West-Vlaanderen. Jaargang 5

[p. 74]

Letterkunde

De gewestelijke roman in de moderne tijd

Omstreeks het midden van de 19^de eeuw begint men in Europa in een vrij intensief tempo gewestelijke romans te schrijven. Na een paar decennia reeds is de produktie zo omvangrijk dat sommige literair-historici en essayisten er bij het opmaken van het eeuwbilan niet konden aan weerstaan de regionale (toen reeds door sommigen, niet zonder reden, als regionalistisch bestempelde) literatuur in een aparte kategorie onder te brengen.

Kort voor de eerste wereldoorlog publiceerde de Duitser J. Nadler zijn innoverende Literatur der deutschen Stämme und Landschaften, waarin hij - zij het dan door middel van een weinig kunst- en vliegwerk, de hele Duitse literatuurmakende gemeenschap in gewestelijke hokjes thuisbracht.

Bij ons had reeds in 1902, M.E. Belpaire haar bijdrage tot bovenvermeld bilan geleverd met haar vrij omvangrijke studie Het Landleven in de Letterkunde der xix^de Eeuw, waarin zij, naast Conscience en Virgine Loveling (representatief voor Vlaanderen), achtereenvolgens Engeland (George Eliot en Ian Maclaren), Frankrijk (George Sand en René Bazin), Duitsland (Rosegger, Anzengruber en Auerbach) en Noorwegen (Björnson) behandelde, blijk gevend bovendien van een belezenheid, die verder reikte dan het werk van de bestudeerde auteurs.

George Sand (foto: Literair Paspoort)

Zoals de historische roman een schepping is van de Romantiek, kan de gewestelijke roman - in literair-historisch opzicht - als een kind van het Realisme worden beschouwd.

Hoewel van J.J. Rousseau de eerste prikkel uitging om terug te keren tot de natuur, toch heeft de Romantiek geenszins de doorbraak gebracht van de gewestelijke literatuur, waarin trouwens het zuiver landelijk motief steeds een overheersende rol heeft gespeeld. Figuren als Balzac en George Sand, die zich - de eerste nog meer dan de tweede - op de grens van de twee grote 19^de-eeuwse stromingen bewogen, gaven beiden een niet al te zeer geforceerd-romantisch beeld van het leven op het platteland Balzac deed het in zijn romans die behoren tot de cyclus Scènes de la Vie de Campagne, George Sand in haar z.g. romans champêtres, die tot haar beste scheppingen behoren (b.v. La petite Fadette) en voor de gemiddelde hedendaagse lezer nog heel wat van hun charme hebben behouden. Ook elders vinden wij reeds, in de eerste helft van de 19^de eeuw, sporadisch een visie op het platteland, in haar kern zo evenwichtig dat ze ook voor ons nog volkomen aannemelijk is (bij Gogolj, evenzeer in Dode Zielen als in de niet minder verrukkelijke Avonden op Dikanjka, doch tevens in de milde verhalen van de dichterlijke Boheemse schoolinspekteur Adalbert Stifter).

De zich tot het Realisme bekennende romanschrijver zal echter de eerste zijn om, trouw aan zijn artistieke belijdenis en aan zijn tot op zekere hoogte door het determinerende bepaalde ethiek, het karakter, het milieu, de zeden en gewoonten van de plattelandsbewoner met zorg voor detailprecisering nauwgezet weer te geven. In zijn belangrijke studie Le roman anglais de notre temps (1921) schreef A. Chevalley: Le roman régionaliste est la forme la plus significative de la fiction contemporaine. Dat succes van de gewestelijke verhaalkunst moet ons niet verbazen. Stelde de regionalistische romancier aan de stedeling, die toch de romanlezer bij uitstek is (althans: was), niet een nieuwe wereld open, de wereld van de mens die dicht bij de natuur leeft, een wereld tenslotte, waar elk bewust-levend geciviliseerd individu een soort door atavisme gevoed heimwee naar gevoelt.

Aan de weergave van het milieu is de gewestelijke romancier - ook die van nà de realistische periode - een voorname aandacht blijven besteden, daarbij volkomen logisch handelend, vermits de personages in zulke mate door hun landelijk milieu worden gevormd, dat de ziel van het milieu als het ware inherent is aan hun eigen psyche. Buiten dat milieu zijn de personages zeer moeilijk denkbaar: men kan zich de oude Vermeulen uit De Vlaschaard niet voorstellen op een veehoeve ergens tussen Tilburg en Eindhoven. In die typische eigenschap van de gewestelijke roman moet dan ook onrechtstreeks de oorzaak worden gezocht van het feit dat door sommigen de gewestelijke roman uiteraard als een literaire schepping van lagere orde wordt beschouwd. Op dat ondoordachte waardeoordeel - want uiteraard is geen enkel genre van lagere orde -, werd ooit door de Zuid-afrikaanse dichter P.N. van Wyk Louw het juiste antwoord gegeven, toen hij de heimatkunst bestempelde als die vol-menselike wat konkreet geword het.

