannelijker ritme. Voor ik heb het gedaan zegt de platduitser Ik heff't daan, half zoveel lettergrepen als het hoogduitse Ich habe es getan.

Niettegenstaande dit klankoverwicht moesten de platduitse dialecten steeds verder voor het hoogduits terugwijken, de taal verdween eerst uit de kerken, dan uit de scholen, de rechtspraak en de administratie. De hansasteden hielden het langst aan het platduits vast tot in de negentiende eeuw was het er de omgangstaal van de patriciërsfamilies.

Twee eeuwen geleden begonnen de geleerden de woordenschat van de oude inheemse dialecten in dikke boeken op te tekenen, precies als Guido Gezelle in zijn Loquela en De Bo in zijn Idioticon de voorraad echte Westvlaamse woorden en spreuken verzamelden. Op het zelfde moment ongeveer als Conscience in Vlaanderen zijn volk leerde lezen, traden in Beneden-Duitsland op drie verschillende plaatsen drie schrijvers naar voren die hun gevoelens onder meer of minder literaire vorm in hun gewesttaal verwoorden: Klaus Groth (1819-1899), Fritz Reuter (1810-1874) en John Brinckman (1814-1870). Zij stamden uit platduitse middens, die wat taal, sociale geleding en traditie betreft, helemaal van elkaar verschilden.

Klaus Groth komt uit Dithmarschen, de voormalige republiek van Nedersaksische boeren, die in de jaren 1500 in de glorierijke slag van Hemmingstedt, de Deense koning en zijn aanhang van Holsteinse edellieden versloegen, en die op die roem, op hun eigen aard en hun platduitse taal nog vele jaren bleven teren. John Brinckman kwam uit een andere, sterk vrijheidlievende wereld, uit de Oostzee- en koopmansstad Rostock namelijk, die steeds fier bleef op haar handel en scheepvaart, en eveneens een eigen nederduits dialect voerde. Fritz Reuter tenslotte stamde uit Mecklenburg, uit een streek waar de adel, zonder verkozen parlement, heerste. Reuter's romans

Klaus Groth

zijn een weerspiegeling van het leven op het platteland, hij schildert scherp de tegenstelling tussen de grootgrondbezitter en zijn dagloners, het sterkst wellicht in zijn epos Kein Hüsung. In zijn latere romans wordt zijn gerechtvaardigde bitterheid - de Pruisen hadden hem ter dood veroordeeld omdat hij lid was van een studentenvereniging; na vele jaren gevangenschap werd zijn doodstraf in een levenslang verblijf in de kerker omgezet - met kostelijke humor doorstraald.

Deze drie verhieven de nederduitse taal op literair peil. Klaus Groth met de gedichten van zijn Quickborn en

[p. 88]

enkele andere epische werken, Fritz Reuter met zijn levensechte novellen, en John Brinckman, die de Vlaamse lezers door Scharpé's vertalingen in het Davidsfonds wellicht best bekend is, met zijn plattelandse idylles en zijn verhalen die zich afspelen in Rostock.

Deze drie groten, die stilaan klassiekers werden genoemd, werden door een hele vloed platduitse dichters en prozaschrijvers gevolgd. Vooral de humorvolle en gemoedelijke trant van Fritz Reuter werd sterk nagevolgd, en niet alleen in Mecklenburg. Niemand heeft hem echter kunnen evenaren, omdat zijn persoonlijkheid zo hoog en onaantastbaar stond. Onder de volgelingen van Brinckman moeten de gebroeders Egger vernoemd worden, die echter nooit veel hebben gepubliceerd. Klaus Groth's tijd- en landgenoot, Johann Meyer was een vruchtbaar episch en lyrisch dichter, hij heeft een drukke briefwisseling gevoerd met Pol De Mont. Belangrijke werken, eveneens in het Holsteinse dialect werden geschreven door Paul Trede en Jochen Mähl. Paul Trede heeft in een keurige stijl in zijn werk Lena Ellerbrook een sterk karakter uitgebeeld, terwijl Jochen Mähl's romans thans ten onrechte vergeten zijn. Allen werden echter op dit ogenblik overtroffen door Johann Heinrich Fehrs (1838-1916). Maren, een werk waaraan hij meer dan twintig jaar heeft gearbeid, is het belangrijkste prozastuk van de jongere platduitse literatuur. Hij behandelt er het lot van een heroische vrouw, die steunpilaar is van gezin en hof, en die sterft nadat zij haar ongeliefde man een kind heeft geschonken. Bovendien heeft Fehrs weinige, maar steeds flinkverzorgde gedichten geschreven, alsmede een aantal vertellingen, waarvan enkele door Jozef Simons in het Nederlands werden vertaald.

