West-Vlaanderen. Jaargang 5

[p. 69]

Landelijke woningbouw

Hofstede ‘Cleyhem’ te Zuienkerke

Hoevebouw in de noorderpolder

Uit de ontwikkelingsgeschiedenis van onze Noorderpolder blijkt dat deze zeepolder in de ± viii^e tot xii^e eeuwen nieuw land was, waar nog alles te doen was in het moeizaam op de zee te winnen en gewonnen land. Daar moest worden gebouwd door een bevolking die blijkbaar niet de traditionele bouwvormen van haar afstamming had vergeten, doch die zich bewoog in de laatromaanse en vroeggothische bouwstijlen waaraan ze zich niet kon onttrekken, evenmin als aan de nijpende noden van een bodem waar de natuur nog meester was van de mens.

Vanaf de vii^e, doch vooral vanaf de xi^e eeuw werden de uitgestrekte schorren ingedijkt, en het werd een eeuwenlange strijd tegen de zee. De verzen van Dante mogen hier nogmaals te berde komen:

Quale i Fiamminghi tra Giuzzante e Bruggia,
Temendo il fiotto, che inver lor s'aventa,
Fanno lo schermo perchè il mar se fuggia...

Het was een reuzenwerk, dat uiteindelijk slechts door kapitalistische ondernemingen kon worden voortgezet en voleind. De nieuwe landen behoorden het grafelijk domein. De graaf schonk aan de kolonisten, die deze onherbergzame streken gingen bewonen, uitzonderlijke vrijheden. Aanzienlijke schorren, soms ook ingedijkte polders werden door de graaf verkocht, soms geschonken, aan kapitaalkrachtige burgers doch meestal aan abdijen. Zo had de Duinenabdij reeds polders ingedijkt in de xi^e eeuw. Uit deze periode dateren de eerste grote polderhofsteden.

Ten huidigen dage zijn de gebouwen van een pachthof haast vanzelfsprekend eigenaarskapitaal. Dat is niet altijd zo geweest. Uit vele pachtbrieven van de xv^e en van de xvi^e eeuw blijkt dat, ook in het vrije van Brugge, de hoevegebouwen veelal roerend goed waren en bezit van de pachter. Dit betekent dat de voormalige landelijke huizen gemakkelijk te verplaatsen waren en ipso facto opgetrokken uit hout, leem en stro.

[p. 70]

Door het gemakkelijker beschikbaar worden van duurzaam bouwmateriaal, met name baksteen, en hoofdzakelijk door de welstand van de eigenaars, werden de hoevegebouwen, de ene vroeger en de andere later, eigenaarskapitaal. De eigenaar liet dus zelf huizingen bouwen. Aldus konden de pachters meer kapitaal beleggen in bedrijfsverbetering, wat tenslotte de eigenaar weer ten goede kwam. Dit was de verstandige landbouw- en immobilaire politiek van de grote abdijen en kloosters.

Een eerste periode van

Bed van paardeknecht en paardetuig. Hofstede gelegen op Vlissegem-Lepelhem

grote welstand, die dus intensief heeft zien bouwen, is te situeren van het einde der xv^e eeuw tot 1550: tijdperk waarin de eerste in baksteen opgebouwde polderhoeven werden opgetrokken. Geleidelijk werden eerst de woonhuizen, dan de schuur en uiteindelijk de stallingen in baksteen gebouwd.

De boerderij werd vanzelfsprekend opgericht op een plaats waar zij het minst mogelijk aan overstroming zou blootgesteld zijn: op de hoogste plaatsen. Aan hun verhoogde ligging kan men de oudste onder onze hoeven herkennen. En ik heb kunnen vaststellen dat ook op deze hoeven de meest archaïsche bouwresten, stenen en muurstukken te vinden zijn. Typisch is de bouw op een centraal gelegen verhevenheid: de zgn. Motten: te midden de vette weiden liggen, als op kleine heuveltjes, de woonhuizen van deze boerderijen. En daar waar een dergelijke mot zonder gebouw te vinden is, hoeft men niet diep te delven om de funderingen van verdwenen hoeven terug te vinden.

Opdat de boerderij zou veiliger zijn, en tevens om de dieren binnen bereik te houden op het erf, werden vele oude hoeven, min of meer gebruik makend van natuurlijke omstandigheden, door een ringgracht of wal omgeven. Dat de uit deze wal gedolven grond kon gebruikt worden om de centrale mot te verhogen zal wel opgevallen zijn. Later werd van de ingang tot de hoeve, aldus omwald, dankbaar gebruik gemaakt om soms monumentale ingangspoorten te bouwen.