[p. 75]

Literair-historisch bekeken is de ware schepper van de moderne gewestelijke roman de Zwitser Jeremias Gotthelf (1797-1854), en zulks in weerwil van de moralisatiezucht die deze dominee in zijn geschriften niet aan banden wist te leggen. Maar hij was een groot verteller. Met zijn voornaamste werken als Uli der Knecht (1841) en Uli der Pächter legde hij, zonder artistieke pretenties en zonder aanleuning-verlenende antecedenten, de basis van een nieuw type van verhaalkunst: de psychologische boerenroman. Hij schreef over een milieu en over mensen die hem lief waren en met wier eigenaardigheden hij diep vertrouwd was. Hij deed het met zin voor waarheid en met een verbluffende kennis van zaken, zowel wat de stallingen als wat de gemoederen betrof. Hij vond weldra tal van navolgers en tot vóór enkele jaren hebben de Duitssprekende landen in zake regionalistische verhaalkunst aan de spits gestaan, zij het dan ook niet immer kwalitatief. Op indrukwekkende wijze hebben de Duitse heimatkunstenaars echter het genre beheerst gedurende de tweede helft van de 19^de eeuw. Hun romantische gerichtheid behoedde hen voor realistische buitensporigheden, hoe diep ook hun eerbied was voor de aan de norm van de waarheidsliefde getoetste werkelijkheid. Enkelen onder hen wisten de heimatnovelle op te voeren tot een peil van hoge artistieke volkomenheid, zoals de Holsteiner Theodor Storm (1817-1888) en de Zwitser Gottfried Keller (1819-1890).

Onvergetelijke gestalten van boeren en boerenvrouwen treden naar voren uit de met idealistische motieven doorweven realistische scheppingen van de Oostenrijkers Ludwig Anzengruber (1839-1889) - een stedeling nochtans! - en Peter Rosegger (1843-1918). Deze laatste, afkomstig van kleine luiden uit een bergdorpje in Stiermarken, wist in sommige van zijn werken (o.m. in het prachtige Jakob der Letzte) een episch vermogen te ontplooien, dat men slechts bij de allergrootsten onder de romanschrijvers aantreft.

Inmiddels had de Rus Toergenjew te Parijs zijn Jagersverhalen geschreven, waarin de Russische boer, toen meestal nog lijfeigene, op boeiende wijze wordt getekend. Ferdinand Fabre (1870-1898) schilderde in zachtaardige realistische trant het dorpsleven in de Cévennes, vooral de aandacht vestigend op de doorgaans centraliserende pastoorsfiguur; de veel-gelezen René Bazin (1853-1932) klaagde over de toenemende landvlucht, terwijl de realistische zedenschilder Alphonse Daudet (1840-1897) zich in zijn Lettres de mon Moulin placht te vertederen over zijn zuidelijke geboortestreek, en terwijl de gepassioneerde naturalist Emile Zola (1840-1902) in zijn roman La Terre een krachtdadige poging ondernam om het leven op het platteland van zijn idyllische luister te beroven.

Onder de vele Italianen, die realistische plattelandsromans schreven, vermelden wij bij voorkeur de begaafde Siciliaan Giovanni Verga (1840-1922), waarvan niet lang geleden een paar werken voor het eerst in het Nederlands werden vertaald, doch wiens naam mede vereeuwigd werd door Mascagni, die zich door Verga's aangrijpende novelle Cavalleria rusticana tot het toondichten van een opera liet inspireren.

In Engeland werd eindelijk door de grote, sombere Thomas Hardy (1840-1922)

Knut Hamsun, tekening van Edvar Munc.

- o.m. met Tess of the d'Urbervilles en Far from the madding Crowd - de definitieve stoot gegeven tot een rijke gewestelijke literatuur, waarvan door de schrijfster George Eliot (1819-1890) enkele jaren vroeger de grondvesten waren gelegd. Hardy bereikt in zijn werk een emotieve synthese tussen mens en natuur die wellicht door geen ander schrijver van heimatromans overtroffen werd.

Wanneer in de eerste jaren van onze 20^ste eeuw de realistische romankunst aan haar excessen bezweken is en nieuwe idealistische tendensen - die men wel eens, deels ten onrechte, in hun globaliteit als neo-romantisch kenschetst - de tonaliteit van de romankunst beginnen te bepalen wordt nochtans door de schrijvers het regionale, evenals het historische, domein niet prijs gegeven. Integendeel: de gewestelijke roman beleeft een ongekende bloei. Het landelijke wordt met het historische gecombineerd, o.m. door Sigrid Undset; de psycho-analyse sluipt binnen zowel in de Westfaalse hoeve-alkoven bij Herman Stehr als in die van Yorkshire bij May Sinclair; aan de andere kant lopen de plattelandsbewoners van Ernst Wiechert gebukt onder al de geestelijke kwellingen en problemen die deze beroerde eeuw op de Europese mens losliet.