Tijdens deze eerste periode van platduitse literaire bloei konden de andere nederduitse streken met Sleeswijk-Holstein en Mecklenburg (waarbij politisch ook Rostock hoort) niet wedijveren. Het is opvallend hoe weinig de grote hansasteden op dit ogenblik hebben bijgedragen. Iets meer dan Hamburg deed Bremen met de romans van Rocco, die tot op zekere hoogte een tegenhanger van Conscience kan genoemd worden. Zijn vader uit het zuiden afkomstig, was ten tijde van de onderdrukking van Bonaparte in Nedersaksen gebleven. Zijn moeder was echter een platduitse en Rocco aardde als Conscience naar zijn moeder. De blinde Georg Droste heeft later grondiger het leven en de eigen aard van de tweede hansastad beschreven in zijn drie Ottjen-Alldag-verhalen. Zijn werk werd door Calvinisme en rationalisme beheerst. Hij schreef een rijke, typische en eigenaardige taal.

Productiever lijkt op dit ogenblik het grotendeels katholieke Westfalen. Hier schrijft Karl Wagenfeld zijn grote religieuze epen Daud un Düvel en De Antichrist. Als tegengewicht verschijnt de spottende Franz Essink. Ernstig opnieuw, spijt verschillende komische invallen, is de grote roman Rugge Wiäge van de arts Ferdinand Krüger. Hij behandelt in dit werk de hevige strijd tussen de opkomende industrie en het bodemgetrouwe boerenvolk In een tweede, echter niet voltooide roman snijdt deze auteur het vraagstuk aan van overerving en erfelijkheid.

Oostfriesland neemt hier een bijzondere plaats in. Deze stamgrond is fries, niet nedersaksisch dus, doch reeds lang werd het Fries door de platduitse saksische taal verdrongen. De taal die hier gesproken wordt is nagenoeg dezelfde van de naburige oostprovincies van Nederland; in de woordenschat wijkt zij sterker van het hoogduits af dan de Mecklenburgse en Holsteinse dialecten.

Ongeveer vijftig jaar na de eerste bloeiperiode tekent zich een tweede grote periode af in de nederduitse letterkunde. Helemaal anders echter dan de eerste. Terwijl vroeger vooral dichtkunst en proza werden beoefend, overwegen tijdens de tweede periode het drama en de ballade. En terwijl Hamburg vroeger onvruchtbaar gebied leek, wordt deze stad nu een literair centrum. Stavenhagen leefde er rond de eeuwwisseling. Hij werd weliswaar geen dertig jaar oud, doch hij wist in die korte tijd vier belangrijke drama's te schrijven. Met zijn groot werk dütschen Michel is hij boven het louter naturalisme uit gegroeid. In Hamburg werkte ook Herman Bosdorf, van Vlaamse voorouders afkomstig (1878-1921). Hij

Berend de Vries

Georg Semper

Alma Rogge

[p. 89]

werd in Fleming ten zuiden van Berlijn geboren, doch hij groeide op en woonde zijn verdere leven te Hamburg. Hij vertrok in zijn werk van het naturalisme en mondde met zijn drama's en balladen, De Fährkroog, Bahnmeester Dood en Nobiskroog in een donker mysticisme uit. De grootste vertegenwoordiger van Hamburg is evenwel Corch Fock. Zijn grote, heroische roman Seefahrt ist not schreef hij weliswaar in het hoogduits, doch zijn taal is sterk met nederduitse woorden en wendingen doorspekt. Bovendien heeft hij zeer levendige platduitse vertellingen geschreven. Hij sneuvelde tijdens de eerste wereldoorlog in de slag van Skagerrak, nog geen veertig jaar oud. Hij werd geboren op het eiland Finkenwärder in de Elbe, en zijn eigenlijke naam luidde Johann Kinau. Twee van zijn broeders schreven eveneens; vooral Rudolf Kinau was een fijngevoelig verteller die kostelijke humor heeft geschreven. Op hetzelfde eiland werd ook Heinrich Wriede geboren, auteur van kernachtige blijspelen.