Uit de oude kaartboeken blijkt dat de verschillende afdelingen van de boerderij eerst zonder vast rooiplan werden aangelegd: hun ligging werd meer bepaald door de plaatselijke omstandigheden. Toen men vanaf de xv^e eeuw boerderijen in baksteen is gaan bouwen is tevens de neiging opgetreden, gans in het teken van de gestrenge Gothische tijd, om de vroeger verspreide gebouwen in een mooi vierkant op te stellen. De grondbeginselen der werkwijze bleven ontleend aan het gothische tijdperk. Tot in de xvi^e eeuw is de loodrechte lijn in de gevelbouw overheersend: schaarse gothische motieven zijn tot ons overgebleven. De horizontale lijn zal pas het licht zien in de xvii^e en xviii^e eeuw.

Van de hoeven van vóór 1550 blijven er amper enkele merkwaardige overblijfselen. Aan enkele details kan men ze dateren. Zo is van belang de vorm van de schuur: de oudste vorm van schuur is de mikke: ze is in onze streek onbestaande in de vorm waarin men ze o.m. in Oost-Vlaanderen aantreft. De oudste vorm van gebouwde schuur is het houten schuurtje met dwarse vloer, dat roerend goed was. Zo kan men er nog zeer zelden aantreffen, echter niet meer in onze streek, hoewel een houten schuur niet het bewijs is van een zeer oude oorsprong: ten bewijze hiervan houten schuren uit de xviii eeuw, die de oprichter gedateerd heeft, o.m. deze van het Wulfberg-hof te Lissewege.

Het zijn de Cisterciënsers die in de zeevlakte de eerste schuren bouwden met overlangse dorsvloer, dit in de xiii^e eeuw: Ter Doest en Ten Boomgaarden: deze schuren vonden bij de boeren weinig navolging, en nog bouwt men met dwarse vloer.

Na de Geuzenberoerten

De eerste jaren der xvii^e eeuw hebben in den lande de vrede teruggebracht en met haar een economische wederopleving waarvan ons Vlaams volk het geheim schijnt te hebben geleerd. Na de troosteloze vernieling is een opbloei gekomen die het uitzicht van onze polder zijn

[p. 71]

hedendaagse vorm heeft gegeven.

Oude Sint-Arnoudabdij der Benediktinessen nu de Kristoffelhoeve te Oudenburg

Zoveel is er vernieuwd dat we slechts na zoeken sporen van het vroegere kunnen terugvinden. Uit de eerste jaren van de xvii^e eeuw dateren de stoere, oogstrelende hoevegebouwen die in hun rustige eenvoud hun unieke stempel drukken op onze streek.

Enkele zeldzame Renaissance-motieven, bijna alle bedoeld om een jaartal te omlijsten, bewijzen de nadrukkelijke fierheid waarmede de voorouders van vóór drie eeuwen de wedergeboorte van hun grond aan het nageslacht hebben willen kenbaar maken. Evenals in de IJzerfrontstreek de jaartallen 1920-25 ten overvloede in steen verwerkt zijn, zo vinden we in talloze noorderse hoeven de jaartallen 1613, 1615, 1617... Zoals ze toen gebouwd zijn staan vele er nog, vaak op de plaats van de vernielde haardsteden van eeuwen terug, soms ook in verdeelde vorm (type Schoeringhe te Zuienkerke).

Vaak werd voor de nieuwbouw de ruïne gebruikt van de oude, soms bleven stukken muren bewaard, we vinden balken die van andere gebouwen afkomstig zijn.

De polderhoeve in haar klassiek geworden 17-eeuwse vorm is een stevig bouwwerk, gebouwd tegen wind en water. Haar schikking is zodanig dat ze zo weinig mogelijk vat geeft aan de hevige westenwind; vergeten we niet dat stormwind in het Blote het water jaagt door muren van twee stenen dik! Aan de o. of n.o.-zijde ligt de typische voutekamer met de beweegbare trap, die ook toegang verleent tot de kelder. De verhoging van de voutekamer laat toe de kelder te

Hofstede gelegen naast het Heultje te Uitkerke op de kruising van de Lissewegestraat en het Groen Dijkje langs de lange smalle watergangader

bouwen boven de hoogste kwelm of grondwaterstand, en zo hoog mogelijk boven de dering die als ondergrond te zacht is. Dit gedeelte is vaak geschoord door machtige steunberen of drummers. De funderingen zijn breed en ondiep, zover mogelijk boven de dering.