Een beeld schetsen van al de waardevolle dingen die de gewestelijke verhaalkunst in de jongste halve eeuw heeft opgeleverd, ligt buiten de grens van deze bondige synthese. Het grootste en zuiverste talent onder diegenen, die bij voorkeur hun werk - of een deel er van, in het regionale milieu situeren, is ongetwijfeld de Noor Knut Hamsun (1859-1952) geweest, wiens van een sterke oorspronkelijkheid getuigende Hoe het groeide (1917) een hoogtepunt betekent onder de talloze verhalende werken, waarin de grond en de menselijke energie in hun wederzijdse verhoudingen worden geschetst en verheerlijkt. Het boek schonk zelfs een kersvers modethema aan de plattelandsliteratuur: in alle streken van Europa hebben, als wij de romanschrijvers moeten geloven, haveloze ontginners welstand gewrongen uit stukken dorre, steen-

[p. 76]

André Dhôtel (Foto: Literair Paspoort)

rijke of ruwbeboste grond.

Naast Hamsun zouden wij onmiddelijk de geweldige Streuvels willen plaatsen uit de periode, die haar eerste bekroning vond in De Vlaschaard en haar tweede in Leven en Dood in de Ast.

Doch naast Hamsun en Streuvels rijst dan de bijna mythische schrijversfiguur van de Mecklenburger Friedrich Griese (1890), de bezielde schepper van Winter (1927) en Das letzte Gericht (1933). Bij geen aandachtig lezer van haar werken zal ooit uit het geheugen het beeld worden weggewist dat de vroeg-gestorven Mary Webb (1881-1927) ons in een zevental romans heeft geschonken van haar geboortestreek Shropshire, het borderland van Wales, hetzelfde Wales, waarover later door D.H. Lawrence (Sons and Lovers) en door de jongere Richard Llewellyn (How green was my Valley) op meesterlijke wijze zal worden geschreven. Beheerster en met minder natuurlijke passie dan Mary Webb, vertelde de onlangs overleden Sheila Kaye-Smith (1888-1956) over haar geboortestreek Sussex. Warmbloediger dan de beide Engelse dames het over hun mistige counties deden, schreef de Italiaanse Nobelprijswinnares Grazia Deledda (1875-1936) over Sardinië en zijn donkerogige bewoners.

Als zeer belangrijke exponenten van de gewestelijke romankunst in onze tijd, dienen wij nog te signaleren de Noordduitser Gustav Frenssen (1863-1945), al ware het dan slechts om die éne, schitterende roman Jörn Uhl; de Noor Olav Duun (1876-1940), in wiens gewrochten de epische zeggingskracht van de oude sagas nog nadreunt; de Pool Stanislas Reymont (1868-1925), die voor zijn vier-seizoenen-boek De Boeren welverdiend de Nobelprijs kreeg. Het is een dichterlijke, doch tevens realistische schildering van het leven op het land, een leven dat door grote menselijke dramatiek wordt beheerst. In niet erg mindere mate representatief zijn nog: de Franse Canadees Louis Hémon (1880-1913) die met zijn sublieme epische schepping Maria Chapdelaine de hele wereld in verrukking bracht; de Finnen, onder wie de Nobelprijswinnaar Franz Sillanpää (1888) de Westeuropese lezer sterkst wist aan te grijpen.

Er schieten ons nog namen van grote Duitse heimatkunstenaars te binnen als die van de Nobelprijswinnaar Herman Hesse, Peter Dörfler, Ernst Zahn, Karl Heinrich Waggerl, Jakob Schaffner. Wij zijn er ons tevens van bewust dat wij het geprononceerde landelijke element in de hedendaagse Amerikaanse literatuur niet mogen voorbijzien, zoals het zich o.m. manifesteert bij Steinbeck (de paupers uit Oklahoma in Grapes of Wrath, de boer uit To a god unknown; de vele bewoners der Salinas-vallei) of bij Erskine Caldwell (de door hun instinkt gedreven plattelandsstumperds uit Georgia).

In de brandende aktualiteit van het huidige literaire leven schitteren echter de met grote bezieling en indrukwekkende literaire allure geschreven romans van de reeds bejaarde, en al te laat erkende, Franse gewestelijke romancier Henri Bosco (Le Mas Théotime, Malicroix, enz.), onbetwistbare bekroning van een Europese regionalistische verhaalkunst, tot welker groei naar de superioriteit, naast de Zwitser C.F. Ramuz, ook de zachtaardig-wijze Alphonse de Chateaubriant, de mystische dweper Jean Giono en de briljante Jean de la Varende ruimschoots het hunne hebben bijgedragen.

paul hardy

Henri Bosco (Foto: Literair Paspoort)