Hamburg was en blijft een centrum voor het platduitse toneel. De Niederdutsche Bühne, die thans naar de naam van de bijzonderste leider Ohnsorg-Theater genoemd wordt, is toonaangevend voor de meer dan honderd Speeldeelen in Noord-Westduitsland. Dit zijn liefhebbersgroepen die, zoals de Vlaamse rederijkerskamers, overal in steden en dorpen te vinden zijn. Hamburg is bovendien de zetel van een universiteit met een leerstoel in nederduits. De ook in Vlaanderen bekende Konrad Borchling werkte hier gedurende drie decennia. Evenlang is hier reeds de Quickborn-vereniging werkzaam, die zich voor de zuiverheid en de echtheid van de Nederduitse taal inspant.

Na de nederlaag van 1918 vonden de Nederduitsers troost en afwisseling in de diepbewogen stukken van Bosdorf. De Niederdutsche Bühne bood een hele reeks toneelschrijvers de gelegenheid hun werk opgevoerd te zien, zoals Schurek, Wroost en Heinrich Behnken, die tevens een veelgelezen novelleschrijver is, en verder de Holsteiners Hans Ehrke en Ingeborn Andresen (De Hoop, en de blijspelen Blaue Amidan en Dat ga uns wol op unse olen Dage).

Ook werkzame uitgevers mogen hier vernoemd worden zoals Glogau, Richard Hermes en het Quickborn-Verlag. Hier moet ook gesproken worden over Karl Westphal uit Scharbeutz bij Lübeck, die naast platduitse ook Vlaamse werken heeft uitgegeven, en verder Paul Brockhaus die bijna in elke jaargang van zijn Wagens platduitse of Vlaamse bijdragen publiceert en tenslotte de Fehrsgilde in Hamburg-Wellingsbüttel, die jaarlijks voor haar leden platduitse boeken drukt.

Het is derhalve niet te verwonderen dat Hamburg de woonplaats is geworden van drie belangrijke literaire persoonlijkheden: Georg Semper, Hermann Claudius en Albert Mähl.

Georg Semper (1880-1951) is op vier zeer verschillende terreinen een belangrijke figuur geweest: hij was

Albert Mähl

wolkoopman, zeer goed ruiter, dichter en toonkundige, en liedjeszanger! In zijn gemoedelijke liederen laat hij, traditiegetrouw, dieren optreden, die een mensengelaat hebben. Zijn melodieën zijn door het volk zeer gegeerd. Hij was steeds een vrolijke genieter en voor zijn vrienden een trouwe hulpvaardige vriend. Twintig jaar lang zwierf hij over vier werelddelen en stierf eenzaam in Vancouver (Kanada).

Herman Claudius (1878 Hamburg) ontsloot een nieuw werkterrein voor de nederduitse literatuur: het leven van de proletariërs en de kinderen in de noordduitse grootsteden. (Mank Muern en Kinnerbook)

Albert Mähl (1893 Kiel) aanzien wij als de waardevolste platduitse auteur van het ogenblik, zowel als letterkundige als mens uit één stuk. De boerenzege bij Hemmingstedt heeft hij in een grote koorballade vereeuwigd. Hij is ongetwijfeld de grootste nederduitse balladendichter. Dat blijkt uit zijn bundels Utsaat en Trumm sla an. In zijn toneelstuk De Verlaren Soen heeft hij het kritieke ogenblik van Fritz Reuter's leven behandeld. In Grappenkram treedt een spuitende, echt nederduitse geest, satirisch en humorvol voor de dag en in zijn jongste werk Tiergeschichten getuigt hij van een zelfde vaardigheid. Tijdens de laatste jaren heeft hij vele luisterspelen van verschillende aard geschreven voor de radio.

[p. 90]

De beide zenders Nordwestdeutsche Rundfunk in Hamburg en Radio Bremen bieden de nederduitse auteurs herhaaldelijk gelegenheid tot optreden. Hamburg heeft sinds vele jaren deze richting gekozen, reeds voor de jongste oorlog door de Norag onder leiding van de te jong gestorven Böttger en later, na de oorlog, onder de leiding eerst van Freund en dan van Landrock. Ook radio Bremen werkte mee onder leiding van Freudenberg, die de Heimatfunk leidt. Hier kwam vooral Schmidt-Barrien aan het woord, een begaafde auteur, die evenwel door al te grote populariteit een veelschrijver is geworden. Ook de auteur van dit artikel heeft hier en daar in luisterspelen en kleinere werken het zijne bijgedragen.