De gebouwen, vaak binnen de resten van wat eens de wal was, zijn afzonderlijk gelegen. Het brandgevaar zal wel de determinerende faktor voor deze bouwschikking zijn geweest, zelfs in baksteenbouw: we weten dat het pijproken in het begin der xvii eeuw algemeen was, en een ordonnantie van Karel VI in 1727 verklaart: meestendeel van den brand overgekomen ten platten lande is veroersaeckt door de toebakroekers, daervan het getal soedaeniglijk is aangewassen, dat men bijna niet en siet eenigen werkman ofte buitenman sonder de pype in de mond...

De schuur ten Westen, het wagenkot ten Zuiden, in een vorm die aan de Saxische hallehuizen herinnert, voltooien het vierkant rond de mestput.

De paardenstal is het dichtst bij het woonhuis: (de boer moet dicht bij de paarden zijn), soms met een rond venstertje binnenshuis, tegen dat een paard moet kachtelen; de koetsen in de paardestal waarin nu nog hier en daar de paardeknechten slapen.

De zijgevel komt 20 cm boven het dak uit: de zgn. windberg; zeldzaam zijn de versieringen. De schuiframen als venster, met hun wit-en-groene beschildering in de witgekalkte muren boven de zwartgeteerde onderrand.

We vinden nog enkele ogivale deuren, en heel zelden nog de halve deur die kan opengezet worden zonder dat de varkens binnenlopen. Soms mooi bewerkte deuromlijstingen met blauwe klompjes en een opperlicht.

Ankersleutels vinden we soms in vorm van jaartallen.

Binnenshuis is er de overbekende Vlaamse keuken, met de vroegere haard, soms met sober beeldhouwwerk in steen gebeiteld, en de zgn. Delftse tegels, hier en daar bijbelse taferelen voorstellend. De zoldering in eiken balken: moerbalk en schouderstukken. Jammer genoeg schijnen onze huidige boeren een zeldzame bedrevenheid te hebben verworven in het ontsieren van hun interieur met de meest hopeloos-wansmakelijke meubels en wandversieringen.

Een speciaal woord weze gezegd over het meest karaktergevende gebouw van het hoevekompleks: de schuur. Zoals hoger gezegd schijnt de oudste vorm van schuur de mikke te zijn; bij ons is deze verdwenen. De dwarsschuur met doorrit op zij verscheen in onze streek reeds in de xiii^e eeuw, en nog wordt ze aldus gebouwd.

De meest opvallende soort schuren, die een typische noot geven aan ons landschap, zijn de zogenaamde Friese schuren; ik zeg wel zogenaamde, want alleen de uiterlijke vorm er van is te herleiden tot

[p. 72]

Van boven naar onder: De Haan, hoeve gelegen in de Kloosterstraat. Houtave, hofstede gelegen hoek Westernieuwweg Zuienkerke en baan Brugge-Wenduine. Dudzele, hofstede gelegen bij de brug over 't kanaal Brugge-Zeebrugge, op de hoek van de Statiesteenweg en Lisseweegse Watergang. (Doorgangsschuur. Type 12-13^e eeuw). Zuienkerke, hofstede van F. Zwaenepoel (langs de steenweg naar Brugge).

de Friese bouwtrant. Deze schuur is afgeleid van de oeroude mikke: de schuur bekleedt de middenruimte; de buitenruimte is stalling en dorsvloer; men heeft ze ook bergschuur genoemd, hoewel die naam niet in de gewone omgangstaal terug te vinden is.

Het herbouwen van een verwoest erf geschiedde niet altijd met voldoende kapitaal; aldus werd vaak gezocht naar de goedkoopste bouwwijze, en deze is ontegensprekelijk de zgn. stolp, die schuur en stallingen bevat. Of inderdaad de herinnering aan vroegere vormen niet voortleefde is moeilijk definitief te bewijzen of te weerleggen: in ieder geval is het balkwerk van deze schuren te veel verschillend van het echte Friese bouwen om het besluit te wettigen dat onze stolpschuren van het Friese element uit onze volksgemeenschap stammen. Daarbij komt dat deze schuren niet zo oud zijn als men wel zou denken: ze dateren uit de xvii^e, xviii^e en zelfs xix^e eeuw. De pyramidevorm, die zovele schilders heeft bekoord, is bedoeld tegen de hevige rukwinden, en is, volgens de deskundigen, een meesterstuk van weerstandsberekening. Deze schuren staan ook alle in het blote.

Een woord over de duifhuizen. Eertijds bezat alleen de heer het recht duiven te houden die zich kosteloos vetmestten met de oogst en het zaaigraan van de boeren. In onze streek, waar geen kastelen waren, hebben de grote pachthoven zich waarschijnlijk het recht aangematigd om duiven te houden; het is opvallend hoeveel hoeven reeds in de xv^e eeuw een duifhuis bezaten: het was een voorrecht geworden van de grote bedrijven. We zien hier en daar nog relicten van de laat-middeleeuwse duifhuizen; meestal zijn het bescheiden gebouwen.