In de Hamburgse studio en in de bijstations Hannover en Oldenburg werken naast Claudius, Kinau en Mähl, Behnken, Schurek en anderen, vanzelfsprekend ook de Oldenburgers mee. Zowel August Hinrichs, de auteur van het tragische Stedinger en van de kostelijke Swienskomödie, als Karl Bunje beheersen meesterlijk de techniek van het theater. Zij zijn de waardige opvolgers van de jonggestorven Georg Ruselers, die behoudens de Dukatersdeern verschillende gedichtenbundels heeft nagelaten. Een veelbelovend jong talent is Thora Thyselius.

In echtheid worden ze echter allen overtroffen door de zeer gegeerde Alma Rogge. Germaanse studies en een doctorstitel hebben haar oorspronkelijkheid, eigen aard en taalgevoel niet kunnen ontroven. Haar blijspelen Up de Free te, De Vergantschooster, De Straaf zijn als haar verhalen van een goedmoedige, gelukkige humor vervuld. Hoewel ze ook zeer gewaardeerde vertellingen schreef in het hoogduits, toch houdt zij haar platduitse werken vrij van alle vreemde indringende woorden. Onder de huidige nederduitse schrijvers kan zij het met de besten, met een Albert Mähl en de Oostfriesen opnemen.

In Oostfriesland is F.G. Lottmann gestorven, kort nadat hij een aandoenlijke roman Das Huus sünner Lucht had geschreven. Onder de levenden neemt Berend de Vries de eerste plaats in. Hij is een zoon van zeelieden en met de zee even sterk verbonden als met zijn wolken-overkoepelde heimat. In zijn balladen klinkt vaak een griezelige, spookachtige toon door, als hij de nachtelijke angst van de zeemansvrouw in zijn verzen beschrijft. Dat hij echter ook zeer levendige opgewekte stukken kan schrijven bewijst zijn onlangs uitgegeven Kastell zu Antwerpen. Siegfried en Wilhelmina Siefkes werken eveneens in Oostfriesland, de jongere zuster mag reeds terugblikken op een hele rij verhalen, novellen, sagen en sprookjes. Met voorliefde beschrijft zij diegenen onder haar landgenoten die het leven en de harde arbeid niet sparen. Meer op het gebied van de komedie heeft ook Marie Ulfers haar sporen verdiend.

Wij zouden hier zeker onrechtvaardig zijn als wij op die tocht door het land van Weser en Ems de naam verzwegen van een man die sinds meer dan vijftig jaar op de bres staat voor al het heimatliche: Dietrich Steilen, de leidende persoonlijkheid van het Verein für niedersächsisches Volkstum. Te Lübeck onderscheiden zich Carl Budich en Hans Heitmann met balladen. Budich heeft toneelstukken, Heitmann vertellingen geschreven.

De activiteit van nederduitse auteurs is op onze dagen zo belangrijk geworden dat de Deutsche Akademie zich verplicht heeft gezien drie zetels ter beschikking te stellen van platduitse schrijvers. Naast Albert Mähl namelijk aan Hermann Quistorf, die vele werken uit het Nederlands heeft vertaald (Jan Fabritius) en tevens de organisator is van de jaarlijkse tochten naar Bevensen, en Moritz Jahn, die uit Oostfriesland stamt.

Dit overzicht is grondig onvolledig: door de tragische afloop van de tweede wereldoorlog is Beneden-Duitsland in twee delen verdeeld. Het ijzeren gordijn scheidt het oosten van het westen. Niettegenstaande talrijke tussenkomsten van de organisatoren van de Bevenser Dagfahrten, zijn wij nog niet eng en blijvend in voeling getreden met de overkant. Enkele auteurs zijn uit het Oosten naar het westen gekomen, zoals dr. Trittelvitz, die uit Rügen naar het Saarland trok, doch ginds verder schrijft in het Rügense dialekt en Walter Köster, afkomstig van hetzelfde eiland. Voor het overige zijn de berichten die wij ontvangen van de overzijde zeldzaam en onvolledig.

Deze rijke bloei van de nederduitse letterkunde, die in de Bondsrepubliek vast te stellen is, mag ons echter niet doen vergeten dat het platduits algemeen en stelselmatig achteruitgaat. Qualitatief (door het binnendringen van het hoogduits) en quantitatief verliest onze taal veld. Er zullen binnenkort meer platduitse auteurs zijn dan lezers!

frans fromme (Bremen)