Niet alle landelijke bewoners echter hadden hunne haardstede in grote hoeven. Hoewel het aantal kortwoners en kleine bedrijven op verre na niet zo groot was als thans, waren deze niet onbestaande. Zodat we, naast de open hoeve, die zoëven werd besproken, een aaneengesloten bouwwijze terugvinden, die we noemen het langgeveltype naar Trefois. Dit type is het dat wel eens, zoals de stolphoeven tot de Friezen, herleid is geworden tot de Kelten. Zijn oorsprong is wellicht minder romantisch: de aaneengesloten bouwwijze is de meest geschikte voor het klein bedrijf: het is het type van de Kempen en de Vlaamse Zandstreek. In onze verbeterde kultuurgronden vinden we ook dergelijke vormen, vaak met zichtbare sporen van opeenvolgende uitbreidingen, die ten huidigen dage niet geëindigd zijn. Hier en daar werd, door plaatselijke omstandigheden, de voorkeur gegeven aan het langgeveltype bij de bouw van grote hoeven.

Sedert de ongekende bloei van de eerste 1600-jaren heeft onze streek nog perioden gekend van ekonomische

[p. 73]

bloei en verval, verval dat echter nooit meer, en gelukkig, de graad van verwoesting heeft bereikt van de rampzalige geuzentijd en godsdienstoorlogen.

De oorlogen van Lodewijk XIV en XV brachten ellende over het land, gevolgd door goede boerenjaren, waarin veel werd gebouwd. De vormen bleven in de lijn van het reeds bestaande. De xviii^e eeuw ook heeft vele hoeven zien bouwen, oude zien vernieuwen, en ook vaak op plaatsen waar in vroegere eeuwen een omwalde hoeve had gestaan. Zo is de hoevebouw steeds parallel gelopen met de ekonomische bloei, die uiteindelijk in de xix^e en in de xx^e eeuwen tot toppunten is gestegen. Naast de bloeitijdperken van 1600, deze van de xviii^e eeuw onder Oostenrijk, mogen we terecht voegen een derde periode van grote verwezenlijkingen: de eerste driekwart eeuw van het bestaan van België.

De hoeven van na 1800

De voortschrijdende landontginning, de mekanisatie, de kunstmest die de braakliggende gronden deed verdwijnen, de sociale vooruitgang maakten, en maken nog steeds, dat de boerderijen te klein werden. Stellen we ons even voor dat onze boeren oogsten per hektare opbrengen die honderd jaar geleden door de tijdgenoten als onmogelijk zouden bestempeld geworden zijn, dat de veestapel aantallen bereikt die van een huidig middelmatig bedrijfje vroeger een grote hoeve zouden gevergd hebben. Alle oude hoeven werden stuk voor stuk uitgebreid, vaak op minder esthetische wijze; kleine kortwoonsten werden stuk voor stuk tot hofsteden, en nieuwe bouwen werden noodzakelijk. De hoeven van na 1800 hebben de zo typische stempel van de xvii^e-eeuwse voorgangers verloren: ze werden vlakker gebouwd, zonder hoogkamer, zonder wal meest in langgeveltype voor woonhuis en stallingen, met de schuur aan de overzijde van de mestput parallel gelegen.

Uit de xix^e eeuw ook dateren de kleine woningen die we terugvinden in de duinen: kleine landbouwbedrijven van 20-30 aren waarvan de uitbaters als dagloner of hovenier hun inkomsten zochten. Ze zitten tegen de duinen aan, om er door beschermd te worden tegen de gure wester- en noorderwinden, soms tot aan het dak van de achtergevel tegen een berm aangeleund. Ze zijn gelijk aan de landelijke kortwoonsten: één kamer, die eet-, slaapkamer en keuken is; aan de oostelijke gevel het waskot in afdakvorm, zonder vensters aan de noordzijde, met een dak uit langs binnen bestreken pannen, zeldzaam nog uit stro. De plint wordt zwart geteerd, de vensters zijn wit, de deur en de luiken groen.

dr. g. louwagie

Van boven naar onder: Lissewege, hofstede Wulfberg. Schuur gedateerd op een balk (1750?). Datum in gevel van schaapstal (gebouw links) (1774?). Zuienkerke, ingangspoort van het Oosthof, gelegen langs de baan Brugge-Blankenberge. Zeebrugge, hoeve gelegen op de hoek van de Ploegstraat en de Kemelaar. Jaartal 1615 boven de deur. Duiventoren ‘De Zeven Torretjes’ te Assebroek. - Foto's bij dit artikel: Dr. G. Louwagie.